Kolej wąskotorowa Rejonu Umocnionego Hel
Kolej wąskotorowa Rejonu Umocnionego Hel – kolej wąskotorowa o rozstawie 600 mm stworzona w celach wojskowych, budowana między 1934 a 1938 rokiem[1] na Półwyspie Helskim na terenie Rejonu Umocnionego Hel. Od 2009 roku będąca atrakcją turystyczną pod patronatem Helskiego Kompleksu Muzealnego (wcześniej Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu[2])[3], które na rzecz kolei utworzyło Muzeum Kolei Helskich w 2013[4]. W momencie oddania do użytku kolej liczyła 26 km długości[5], z czego do XXI w. zachowało się ok. 19 km[6].
| kolej wąskotorowa | |
.jpg) Lokomotywa spalinowa Fablok/ZNTK Poznań WLs40/WLs50 na kolei | |
| Państwo | |
|---|---|
| Lokalizacja | |
| Organizator |
Muzeum Kolei Helskich (część turystyczna) |
| Lata funkcjonowania |
od 1938 (na użytek wojska) |
| Infrastruktura | |
.jpg) Mapa kolei wąskotorowej (stan 2020) | |
| Długość sieci |
ok. 19 km[a] (stan 2002) |
| Rozstaw szyn |
600 mm |
Geneza
edytujW 1931 roku rozpoczęła się realizacja budowy nowego militarnego rejonu umocnionego, który dziś jest nazywany Rejonem Umocnionym Hel. Ze względu na znaczne rozproszenie obiektów wojskowych podjęto decyzję o budowie systemu wewnętrznego transportu w postaci kolei wąskotorowej bazującej na systemie kolei strefy umocnień linii Maginota[7]. Kolej miała przewozić towary między trzema magazynami amunicyjnymi, elektrownią, magazynami paliwowymi oraz portem wojennym[8].
Historia
edytujBudowa kolei
edytuj
20 lipca 1934 roku rozpoczęto budowę kolei. Wedle szacunków w momencie oddania do eksploatacji cztery lata później, kolej liczyła 26 km i miała rozstaw torów 600 mm przeznaczonych na trakcję spalinową[b][9][10]. Łączyła ona port wojenny Hel, gdzie znajdował się punkt przeładunkowy, z bateriami arteryjnymi nr 31 im. Heliodora Laskowskiego, nr 32 tzw. „duńską” oraz nr 33 tzw. „grecką”, a także z obiektami wojskowymi znajdującymi się na helskim Borze. Sieć stykała się z koleją normalnotorową na stacji Hel, która również stanowiła główny punkt przeładunkowy dla systemu[11].
Ze względu na przeznaczenie kolei na użytek wojska, tabor musiał spełniać rygorystyczne wymogi techniczne. Z tego powodu wykonanie dokumentacji taboru zlecono Warsztatom Portowym Marynarki Wojennej, a produkcją lokomotyw zajęły się Zakłady Ostrowieckie w Ostrowcu Świętokrzyskim, które dostarczyły pojazdy w 1938. Tabor przechowywano w garażach taboru znajdujących się na zachód od stacji normalnotorowej Hel[12].
Okres wojenny
edytujKolej była po raz pierwszy wykorzystana w akcji zbrojnej podczas obrony Helu w 1939 roku. Wykorzystano ją do transportu rannych, żywności i amunicji. W latach 1939–1940 po budowie obiektów baterii Schleswig-Holstein doprowadzono do nich nowe fragmenty kolei. Z powodu braku danych, trudno jest oszacować zniszczenia kolei w tym okresie[12].
Okres PRL-u
edytujPo 1945 roku kolej służyła transportowi sprzętu wojskowego (m.in. min oraz amunicji) między portem wojennym a trzema magazynami, a także umożliwiała dowóz zaopatrzenia do licznych obiektów wojskowych (m.in. baterii artylerii nadbrzeżnych, baterii przeciwlotniczych, czy stanowisk rakiet OPL)[13]. Nie nastąpiły wówczas jednak znaczące zmiany w układzie kolei, bowiem nie budowano już nowych odcinków[14]. Od lat 60. rozpoczął się proces stopniowego skracania linii, w wyniku którego w 1967 zlikwidowano tor umożliwiający dojazd lokomotyw na cypel helski[13]. Wiązało się to z likwidacją fragmentu łączącego tor wąskotorowy z torem normalnotorowym, który zagrażał bezpieczeństwu. Wraz z nim zniknęły również garaże taboru znajdujące się na zachód od stacji oraz przeładownia. Pozbyto się również pętli znajdującej się niedaleko portu wojennego[14].
Rozwój jako atrakcja turystyczna
edytujZ końcem lat 90. zaczęto rozważać wprowadzenie przewozów o charakterze turystycznym. Były one jednak w większości ograniczone do pracowników Marynarki Wojennej oraz ich rodzin. Jeden z pierwszych przejazdów miał miejsce 11 września 1999 roku z inicjatywy Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych w Gdyni, w którym brało udział 30 osób oraz w którym ponadto pozwolono w wybranych rejonach na wykonanie fotografii[12].
W 2006 roku powstało Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu, które objęło kolej swoim patronatem. Pozwolili oni wówczas pasjonatom kolei na odbudowę ok. 100 m toru, który miał pełnić funkcję toru wystawowego dla zabytkowych pojazdów należących do Muzeum. Po dwóch tygodniach prac odbyło się uroczyste otwarcie, w którym lokomotywa GLs25 wjechała na tory. W październiku 2007 roku wybudowano rozjazd, który miał doprowadzać do stacji końcowej przyszłej linii turystycznej[15].
Po zakończeniu rekonstrukcji 350 m odcinka między stacjami Hel-Bruno Północny przy stanowisku „Bruno” działa II, a Hel-Cesar Południowy przy stanowisku „Cesar” działa III w kwietniu 2009[16] oficjalnie ogłoszono, iż kolej wąskotorowa będzie otwarta dla turystów[17]. Inauguracyjny przejazd miał miejsce 1 maja 2009 roku[16]. Kursowała ona regularnie przez cały okres letni 2009 roku[17]. Kolejny odcinek liczący 700 m między stacją Hel-Cesar Północny a stacją Hel-Muzeum Kolei Helskich niedaleko magazynów amunicji oddano do użytku turystycznego 1 maja 2013 roku. Ze względów bezpieczeństwa fragment między stacjami Hel-Cesar Północny a Hel-Cesar Południowy jest wyłączony z eksploatacji dla turystów, wymuszając przesiadkę. Planowano wybudować tor pozwalający na bezpośredni przejazd, jednakże koszt inwestycji przekraczający możliwości operatora to uniemożliwił[16]. Po wybudowaniu fragmentów o charakterze turystycznym, Marynarce Wojennej wydzielono dwie linie kolejowe liczące ok. 17 km[13].
Tabor
edytujPoczątkowo na tabor składało się 5 lokomotyw produkcji niemieckiej oraz 2 lokomotywy wyprodukowane przez Zakłady Ostrowieckie[10]. W trakcie II wojny światowej na Hel sprowadzano również inne lokomotywy z niemieckich zakładów oraz pojazdy, które wcześniej były wykorzystywane na linii Maginota. Od lat 50. XX w. na Helu stacjonowały również lokomotywy typu Wls40/Wls50. Po utworzeniu Muzeum Kolei Helskich część taboru została mu przekazana[13]. W 2016 roku ogłoszono przetarg na zakup nowego taboru, w wyniku którego tego samego roku dostarczono na Hel lokomotywy bazujące na typie WLp50[18].
Uwagi
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Labudda 2002 ↓, s. 36, 38.
- ↑ Dane kontaktowe. helmuzeum.pl. [dostęp 2023-05-27].
- ↑ Przybysz 2008 ↓, s. 30.
- ↑ Muzeum Kolei Helskich (MKH). Helski Kompleks Muzealny. [dostęp 2023-04-15]. (pol.).
- ↑ Labudda 2002 ↓, s. 37.
- ↑ Labudda 2002 ↓, s. 39.
- ↑ Labudda 2002 ↓, s. 36.
- ↑ Jankowski 2019a ↓, s. 42.
- ↑ Labudda 2002 ↓, s. 37–38.
- ↑ a b Jankowski 2019a ↓, s. 42–43.
- ↑ Labudda 2002 ↓, s. 36–37.
- ↑ a b c Labudda 2002 ↓, s. 38.
- ↑ a b c d Jankowski 2019b ↓, s. 77.
- ↑ a b Labudda 2002 ↓, s. 38–39.
- ↑ Przybysz 2008 ↓.
- ↑ a b c Jakuboszczak 2013 ↓.
- ↑ a b Ogłoszenia Muzeum Obrony Wybrzeża z 2009 pt. „Kolejka amunicyjna” oraz „Kursowanie kolejki”, których treść można znaleźć na tej stronie archiwalnej.
- ↑ P. Średzki. Nowy tabor na Helu. „Świat Kolei”. 2/2017 (259), s. 7, 2017. Łódź: EMI-PRESS. ISSN 1234-5962.
Bibliografia
edytuj- Krzysztof Labudda. Wojskowa kolej wąskotorowa na Helu. „Świat Kolei”. 9/2002 (86), s. 36–39, 2002. Łódź: EMI-PRESS. ISSN 1234-5962.
- Paweł Jakuboszczak. Helska Kolej Wąskotorowa. „Stalowe Szlaki”. 1/2014 (118), s. 16–17, 2013-08-04. Warszawa: Wydawnictwo Luxtorpeda Ekspres.pl. ISSN 1234-2696.
- Marcin Przybysz. Kolej w Muzeum Obrony Wybrzeża. „Świat Kolei”. 4/2008 (153), s. 30–31, 2008. Łódź: EMI-PRESS. ISSN 1234-5962.
- Tomasz Jankowski, Wojskowe koleje wąskotorowe w II RP – Przyczynek do badań, [w:] Łukasz Popowski i inni red., Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej, Warszawa: Stacja Muzeum, 2019a, s. 33–45, ISBN 978-83-953336-0-6.
- Tomasz Jankowski, Wojskowe koleje wąskotorowe w Polsce po 1945 roku, [w:] Łukasz Popowski i inni red., Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej, Warszawa: Stacja Muzeum, 2019b, s. 71–79, ISBN 978-83-953336-0-6.