Kolej wąskotorowa Rejonu Umocnionego Hel

kolej wąskotorowa na Półwyspie Helskim na terenie Rejonu Umocnionego Hel

Kolej wąskotorowa Rejonu Umocnionego Helkolej wąskotorowa o rozstawie 600 mm stworzona w celach wojskowych, budowana między 1934 a 1938 rokiem[1] na Półwyspie Helskim na terenie Rejonu Umocnionego Hel. Od 2009 roku będąca atrakcją turystyczną pod patronatem Helskiego Kompleksu Muzealnego (wcześniej Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu[2])[3], które na rzecz kolei utworzyło Muzeum Kolei Helskich w 2013[4]. W momencie oddania do użytku kolej liczyła 26 km długości[5], z czego do XXI w. zachowało się ok. 19 km[6].

Kolej wąskotorowa Rejonu Umocnionego Hel
kolej wąskotorowa
Ilustracja
Lokomotywa spalinowa Fablok/ZNTK Poznań WLs40/WLs50 na kolei
Państwo

 Polska

Lokalizacja

Półwysep Helski

Organizator

Muzeum Kolei Helskich (część turystyczna)

Lata funkcjonowania

od 1938 (na użytek wojska)
od 2009 (turystycznie)

Infrastruktura
Schemat sieci
Mapa kolei wąskotorowej (stan 2020)
Długość sieci

ok. 19 km[a] (stan 2002)

Rozstaw szyn

600 mm

Geneza

edytuj

W 1931 roku rozpoczęła się realizacja budowy nowego militarnego rejonu umocnionego, który dziś jest nazywany Rejonem Umocnionym Hel. Ze względu na znaczne rozproszenie obiektów wojskowych podjęto decyzję o budowie systemu wewnętrznego transportu w postaci kolei wąskotorowej bazującej na systemie kolei strefy umocnień linii Maginota[7]. Kolej miała przewozić towary między trzema magazynami amunicyjnymi, elektrownią, magazynami paliwowymi oraz portem wojennym[8].

Historia

edytuj

Budowa kolei

edytuj
 
Platformy służące do przewozu towarów

20 lipca 1934 roku rozpoczęto budowę kolei. Wedle szacunków w momencie oddania do eksploatacji cztery lata później, kolej liczyła 26 km i miała rozstaw torów 600 mm przeznaczonych na trakcję spalinową[b][9][10]. Łączyła ona port wojenny Hel, gdzie znajdował się punkt przeładunkowy, z bateriami arteryjnymi nr 31 im. Heliodora Laskowskiego, nr 32 tzw. „duńską” oraz nr 33 tzw. „grecką”, a także z obiektami wojskowymi znajdującymi się na helskim Borze. Sieć stykała się z koleją normalnotorową na stacji Hel, która również stanowiła główny punkt przeładunkowy dla systemu[11].

Ze względu na przeznaczenie kolei na użytek wojska, tabor musiał spełniać rygorystyczne wymogi techniczne. Z tego powodu wykonanie dokumentacji taboru zlecono Warsztatom Portowym Marynarki Wojennej, a produkcją lokomotyw zajęły się Zakłady Ostrowieckie w Ostrowcu Świętokrzyskim, które dostarczyły pojazdy w 1938. Tabor przechowywano w garażach taboru znajdujących się na zachód od stacji normalnotorowej Hel[12].

Okres wojenny

edytuj

Kolej była po raz pierwszy wykorzystana w akcji zbrojnej podczas obrony Helu w 1939 roku. Wykorzystano ją do transportu rannych, żywności i amunicji. W latach 1939–1940 po budowie obiektów baterii Schleswig-Holstein doprowadzono do nich nowe fragmenty kolei. Z powodu braku danych, trudno jest oszacować zniszczenia kolei w tym okresie[12].

Okres PRL-u

edytuj

Po 1945 roku kolej służyła transportowi sprzętu wojskowego (m.in. min oraz amunicji) między portem wojennym a trzema magazynami, a także umożliwiała dowóz zaopatrzenia do licznych obiektów wojskowych (m.in. baterii artylerii nadbrzeżnych, baterii przeciwlotniczych, czy stanowisk rakiet OPL)[13]. Nie nastąpiły wówczas jednak znaczące zmiany w układzie kolei, bowiem nie budowano już nowych odcinków[14]. Od lat 60. rozpoczął się proces stopniowego skracania linii, w wyniku którego w 1967 zlikwidowano tor umożliwiający dojazd lokomotyw na cypel helski[13]. Wiązało się to z likwidacją fragmentu łączącego tor wąskotorowy z torem normalnotorowym, który zagrażał bezpieczeństwu. Wraz z nim zniknęły również garaże taboru znajdujące się na zachód od stacji oraz przeładownia. Pozbyto się również pętli znajdującej się niedaleko portu wojennego[14].

Rozwój jako atrakcja turystyczna

edytuj

Z końcem lat 90. zaczęto rozważać wprowadzenie przewozów o charakterze turystycznym. Były one jednak w większości ograniczone do pracowników Marynarki Wojennej oraz ich rodzin. Jeden z pierwszych przejazdów miał miejsce 11 września 1999 roku z inicjatywy Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych w Gdyni, w którym brało udział 30 osób oraz w którym ponadto pozwolono w wybranych rejonach na wykonanie fotografii[12].

W 2006 roku powstało Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu, które objęło kolej swoim patronatem. Pozwolili oni wówczas pasjonatom kolei na odbudowę ok. 100 m toru, który miał pełnić funkcję toru wystawowego dla zabytkowych pojazdów należących do Muzeum. Po dwóch tygodniach prac odbyło się uroczyste otwarcie, w którym lokomotywa GLs25 wjechała na tory. W październiku 2007 roku wybudowano rozjazd, który miał doprowadzać do stacji końcowej przyszłej linii turystycznej[15].

 
Fragment kolei wąskotorowej otwarty dla turystów

Po zakończeniu rekonstrukcji 350 m odcinka między stacjami Hel-Bruno Północny przy stanowisku „Bruno” działa II, a Hel-Cesar Południowy przy stanowisku „Cesar” działa III w kwietniu 2009[16] oficjalnie ogłoszono, iż kolej wąskotorowa będzie otwarta dla turystów[17]. Inauguracyjny przejazd miał miejsce 1 maja 2009 roku[16]. Kursowała ona regularnie przez cały okres letni 2009 roku[17]. Kolejny odcinek liczący 700 m między stacją Hel-Cesar Północny a stacją Hel-Muzeum Kolei Helskich niedaleko magazynów amunicji oddano do użytku turystycznego 1 maja 2013 roku. Ze względów bezpieczeństwa fragment między stacjami Hel-Cesar Północny a Hel-Cesar Południowy jest wyłączony z eksploatacji dla turystów, wymuszając przesiadkę. Planowano wybudować tor pozwalający na bezpośredni przejazd, jednakże koszt inwestycji przekraczający możliwości operatora to uniemożliwił[16]. Po wybudowaniu fragmentów o charakterze turystycznym, Marynarce Wojennej wydzielono dwie linie kolejowe liczące ok. 17 km[13].

Początkowo na tabor składało się 5 lokomotyw produkcji niemieckiej oraz 2 lokomotywy wyprodukowane przez Zakłady Ostrowieckie[10]. W trakcie II wojny światowej na Hel sprowadzano również inne lokomotywy z niemieckich zakładów oraz pojazdy, które wcześniej były wykorzystywane na linii Maginota. Od lat 50. XX w. na Helu stacjonowały również lokomotywy typu Wls40/Wls50. Po utworzeniu Muzeum Kolei Helskich część taboru została mu przekazana[13]. W 2016 roku ogłoszono przetarg na zakup nowego taboru, w wyniku którego tego samego roku dostarczono na Hel lokomotywy bazujące na typie WLp50[18].

  1. Liczona jest wielkość całej sieci, niezależnie od stanu toru czy przeznaczonego użytku (turystycznego lub wojskowego).
  2. Według Labuddy (2002, s. 37) rozstaw torów przed 1939 rokiem wynosił 1000 mm, jednakże Jankowski (2019a, s. 42) twierdzi, iż są to błędne dane.

Przypisy

edytuj
  1. Labudda 2002 ↓, s. 36, 38.
  2. Dane kontaktowe. helmuzeum.pl. [dostęp 2023-05-27].
  3. Przybysz 2008 ↓, s. 30.
  4. Muzeum Kolei Helskich (MKH). Helski Kompleks Muzealny. [dostęp 2023-04-15]. (pol.).
  5. Labudda 2002 ↓, s. 37.
  6. Labudda 2002 ↓, s. 39.
  7. Labudda 2002 ↓, s. 36.
  8. Jankowski 2019a ↓, s. 42.
  9. Labudda 2002 ↓, s. 37–38.
  10. a b Jankowski 2019a ↓, s. 42–43.
  11. Labudda 2002 ↓, s. 36–37.
  12. a b c Labudda 2002 ↓, s. 38.
  13. a b c d Jankowski 2019b ↓, s. 77.
  14. a b Labudda 2002 ↓, s. 38–39.
  15. Przybysz 2008 ↓.
  16. a b c Jakuboszczak 2013 ↓.
  17. a b Ogłoszenia Muzeum Obrony Wybrzeża z 2009 pt. „Kolejka amunicyjna” oraz „Kursowanie kolejki”, których treść można znaleźć na tej stronie archiwalnej.
  18. P. Średzki. Nowy tabor na Helu. „Świat Kolei”. 2/2017 (259), s. 7, 2017. Łódź: EMI-PRESS. ISSN 1234-5962. 

Bibliografia

edytuj