Kościół Trójcy Przenajświętszej w Wołczynie
Kościół Trójcy Przenajświętszej w Wołczynie — świątynia katolicka we wsi Wołczyn, na Białorusi. Zabytek architektury późnego baroku o znaczeniu międzynarodowym. Miejsce chrztu świętego i pochówku (w latach 1938–1989) ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Stanowi jedyną pozostałość zespołu pałacowego – dawnego ośrodka dóbr Poniatowskich, w którym w 1732 roku przyszedł na świat przyszły król; rozbudowanego w połowie XVIII wieku przez Czartoryskich[1].
 nr rej. 111Г000334
| |||||||||||||||||||||||||
| kościół parafialny | |||||||||||||||||||||||||
.jpg)
| |||||||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie rejonu kamienieckiego  | |||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Białorusi  | |||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie obwodu brzeskiego  | |||||||||||||||||||||||||
 52°17′08″N 23°18′37″E/52,285556 23,310278
| |||||||||||||||||||||||||
Historia
edytujPierwszy kamień pod budowę kaplicy położył archidiakon brzeski i namiestnik sądu generalnego konsystorza janowskiego Władysław Sutkowski w dniu 18 lipca 1729 r. Budowę przeprowadzono ze środków podskarbiego wielkiego litewskiego Stanisława Poniatowskiego w latach 1729–1731 i ukończono w 1733 r. Świątynia została zaprojektowana przez Jana Zygmunta Deybla.
W 1738 r. Stanisław Poniatowski przekazał Wołczyn swojemu krewnemu Michałowi Fryderykowi Czartoryskiemu. W latach 1738–1743 zbudowano chór muzyczny. W dniu 21 lipca 1743 r. biskup łucki i brzeski Franciszek Antoni Kobielski konsekrował kościół pod wezwaniem Najświętszej Trójcy, Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława, biskupa i męczennika.
W 1753 r. w krypcie pod ołtarzem pochowano 11-letniego Antoniego Czartoryskiego, a w 1754 r. podkomorzego wileńskiego Józefa Horaina[2]. Przy kościele znajdował się cmentarz otoczony otynkowanym murem.
Prace nad wnętrzem kontynuowano w kolejnych latach. Wśród materiałów archiwalnych znajduje się informacja, że w 1755 r. w Wołczynie pracował architekt Kreitz, który był jednym z najlepszych uczniów Matthäusa Daniela Pöppelmanna, Joachima Daniela Jaucha, Jana Zygmunta Deybla.
19 listopada 1761 r. w kościele odbył się ślub księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego z Izabellą Czartoryską, którego udzielił ks. biskup poznański Teodor Kazimierz Czartoryski.
Pod koniec XVIII w. Adam Kazimierz Czartoryski przeprowadził remont wołczyńskiego pałacu i kościoła.
W ramach represji po powstaniu styczniowym, w 1866 r. władze carskie odebrały kościół miejscowej parafii katolickiej. W 1873 r. rozpoczęto przebudowę świątyni na cerkiew. Wyrwano marmurową podłogę, rozebrano kruchtę, ołtarz i chór, wywieziono trzy dzwony i ławki. Od strony zachodniej dobudowano babiniec (kruchtę), a oryginalne wejście od strony południowej zamurowano[3]. 30 sierpnia 1876 r. cerkiew konsekrowano w imię Trójcy Świętej. Świątynię przypisano cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy w Wołczynie. W okresie funkcjonowania jako cerkiew nie przeprowadzano większych remontów i przeróbek.
W 1918 r. budynek zwrócono katolikom. Do kościoła nie powróciły jednak oryginalne sprzęty i obrazy, nie została odtworzona ambona, a rolę chóru pełniła dawna loża kolatorska[4]. W 1925 r. naprawiono tynki, wykonano piec, wzmocniono konstrukcję wieży, wmontowano nowe drzwi, stolarkę okienną oraz wyremontowano dach. W 1924 r. w pobliżu świątyni wybudowano neobarokową plebanię. II wojna światowa wstrzymała remont kościoła. W archiwum parafialnym znajdowała się metryka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
.jpg)
Po wojnie proboszcz opuścił miasteczko, wywożąc archiwum. W 1945 roku częściowo zniszczony kościół został zamknięty przez miejscowe władze i przekazany kołchozowi na magazyn nawozów sztucznych, co doprowadziło do jego destrukcji. W latach 80. XX w. w świątyni przechowywano także paliwo. W 1987 r. konserwatorzy z muzeum w Grodnie dokonali uporządkowania ruin.
Na początku lat 90. XX w. odrodziła się tutejsza parafia, a wierni rozpoczęli przygotowania do odnowienia świątyni. W 2007 roku podjęto decyzję o przekazaniu zniszczonego budynku diecezji pińskiej[5]. W latach 2009–2013 kościół odbudowano z zewnątrz pod kierunkiem Wiktora Wilka z Zamościa. Przywrócono oryginalną orientację, poprzez wybicie wejścia od strony południowej, rozebrano pozostałości cerkiewnej kruchty (od strony zachodniej), przywrócono dawną kolorystykę elewacjom. Dzięki wsparciu fundacji Polska Miedź z Lubina świątynię przykryto dachem i wzniesiono wieżyczkę z zegarem[3]. W kolejnych latach przeprowadzono prace restauracyjne nie zgodne ze sztuką konserwatorską, m.in. skuto sztukaterie elewacji i zastąpiono je odlewami z tworzywa, powtarzającymi dawną formę czy zamontowano plastikowe okna o szprosach nie odpowiadających pierwotnym podziałom[6].
22 listopada 2020 roku biskup piński Antoni Dziemianko ponownie konsekrował odrestaurowaną świątynię, a następnie odprawił w niej mszę świętą[7].
Miejsce pochówku Stanisława Augusta Poniatowskiego
edytuj.jpg)
Trumnę ze szczątkami króla przewieziono z Leningradu do Wołczyna w lipcu 1938 r. W związku z brakiem pieniędzy z budżetu państwa, ówczesny proboszcz ks. Antoni Czyszewicz, aby godnie pochować szczątki króla, zlecił renowację niszy w kościele studentowi malarstwa krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, który spędzał wakacje w rodzinnych okolicach. Miał wykonać prace remontowo-konserwatorskie niszy w pomieszczeniach dawnego skarbca, w północno-zachodnim aneksie kościoła, w duchu klasycyzmu stanisławowskiego, ze złoconym napisem „Stanislaus Augustus Rex Poloniae”[8]. Według zachowanych dokumentów wiadomo, że skrzynia z trumną ważąca około 600 kilogramów nie zmieściła się w przygotowanej krypcie, bo była za duża i w związku z tym postawiono ją w jednej z nisz kościoła, starannie zabezpieczając, a urny zawierające serce i wnętrzności króla złożono w krypcie[8]. Ponowny pochówek odbył się w dniu 17 lipca 1938 r. w tajemnicy przed opinią publiczną, bez wykonania niezbędnego w tym przypadku rytuału.
We wrześniu 1939, po wkroczeniu do miasteczka Armii Czerwonej, grobowiec został splądrowany, a sarkofag zniszczony. W nocy z 27 na 28 kwietnia 1945 włamano się do kościoła. Skradziono wówczas przedmioty z trumny królewskiej.
W 1988 r. ekshumowane resztki domniemanych szczątków grobowca (drobiny kości, fragmenty szat i trumny) władze sowieckie po latach starań wydały władzom PRL. 15 grudnia 1988 r. przewiozła je z Mińska do Warszawy delegacja pod kierownictwem Aleksandra Gieysztora. Zostały one początkowo wystawione w pałacu Na Wyspie w Łazienkach Królewskich, a następnie złożone na Zamku Królewskim w Warszawie. Uroczysty pogrzeb odbył się 14 lutego 1995 r. w krypcie archikatedry św. Jana w Warszawie[9][10].
Architektura
edytuj
Kościół jest świątynią o kompozycji centralnej, wzniesioną na planie kwadratu ze ściętymi narożami[1]. Wybudowany z cegły i otynkowany[3]. Jest dziełem architektury późnobarokowej z elementami rokoko. Jest to ośmioboczny murowany budynek nakryty fasetowym dachem namiotowym. Na środku dachu znajduje się belweder z zegarem (ufundowany przez Czartoryskich, zniszczony w 1939, odrestaurowany w 2010). Elewacje wieńczą łukowe naczółki, na których stały figury czterech Ewangelistów, autorstwa Johanna Chrisostoma Redlera i Michaela Dollingera. Na rogach umieszczono rocaille'owe wazony.
Okna są zamknięte półkoliście, okrągłe i owalne, w bogatej oprawie[1]. Ściany dekorują pary korynckich pilastrów oraz rozbudowane gzymsy. Sztukaterie były dziełem warszawskiego rzeźbiarza Johanna Georga Plerscha[11]. Wejście wiodło przez niewielką kruchtę dobudowaną po 1876 roku[1].
Na kościele wzorowano się przy budowie później powstałych kaplic, m.in. kaplicy grobowej Pruszyńskich w Łoszycy, kaplicy św. Barbary w Wysokiem Litewskim oraz kaplicy św. Jana Chrzciciela w Jabłonowie (obecnie Szczeczyce)[3].
Wnętrze
edytuj
W narożach świątyni umieszczono owalne, dwukondygnacyjne empory i drewniane spiralne schody[12], co tworzy plan krzyża greckiego[1].
Dwie kondygnacje zostały ograniczone szerokim belkowaniem z profilowanym gzymsem i ozdobnym fryzem. Pierwsza kondygnacja murów usiana jest korynckimi żłobkowanymi pilastrami, druga – cienkimi lizenami z girlandami w okiennicach. W bogatym rokokowym wystroju wnętrza wykorzystano pilastry, festony, girlandy, uskrzydlone główki anielskie, kartusze i gzymsy z ornamentyką roślinną[1]. Głównymi dekoracyjnymi akcentami wnętrza były trzy ołtarze – główny, poświęcony Św. Trójcy i boczne, po lewej Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, po prawej św. Stanisława Biskupa. Przy każdym z nich znajdowały się drewniane, pozłacane figury Aniołów. Nad kruchtą, wsparty na parze filarów, znajdował się chór muzyczny. Nawę kościoła przykryto drewnianym płaskim stropem z tarcicy. We wnętrzu umieszczona została loża kolatorska[13], przeznaczona dla fundatora kościoła[3].
W narożniku północno-zachodnim pod skarbcem oraz w południowo-zachodnim pod chórem znajdowały się 2 płytkie krypty[14].
Bibliografia
edytuj- Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. — С. 135.
- Валерый Пазднякоў. Воўчынскі Троіцкі касцёл // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 467—468. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
- Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока / Т. В. Габрусь. — Мн.: Ураджай, 2001.— 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X. — С. 227—228.
- Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Брэсцкая вобласць. — 368 с., іл. — С. 223—224.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f Grzegorz Rąkowski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi, Warszawa: Burchard Edition, 1997.
- ↑ Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, Część V, tom 1., Praca zbiorowa, Marcin Zgliński (red. nauk.), data wydania: 2013, ISBN 978-83-63463-10-6
- ↑ a b c d e Kościół św. Trójcy w Wołczynie. Śladami polskich królów [online], Kresy24.pl - Wschodnia Gazeta Codzienna [dostęp 2022-02-02] (pol.).
- ↑ Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 1, Kraków: Międzynarodowe centrum kultury w Krakowie, 2013, s. 186 (pol.).
- ↑ Улады перадалі каталікам паўразбураны Воўчынскі касцёл
- ↑ Facebook [online], www.facebook.com [dostęp 2022-02-02].
- ↑ Біскуп Антоні Дзям’янка нанава благаславіў адбудаваны касцёл у Воўчыне, дзе быў ахрышчаны і пахаваны апошні польскі кароль
- ↑ a b Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. I, Kraków: Międzynarodowe centrum kultury w Krakowie, 2013, s. 187 (pol.).
- ↑ K. Shastouski, Kościół Św. Trójcy | wieś Wołczyn obwód brzeski [online], www.radzima.org [dostęp 2022-01-31].
- ↑ Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
- ↑ Wojciech Walczak, Karol Łopatecki, Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, tom 4, Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 1 grudnia 2013, ISBN 978-83-934920-7-7 [dostęp 2020-01-02] (pol.).
- ↑ Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 1, Kraków: Międzynarodowe centrum kultury w Krakowie, 2013, s. 177 (pol.).
- ↑ R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 2, Wrocław: Ossolineum, 1993, s. 158 (pol.).
- ↑ Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 1, Kraków: Międzynarodowe centrum kultury w Krakowie, 2013, s. 178 (pol.).