Kościół św. Mikołaja w Toruniu

Kościół św. Mikołaja – gotycki zespół klasztorny w Toruniu, wzniesiony w 1334 roku, rozebrany w pierwszej połowie XIX w. Była to największa budowla toruńskiego Nowego Miasta.

Kościół św. Mikołaja

kościół klasztorny
Widok kościoła i klasztoru na rysunku Georga Friedricha Steinera z 1743
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Wezwanie	św. Mikołaja
Historia Data zakończenia budowy XIII-XIV w. Data zniszczenia 1834
Dane świątyni Architekt nieznany Świątynia • materiał bud. • cegła
Położenie na mapie Torunia Kościół św. Mikołaja
Położenie na mapie Polski Kościół św. Mikołaja
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Kościół św. Mikołaja
53°00′44″N 18°36′24″E

Pozostałości po rozebranym kościele św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja był jedyną toruńską świątynią leżącą wewnątrz murów miejskich, która poprzez cały okres reformacji pozostała w rękach Kościoła katolickiego i nie była użytkowana przez protestantów.

Znajdował się na obecnym placu Dominikańskim.

Historia

Dominikanie zostali sprowadzeni do Torunia na podstawie przywileju wydanego 2 kwietnia 1263 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Anno von Sangershausen. Otrzymali oni teren znajdujący się wtedy poza miastem. Gdy w 1264 roku lokowano Nowe Miasto Toruń, dominikanie znaleźli się w jego północno-zachodnim narożniku. Zajmowali działkę ograniczoną od południa i od wschodu dzisiejszymi ulicami Most Pauliński, Zaułek Prosowy i Dominikańską, a od północy i zachodu murami miejskimi. Kościół był budowany w latach 1263–1343. Świątynię powiększono w 1. poł. XIV wieku. Podczas prac wydłużono i zmieniono zamknięcie prezbiterium, a także rozbudowano korpus wzdłuż, wszerz i wzwyż.

Zabudowania były wielokrotnie uszkadzane w wyniku wojen, pożarów i uderzeń piorunów (m.in. bombardowania przez oblegające Toruń wojska polskie w 1658 roku oraz szwedzkie w 1703, pożary w 1423, 1685 i 1764 roku, oblężenia w czasie wojen napoleońskich w 1809 i 1813 roku). W latach 1831–1832 zakon uległ kasacie, w ciągu kolejnych lat w kościele urządzono magazyn, a w 1834 roku ostatecznie go rozebrano.

Charakterystyka

Wygląd zespołu klasztornego jest znany dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera z 1743 roku, Konrada Steinbrechta i Georga Cuny’ego z lat 20. XIX w. Kościół był dwunawową halą z wielobocznie zamkniętym, wydłużonym prezbiterium. Nieco węższa nawa południowa była od wschodu zakończona wielobocznie zamkniętą kaplicą św. Jacka. Nawy były nakryte wspólnym wysokim dachem dwuspadowym, podobnie jak prezbiterium. Od zewnątrz bryła budowli była opięta dwuskokowymi skarpami sięgającymi korony murów, w prezbiterium ustawionymi gęściej niż w korpusie. Pośrodku wschodniego szczytu korpusu wyrastała ośmioboczna wieżyczka, podobna do wieżyczek we wschodnim szczycie kościoła NMP.

Od północy do kościoła przylegał klasztor z kwadratowym krużgankiem arkadowym. Na podstawie zachowanych rysunków można stwierdzić, że budynki klasztorne były jeszcze przed rozbiórką w dużej części gotyckie, z wyjątkiem refektarza, który posiadał manierystyczną szatę zewnętrzną (boniowanie w dolnej części oraz szczyt wolutowy dekorowany pilastrami i sterczynami).

Wnętrze kościoła było bogato wyposażone – oprócz organów znajdowało się w nim 20 ołtarzy, a według inwentarza z 1738 roku również dziesięć grobowców i osiem nagrobków. Będące na wykończeniu organy, wykonywane przez Mateusza Brandtnera, zostały zniszczone podczas pożaru w 1685 roku. Po pożarze Brandtner wykonał nowe organy, które przetrwały do rozbiórki kościoła w 1833 roku. Część wyposażenia po rozbiórce trafiła do kościołów w Toruniu i okolicy (m.in. dwa krucyfiksy – Mistyczny i Czarny oraz feretron różańcowy do kościoła św. Jakuba, nagrobek braci Tylickich do kościoła NMP, części ołtarzy do kościołów w Złotorii i Dobrzyniu, łuk tęczowy do Kowalewa). Szereg interesujących gotyckich kwater witrażowych znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.

W miejscu zajmowanym dawniej przez klasztor powstał tzw. plac podominikański, otoczony murem z odkrytymi i wyeksponowanymi pozostałościami zespołu. W jego północnej części wzniesiono w XIX w. budynki na potrzeby Twierdzy Toruń – magazyn prowiantowy i piekarnię.

W kościele mieściła się kaplica cechu kuśnierzy, gdzie mieścił się obraz Matki Bożej. Zgodnie z tradycją obraz powstał w Kijowie, następnie został przywieziony do Krakowa przez Jacka Odrowąża. Za sprawą dominikanów obraz przywieziono do Torunia. Ponadto w kaplicy św. Krzyża przechowywano relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Kościół słynął również z gotyckiego krucyfiksu (zwanego mistycznym).

Bibliografia

• Marian Dorawa: Organy bazyliki katedralnej p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu na tle dziejów budownictwa organowego w Polsce. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
• Liliana Krantz-Domasłowska: Hala hali nierówna i nie tylko. Próba wpisania kościoła Mariackiego w krajobraz architektoniczny średniowiecznego Torunia. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
• Jacek Kwiatkowski: Przekształcenia wnętrza kościoła farnego p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu od końca XVIII do XX wieku. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
• Bronisław Małecki: Recepcja form kościoła Mariackiego w Toruniu w architekturze Gdańska na przełomie XIV i XV wieku i w XV stuleciu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
• Andrzej Radzimiński: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w topografii sakralnej średniowiecznego Torunia. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
• Waldemar Rozynkowski: Średniowieczny świat świętych parafii Starego Miasta Torunia – o religijności mieszczan toruńskich. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
• Lidia Grzeszkiewicz-Kotlewska, Leszek Kotlewski, Kościół dominikański pw. św. Mikołaja w Toruniu, Toruń, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, 1997, ISBN 83-908459-2-X
• Klasztor dominikański w Toruniu. W 750. rocznicę fundacji, red. Piotr Oliński, Waldemar Rozynkowski, Juliusz Raczkowski, Toruń, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013

Linki zewnętrzne

• Kościół św. Mikołaja w Toruńskim Serwisie Turystycznym