Kos (film)

Kos – polski dramat historyczny z 2023 roku w reżyserii Pawła Maślony, według scenariusza Michała A. Zielińskiego. Kos, luźno oparty na realiach historycznych, przedstawia wydarzenia przed insurekcją kościuszkowską w 1794 roku, kiedy Tadeusz Kościuszko (Jacek Braciak) incognito zmierza do Krakowa z zamiarem organizacji zrywu niepodległościowego. W filmie losy Kościuszki splatają się z osobą szlacheckiego bękarta Ignaca (Bartosz Bielenia).

Kos

Logo filmu
Gatunek	dramat, historyczny, film akcji
Rok produkcji	2023
Data premiery	18 września 2023
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	120 min
Reżyseria	Paweł Maślona
Scenariusz	Michał A. Zieliński
Muzyka	Mikołaj Trzaska
Zdjęcia	Piotr Sobociński jr.
Scenografia	Anna Anosowicz
Kostiumy	Dorota Roqueplo
Montaż	Piotr Kmiecik
Produkcja	Leszek Bodzak Aneta Hickinbotham Daniel Baur
Budżet	22 mln zł

Kazimierz Wojniakowski, Portret Tadeusza Kościuszki, 1812

Kos został przeważnie pozytywnie przyjęty przez polskich krytyków, zdobywając dziewięć nagród na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, w tym Złote Lwy dla najlepszego filmu, nagrodę za montaż Piotra Kmiecika i nagrodę za drugoplanową rolę Roberta Więckiewicza. Na rozdaniu Polskich Nagród Filmowych otrzymał kolejne sześć statuetek Orłów, między innymi za reżyserię i scenariusz, kostiumy autorstwa Doroty Roqueplo oraz za najlepszą drugoplanową rolę kobiecą Agnieszki Grochowskiej. Ceniono dramaturgię filmu, próbę polemiki z gloryfikowaną dotąd w polskiej kinematografii ideologią sarmacką oraz twórczą inspirację kinem Quentina Tarantino.

Fabuła

Akcja filmu zaczyna się wiosną 1794 roku w dogorywającej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Do kraju wraca generał Tadeusz „Kos” Kościuszko, który planuje wzniecić powstanie przeciwko Rosjanom, mobilizując do tego polską szlachtę i chłopów z pomocą byłego niewolnika Jeana „Domingo” Lapierre’a. Dostrzegłszy szlachciców znęcających się nad uciekającym chłopem, Kościuszko i Domingo obezwładniają możnych i zmuszają ich do przeprosin wobec uciekiniera. Nocą Kościuszko i Domingo rozprawiają na temat sensu angażowania szlachty w powstanie narodowe.

Akcja przenosi się do szlacheckiego folwarku, gdzie poniżany szlachecki bękart Ignac o statusie chłopskim marzy o nadaniu herbu i majątku przez swojego umierającego ojca Duchnowskiego, który deklaruje uwzględnienie go w testamencie. Ignac otrzymuje zadanie przeprawienia karocy przez bród rzeczny. Na miejscu niespodziewanie pojawia się rosyjski rotmistrz Dunin, który ma zapobiec wybuchowi rebelii. Dunin szybko zabija jednego z pasażerów, który ośmielił się wyzwać go na pojedynek. Po powrocie do folwarku Ignac dowiaduje się o powrocie swego przyrodniego brata Stanisława, który cieszy się pełnią przywilejów oraz posiada testament Duchnowskiego. Ignac dźga Stanisława krucyfiksem w udo, zabiera testament i umyka z dworu.

Kościuszko w pobliskiej miejscowości Szymbarkowice orientuje się, że szlachta, która miała mu pomóc, jest zupełnie nieprzygotowana militarnie do powstania. Tymczasem Ignac, który również przebywa w Szymbarkowicach, bezskutecznie próbuje wyegzekwować testament i dowiaduje się, że dokument powinien trafić do Krakowa. Wówczas przybywają tropiciele wysłani przez Stanisława; Ignac zabiera testament i ponownie uchodzi. Podczas ucieczki spotyka Dominga; ten zostaje trafiony przez jednego z tropicieli. Ignacowi i Domingowi udaje się umknąć pościgowi. Na polecenie wykurowanego wyzwoleńca Ignac udaje się z nim do dworku w Szymbarkowicach, gdzie Kościuszkę gości jego dawna znajoma, pułkownikowa Marta Giżyńska. Ignac zostaje zatrzymany w areszcie i prosi pobliską pocztylionkę Kostkę o dostarczenie testamentu do Krakowa. Niebawem dworek nawiedza tropiciel, który przedtem postrzelił Domingo, lecz szybko zostaje zabity.

Wtedy jednak do dworku przybywa Dunin wraz z zastępem rosyjskich jeźdźców. Zastawszy trupa, nabiera podejrzeń. Giżyńska, próbując ratować sytuację, nie ujawnia prawdziwej tożsamości przybyszów i organizuje gościnę; rozpoczyna się gra w karty, podczas której Dunin dociekliwie wypytuje przyjezdnych o przyczyny zjawienia się w Rzeczypospolitej. Nocą Kościuszko przekrada się do ukrytego na strychu Ignaca i prosi go o udanie się do wsi, aby ten poprosił szlachtę o pomoc. W międzyczasie do Szymbarkowic przyjeżdża Stanisław; Dunin proponuje zgromadzonym przed stołem, aby tym razem grać o przyniesioną broń. Gdy Ignac dociera do wsi, dowiaduje się, że testament został przechwycony przez tropicieli na usługach Stanisława. Dostrzega też szlachcica Wąsowskiego, który poniewiera zbiegłym z folwarku chłopskim przyjacielem Ignaca, Wojtkiem. Gdy Wąsowski gwałci siostrę Wojtka, Ignac odruchowo odcina sznur zawiązany wokół szyi tegoż. Wszczęta zostaje wówczas gwałtowna walka między szlachtą a chłopstwem, w której ginie między innymi Wąsowski. Ignac zabiera kontusz pokonanego i udaje się w stronę dworku w Szymbarkowicach.

Gdy Ignac wraca do dworku, zastaje siepaczy Stanisława, którzy podstępem chcieli uprowadzić Kościuszkę. Szybko ich pokonuje i zaprowadza Kościuszkę z powrotem. Na miejscu dochodzi do gwałtownej awantury między Ignacem a Stanisławem, który demaskuje chłopa. Okazuje się, że Duchnowski nie zamierzał przyznać Ignacowi statusu szlacheckiego, a większość majątku podarował Stanisławowi. Dunin z kolei demaskuje Kościuszkę na podstawie inicjałów „T. K.” na broni palnej tegoż. Wówczas Kościuszko zabija Dunina, po czym rozpoczyna się desperacka obrona przed Rosjanami, którzy oblegają dworek. Docierają jednak posiłki w postaci okolicznego chłopstwa. Po walce na broń białą Ignac i Stanisław wzajemnie zadają sobie zabójcze ciosy.

Nazajutrz, obok zgliszczy zrujnowanego dworku, Domingo podchodzi do Kościuszki i pyta o dalsze plany. Kościuszko kieruje swój wzrok w stronę ocalałych chłopów.

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl

• Jacek Braciak – Tadeusz „Kos” Kościuszko
• Jason Mitchell – Jean „Domingo” Lapierre, przyjaciel Kościuszki
• Robert Więckiewicz – Dunin, rosyjski rotmistrz
• Bartosz Bielenia – Ignac Sikora
• Agnieszka Grochowska – pułkownikowa Maria Giżyńska
• Piotr Pacek – Stanisław Duchnowski
• Andrzej Seweryn – Duchnowski, ojciec Stanisława i Ignaca
• Łukasz Simlat – Wąsowski
• Joanna Szczepkowska – Helena, żona Duchnowskiego
• Michał Balicki – Wojtek
• Magdalena Malik – Weronka, siostra Wojtka
• Matylda Giegżno – pocztylionka

• 
  Jacek Braciak (2019)
• 
  Jason Mitchell (2016)
• 
  Robert Więckiewicz (2008)
• 
  Bartosz Bielenia (2020)
• 
  Agnieszka Grochowska (2017)
• 
  Andrzej Seweryn (2009)
• 
  Łukasz Simlat (2020)

Produkcja

Przygotowania

Leszek Bodzak, jeden z producentów filmu (2016)

Kos powstał w studiu Aurum Film. Jego producentami byli Leszek Bodzak i Aneta Hickinbotham, a także Daniel Baur z niemieckiej grupy K5 International, odpowiedzialnej za międzynarodową dystrybucję dzieła. Film został dofinansowany przez Polski Instytut Sztuki Filmowej. Łączny budżet Kosa wyniósł 22 milionów złotych.

Reżyserem Kosa był Paweł Maślona, znany przedtem z filmu Atak paniki (2017). Scenariusz do filmu napisał Michał A. Zieliński. Choć bohaterem filmu nominalnie jest generał Tadeusz Kościuszko, Zieliński w swoim scenariuszu świadomie skierował uwagę widzów na szlacheckiego bękarta Ignaca. Co do głównego bohatera, Zieliński podkreślił złożoność Kościuszki, „faceta, który wyprzedzał swoje czasy”: patrioty, a jednocześnie człowieka postępowego, wszechstronnie utalentowanego w służbie wojskowej. Scenarzysta przekonywał, że celowo odszedł od ścisłego podążania realiami historycznymi:

Chciałem zbudować z tego jakąś formę, która ma sens i przesłanie, a nie wyliczankę wydarzeń. Istnieją klasyczne biografie filmowe, których nie lubię, bo odhaczają wydarzenia z życia wielkich postaci. […] Zazwyczaj nie jest to spójna opowieść o bohaterze ani zwyczajnie dobra historia. Większa część Kosa jest fikcyjna, żeby stworzyć z tego historię i przekaz.

Zieliński zarazem dbał o to, żeby scenariusz nadawał się do zamknięcia w budżecie i tak wysokim jak na warunki polskiej produkcji. Jego prowokacyjnym zamiarem była bezpardonowa krytyka pańszczyźnianych relacji pomiędzy szlachtą a chłopstwem u schyłku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a także wypunktowanie paradoksów polskiej historii: „Pańszczyzna w Polsce została zniesiona w połowie XIX wieku i to przez zaborców, a w całej Polsce do dziś stoją za to chłopskie krzyże dziękczynne”.

Maślona natomiast opisywał Kosa jako mieszaninę różnych gatunków i stylów. Wśród swoich źródeł inspiracji Maślona wskazywał dzieła Quentina Tarantino i Sama Peckinpaha, a także westerny i horrory z podgatunku home invasion (polegającego na obronie przed inwazją agresorów). Stąd też podczas pokazu filmu na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych film był nazywany przez dziennikarzy „westernem kościuszkowskim”.

Obsada

Za casting była odpowiedzialna Nadia Lebik, której udało się zaangażować w projekt między innymi Joannę Szczepkowską. Kościuszkę odegrał Jacek Braciak, natomiast jego afroamerykańskiego towarzysza – Jason Mitchell. Mitchella zachęciła perspektywa zagrania w filmie, który podkreślał podobieństwo losu Polaków do zniewolonych Afrykanów: „Przechodziliśmy przez identyczne problemy. To będzie piękne, bo pokażemy na ekranie, że wszyscy jesteśmy tacy sami, bez względu na to, jakim językiem mówimy i jakiego koloru mamy skórę”. W Ignaca wcielił się Bartosz Bielenia, a rotmistrza Dunina – Robert Więckiewicz. Rolę pułkownikowej Marii Giżyńskiej reżyser przydzielił Agnieszce Grochowskiej, która miała na celu zachowywać się jak osoba równa mężczyznom. Na potrzeby upodmiotowienia bohaterki Maślona zrezygnował z filmowania sceny wprost pokazującej romans między Giżyńską a Kościuszką, pozostawiając widzom pole do interpretacji.

Zdjęcia

Okres zdjęciowy do Kosa rozpoczął się w czerwcu 2022 roku, a zakończył się w sierpniu tego samego roku. Zdjęcia kręcono m.in. w Wilczej Woli, Kolbuszowej (skansen), Bulowicach, okolicach Włocławka, jeziorze Wapienniki pod Sulejowem, Dziektarzewie, Zaborowie. Operatorem zdjęć był doświadczony filmowiec Piotr Sobociński jr. Kostiumy dla obsady wykonała Dorota Roqueplo, przy czym ubiory głównych bohaterów ze względu na realia historyczne filmu musiały zostać uszyte ręcznie. Scenografię z kolei opracowała Anna Anosowicz, która na potrzeby filmu zaprojektowała „w pełni urządzony, osiemnastowieczny dwór modrzewiowy ze stajnią, kurnikiem i chlewem”, postawiony w Dziektarzewie i służący jako folwark ekranowej pułkownikowej. Za dynamiczny montaż powstałego materiału odpowiadał Piotr Kmiecik.

Rozpowszechnianie i frekwencja kinowa

Pierwszy teaser filmu Kos ukazał się we wrześniu 2023 roku, wtedy też zapowiedziano wprowadzenie filmu do kin na początku 2024 roku. W grudniu 2023 roku w ramach promocji filmu wypuszczono zwiastun. 26 stycznia 2024 roku Kos trafił do dystrybucji kinowej w Polsce. Do 11 lutego 2024 roku film obejrzało w kinach ponad 190 tysięcy widzów, w tym 70 tysięcy widzów w tygodniu otwarcia. 26 kwietnia 2024 roku Kos zadebiutował w dystrybucji wideo na życzenie w serwisie SkyShowtime.

Odbiór

Kos otrzymał przeważnie pozytywne recenzje polskich krytyków. Piotr Guszkowski z „Gazety Wyborczej” w relacji z Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych uznawał film Maślony i Zielińskiego za jedyne spełnione dzieło festiwalowe. Marta Kowalska w recenzji dla magazynu „Zwierciadło” twierdziła, że ekipie Kosa „udało się zrobić film bez kompromisów i z wielkim rozmachem”.

Kos był często interpretowany jako film zadający kłam ideologii sarmackiej, która przyczyniła się do upadku Rzeczypospolitej. Bartosz Staszczyszyn z portalu Culture.pl przekonywał, że „szlachciury z Kosa to w najlepszym wypadku pięknoduchy w wytwornych kontuszach w imię honoru stające do z góry przegranej walki, a w najgorszym… zaściankowi głupcy gardzący chłopami, mali ambicjonerzy i brutalni tchórze znęcający się nad słabszymi”. Z kolei Przemysław Bollin z portalu Onet opisywał film Maślony i Zielińskego jako „anty-Potop” ujawniający prawdę o etosie szlacheckim: „Paniska ciskają w chłopów szrotem, batem, wieszają na szubienicach, by w ostatniej chwili, tonem łaskawym darować życie”. W recenzji dla portalu Film.org.pl Janek Brzozowski podkreślał filmowe podobieństwo losu chłopów pańszczyźnianych do tragedii zniewolonych Afrykanów: „Różnica między plantatorami z południa Stanów Zjednoczonych i polskimi szlachcicami okazuje się marginalna. Jedni korzystają z bicza, drudzy z rózgi albo kija. Jedni uprawiają bawełnę, a drudzy pszenicę”. Przy okazji recenzji podkreślano natomiast, że obecność czarnoskórego Domingo obok Kościuszki służy uwypukleniu postępowych poglądów historycznego Kościuszki. Ewa Stępień pisała: „Nawet w jego [Kościuszki] testamencie widniał zapis dotyczący wyzwolenia chłopów należących do rodowego majątku, a majątek, który zdobył w Ameryce przeznaczono na edukację i wyzwolenie ciemnoskórych niewolników”. Nawet prawicowy publicysta Łukasz Adamski w recenzji dla Interii przypominał, że „Kościuszko był deistą i masonem zapatrzonym we francuskich jakobinów, a podczas rewolucji amerykańskiej wykazywał postawę abolicjonisty i radykalnego przeciwnika niewolnictwa. W swoich czasach był więc radykalną i skrajną lewicą”, co ma przełożenie na treść filmu.

Adam Siennica w recenzji dla portalu NaEkranie.pl zwrócił uwagę na oryginalny styl filmu: „Kos to taki typ filmu kostiumowego, który bierze na warsztat rzeczy wagi ogromnej, ale przedstawia je w kameralnym otoczeniu”. Często pojawiały się głosy, że Kos przekłada na polskie realia konwencję filmowania zaczerpniętą z filmów Quentina Tarantino, przede wszystkim z Django (2012) i Nienawistnej ósemki (2014). Dawid Smyk z portalu Pełna Sala stawiał zresztą Maślonie zarzuty „zbytniego zapatrzenia w amerykańszczyznę, próby naśladowania kameralnych dialogowych przepychanek Tarantino, w których postaci prześcigają się w cool replikach, a napięcie rozsadza pomieszczenie”. Inną opinię wyraził Maciej Kryński, który na łamach „Krytyki Politycznej” pisał, że „rozpoznanie w chłopie pańszczyźnianym białego kuzyna amerykańskiego niewolnika i naszego – większości Polaków – przodka sprawia, że bezczelny rewizjonizm Tarantino okazuje się może najbardziej adekwatnym językiem” do opowiadania o Kościuszce. Brzozowski interpretował całość filmu jako „środkowy palec wymierzony we wszystkie pompatyczne, nieznośne freski historyczne”.

Nagrody

Rok	Festiwal/instytucja	Nagroda	Nominowani	Wynik
2023	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Złote Lwy	Paweł Maślona	Wygrana
		Nagroda dla reżysera castingu	Nadia Lebik	Wygrana
		Nagroda za montaż	Piotr Kmiecik	Wygrana
		Nagroda za charakteryzację	Aneta Brzozowska	Wygrana
		Nagroda za drugoplanową rolę męską	Robert Więckiewicz	Wygrana
		Nagroda Dziennikarzy	Paweł Maślona	Wygrana
		Nagroda Jury Młodzieżowego		Wygrana
		Nagroda Festiwali i Przeglądów Filmu Polskiego za Granicą		Wygrana
		Nagroda Stowarzyszenia Kin Studyjnych		Wygrana
	All About Freedom Festival w Gdańsku	Nagroda Publiczności		Wygrana
2024	„Polityka”	Paszport „Polityki”		Wygrana
	Polska Akademia Filmowa	Orzeł za najlepszą reżyserię		Wygrana
		Orzeł za najlepszy scenariusz	Michał A. Zieliński	Wygrana
		Orzeł za najlepsze kostiumy	Dorota Roqueplo	Wygrana
		Orzeł za najlepszą charakteryzację	Aneta Brzozowska	Wygrana
		Orzeł za najlepszy dźwięk	Radosław Ochnio Adam Szlenda Filip Krzemień	Wygrana
		Orzeł za najlepszą drugoplanową rolę kobiecą	Agnieszka Grochowska	Wygrana
		Orzeł za najlepszy film		Nominacja
		Orzeł za najlepsze zdjęcia	Piotr Sobociński jr	Nominacja
		Orzeł za najlepszą scenografię	Anna Anosowicz	Nominacja
		Orzeł za najlepszą muzykę	Mikołaj Trzaska	Nominacja
		Orzeł za najlepszy montaż	Piotr Kmiecik	Nominacja
		Orzeł za najlepszą główną rolę męską	Bartosz Bielenia	Nominacja
		Orzeł za najlepszą drugoplanową rolę męską	Jacek Braciak Robert Więckiewicz Piotr Pacek	Nominacja
		Orzeł za odkrycie roku	Michał A. Zieliński	Nominacja
	Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”	Nagroda Specjalna Organizatorów	Jacek Braciak	Wygrana
	Kozzi Film Festiwal	Nagroda za najlepszą kreację aktorską	Łukasz Simlat	Wygrana
	Grand Prix Komeda. Festiwal Filmowy im. Krzysztofa Komedy	Grand Prix Komeda	Mikołaj Trzaska	Wygrana
		Nagroda Publiczności	Paweł Maślona	Wygrana
	Lubuskie Lato Filmowe	Brązowe Grono		Wygrana

Linki zewnętrzne

• Kos w bazie Filmweb
• Kos w bazie IMDb (ang.)