Wikipedia

Katedra w Halle

Dawna Kolegiata w Halle (niem. Dom zu Halle[1] lub Hallescher Dom[2]) – kościół położony w Halle nad Soławą (kraj związkowy Saksonia-Anhalt) przy placu Domplatz 3.

Katedra w Halle
Dom zu Halle (Hallescher Dom)
katedra[a]
Ilustracja
Katedra w Halle (2009)
Państwo

 Niemcy

Kraj związkowy

 Saksonia-Anhalt

Miejscowość

Halle nad Soławą

Wyznanie

protestanckie

Kościół

ewangelicko-reformowany

Parafia

Evangelisch-reformierte Domgemeinde zu Halle

Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Katedra w Halle”
Położenie na mapie Saksonii-Anhaltu
Mapa konturowa Saksonii-Anhaltu, na dole znajduje się punkt z opisem „Katedra w Halle”
Ziemia51°29′03″N 11°57′52″E/51,484167 11,964444
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Jest najstarszą zachowaną budowlą sakralną Starego Miasta w Halle. Obecnie jest siedzibą wspólnoty parafialnej kościoła ewangelicko-reformowanego.

Historia

edytuj

Kościół został zbudowany w latach 1271–1330 przez żebraczy zakon dominikanów jako trzynawowy, gotycki halowy kościół klasztorny, pozbawiony, zgodnie z regułą zakonu, transeptu i wieży.

 
Kardynał Albrecht von Brandenburg – portret pędzla Lucasa Cranacha Starszego

Lata 20. XVI w. oznaczały początki renesansu w Halle i były nierozerwalnie związane z ówczesną osobistością, którą był apodyktyczny kardynał Albrecht von Brandenburg, arcybiskup Moguncji i Magdeburga, wielki miłośnik sztuki, mecenas, jeden z najpotężniejszych elektorów Rzeszy[3]. Na jego zlecenie mistrz budowlany Bastian Binder dokonał w latach 1520–1525 częściowej, zewnętrznej przebudowy świątyni wieńcząc jej mury ponad gotyckim gzymsem attyką składającą się z półokrągłych partii, stanowiącą silny akcent horyzontalny w bryle budowli. W 1523 kościół uzyskał status kolegiaty, a później zaczął być w języku potocznym nazywany katedrą. Kardynał Albrecht, w trosce o swoje życie wieczne, zgromadził w świątyni ok. 20000 relikwii. Te drogocenne skarby (nie zachowane do dziś) znane jako Hallesches Heiltum były nieodłącznie związane z handlem odpustami i jako takie stały się jedną z przyczyn wystąpienia Marcina Lutra i wybuchu reformacji. Wspaniale wyposażenie wnętrza powstało po 1523 i było dziełem najsłynniejszych artystów tamtej epoki[4]: Matthiasa Grünewalda, Albrechta Dürera, Lucasa Cranacha Starszego (ołtarz) i Petera Schro (kamienne posągi). Dzięki tym zmianom dawny kościół klasztorny przekształcił się w kompleksowe dzieło sztuki utrzymane w stylu przejściowym od późnogotyckiego do wczesnorenesansowego[5].

Jako przeciwnik Lutra kardynał Albecht musiał w 1541 opuścić Halle. Ruchome elementy wyposażenia kościoła zostały przeniesione do Aschaffenburga gdzie do dziś się znajdują.

Po zapanowaniu reformacji w mieście dokonano sekularyzacji majątku biskupiego, a dotychczasowa katedra zaczęła pełnić funkcję kościoła dworskiego i zamkowego. Ostatni z jej zarządców, książę August von Sachsen-Weißenfels fundując w poł. XVII w. emporę i wielki ołtarz nadał budowli wygląd wczesnobarokowy. Po jego śmierci księstwo Magdeburga zostało włączone do Brandenburgii. Po 1680 wielki elektor, książę Brandenburgii Fryderyk Wilhelm przekazał należącą do niego świątynię na czas nieokreślony wspólnocie ewangelicko–reformowanej, która w 1688 odprawiła w niej swoje pierwsze nabożeństwo. W latach 1702–1703 organistą w kościele był młody Georg Friedrich Händel.

W 1851 wspólnota parafialna zastąpiła dotychczasowe, barokowe organy nowym instrumentem zbudowanym przez zakład organmistrzowski Friedrich Wilhelm und August Ferdinand Wäldner. W latach 1883–1896 dokonano regotyzacji wnętrza świątyni według wówczas przyjętych zasad.

W latach 1957–1959 z inicjatywy fundacji Institut für Denkmalpflege dokonano, w warunkach niedostatku materiałów, renowacji bryły zewnętrznej i wnętrza świątyni.

W latach 1996–2005 fundacja Stiftung Dome und Schlösser in Sachsen-Anhalt dokonała gruntownej renowacji katedry i jej otoczenia.

Wygląd zewnętrzny

edytuj
 
Katedra wśród staromiejskiej zabudowy

Katedra jest położona nad odnogą Soławy na zachodnim krańcu Starego Miasta. Bryła budowli kształtuje razem z budynkiem Nowej Rezydencji i zamkiem Moritzburg sylwetkę architektoniczną miasta od strony Soławy i zarazem stanowi istotny akcent placu Domplatz.

Długość katedry wynosi 68 m, szerokość 20 m, a wysokość 18 m.

Architektura budowli odznacza się ścisłą regularnością i niezwykłą skromnością detalu (profile, maswerki). Od strony północnej zachowała się klauzura i pozostałości gotyckiego krużganku. Renesansowy szczyt stanowiący od 1526 część zewnętrznego wystroju świątyni, był pierwotnie pokryty freskiem z motywem lilii. Zaokrąglony szczyt, występujący we włoskich budowlach sakralnych i świeckich, jest pierwszym tego typu przykładem na północ od Alp.

Wnętrze

edytuj

Wnętrze katedry kształtują gładkie, ośmiokątne, pozbawione kapiteli filary i duże, ostrołukowe okna z maswerkami. Ośmioprzęsłowa budowla była niegdyś przedzielona lektorium. Z pierwotnego wyposażenia świątyni zachował się do naszych czasów tylko cykl 17 posągów umieszczonych przy filarach nawy środkowej, dłuta Petera Schro, wywodzącego się ze szkoły Hansa Backoffena. Cykl ten należy do najznamienitszych osiągnięć niemieckiej rzeźby XVI w. Posągi, umieszczone na konsolach pod baldachimem (ukończone w 1525) przedstawiają Chrystusa i apostołów (włącznie ze św. Pawłem, patrona diecezji Świętego Maurycego i św. Marię Magdalenę. Posąg św. Erazma jest całkowicie przesłonięty dobudówkami do organów. Osiemnasty posąg (przedstawiający prawdopodobnie św. Urszulę) zaginął.

Godne uwagi są renesansowe portale: południowy portal wejściowy, portal prowadzący do zakrystii i fragment portalu w zachodniej partii wnętrza. Bogato dekorowana, kamienna ambona pochodzi z 1526. Na schodach wejściowych prowadzących do jej kosza ukazani są Ojcowie Kościoła. Kosz ambony zdobią wyobrażenia autorów Listów Apostolskich. Obok czterech ewangelistów przedstawionych wraz ze swymi atrybutami widnieje również Mojżesz z tablicami Dekalogu. Wielki ołtarz główny (z 1662) w prezbiterium oraz wszystkie empory pochodzą z czasów, gdy katedra służyła jako kościół dworski i zamkowy (lata 60. XVII w.). Południowa empora, na którą można się dostać jedynie poprzez kręcone schody, zbudowane jeszcze w epoce renesansu, służyła prawdopodobnie jako galeria dla śpiewaków i muzykantów.

Do wyposażenia katedry należą poza tym cenne nagrobki i epitafia, wśród których wyróżnia się pokryty pełnofiguralną rzeźbą grobowiec matki z dzieckiem z 1380 i epitafium magdeburskiego mistrza z 1620. Dwie pochodzące z 1523 tablice wotywne informują o przebudowie katedry przez kardynała Albrechta von Brandenburg.

Organy

edytuj

Pierwotne, barokowe organy z 1667 zastąpił nowy instrument zbudowany w latach 1847–1851 przez zakład organmistrzowski Friedricha Wäldnera z Halle. Był on następnie wiele razy modyfikowany i rozbudowywany. Planowana jest gruntowna restauracja instrumentu. Prace, których koszt szacuje się na 150000 euro, wykona zakład organmistrzowski Kristiana Wegscheidera z Drezna.

Ostatnia jak dotąd renowacja organów była przeprowadzona w 1972. Od tamtego czasu mają one następującą dyspozycję[6][7]:

I Hauptwerk) C- II Oberwerk) C- Pedalwerk C-d1

Prästant 16'
Prinzipal 8'
Gamba 8'
Rohrflöte 8'
Oktave 4'
Kleingedackt 4'
Quinte 22/3′
Oktave 2'
Spitzflöte 2'
Terz 13/5′
Buntzimbel III
Mixtur V
Trompete 8'

Quintatön 16'
Hohlflöte 8'
Gedackt 8'
Engprinzipal 4'
Rohrflöte 4'
Holznasat 22/3′
Prinzipal 2'
Quinte 11/3′
Sifflöte 1'
Scharff IV
Krummhorn 8'

Prinzipalbaß 16'
Subbaß 16'
Oktavbaß 8'
Gedacktbaß 8'
Choralbaß 4'
Baßflöte 2'
Hintersatz IV
Posaune 16'
Rankett 16'

  • Połączenia: II/I, I/P, II/P

Uwagi

edytuj
  1. ↑ określenie zwyczajowe, niemające nic wspólnego z rzeczywistym statusem świątyni.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Domgemeinde Halle Martin Filitz: Dom zu Halle. [dostęp 2010-11-23]. (niem.).
  2. ↑ Initiative für Halle und den Saalekreis (IfHaS) e.V: Hallescher Dom. 500 Jahre altes Renaissanceportal entdeckt. [dostęp 2010-11-23]. (niem.).
  3. ↑ Josef Adamiak, Rudolf Pillep: Zabytki architektury i sztuki NRD. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1989, s. 248. ISBN 83-213-3410-5.
  4. ↑ Domgemeinde Halle Martin Filitz: Dom zu Halle. [dostęp 2010-11-23]. (niem.).
  5. ↑ Stiftung Dome und Schlösser in Sachsen-Anhalt: Geschichte. [dostęp 2010-11-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-16)]. (niem.).
  6. ↑ Domgemeinde Halle Martin Filitz: Die Domorgel. [dostęp 2010-11-23]. (niem.).
  7. ↑ Dyspozycja organów została opracowana na podstawie stron: Wirtualne Centrum organowe – Słownik terminów organowych https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php i Gdańskie Organy – Organy Katedry w Oliwie, autor Marek Michalak https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php https://web.archive.org/web/20120315132930/http://www.gdanskie-organy.com/organs.php?lang=pl&loc=oliwa&tab=stoplist. Wynika z nich, iż w polskiej terminologii obowiązuje terminologia niemiecka, jakkolwiek niektóre nazwy instrumentów mogą być tłumaczone na jęz. polski, jeżeli mają odpowiedniki.

Bibliografia

edytuj
  • Achim Todenhöfer: Steinernes Gotteslob. Die mittelalterlichen Kirchen der Stadt Halle. W: Geschichte der Stadt Halle, Bd. 1, Halle im Mittelalter und der Frühen Neuzeit. Halle: Mitteldeutscher Verlag, 2006, s. 207-226. ISBN 978-3-89812-512-3. (niem.).
  • Peggy Grötschel, Matthias Behne: Die Kirchen der Stadt Halle. Halle: Mitteldeutscher Verlag, 2006. ISBN 3-89812-352-9. (niem.).
  • Martin Filitz Filitz: Der Dom zu Halle. Halle: 2005. (niem.).
  • Holger Brülls, Thomas Dietsch: Architekturführer Halle an der Saale. Berlin: Dietrich Reimer, 2000. ISBN 3-496-01202-1. (niem.).
  • Josef Adamiak, Rudolf Pillep: Zabytki architektury i sztuki NRD. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1989, s. 250. ISBN 83-213-3410-5.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Katedra_w_Halle&oldid=73887110”