Juraj Jánošík
Juraj Jánošík[5], pol. Jerzy Janosik[6], węg. Jánosik György, łac. Georgii Janossik[7] (ur. 25 stycznia[1] lub 25 lutego[2] 1688, zm. 17 lub 18 marca 1713) – tatrzański zbójnik, słowacki bohater narodowy[8][9][10].
 Janko Alexy: Jánošík, witraż z 1957 r., Park Kultury i Wypoczynku (Park kultúry a oddychu) w Bratysławie. | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
17 marca 1713 |
| Przyczyna śmierci |
stracony przez powieszenie na haku za lewe żebro |
| Narodowość | |
| Wyznanie | |
| Rodzice | |
| Krewni i powinowaci |
Ján, Martin, Adam (bracia) |
| Strona internetowa | |
drzeworyt Władysława Skoczylasa
według projektu Jána Kulicha
Juraja Jánošíka –
miejsce po zagrodzie Jánošíków w Tierchowej
drzeworyt Władysława Skoczylasa
Życiorys
edytujJuraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Terchová[11], opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688[2]. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.
Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. W 1708 wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. W październiku 1710 Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca[2] z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.
W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami[12]. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.
Zimą 1713 Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w kasztelu Vranovo we wsi Palúdzka koło Liptowskiego Mikułasza (słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom[13][14][15]. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay ostatecznie skazał Jánošíka na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana.
O Uhorčíku również krążą legendy, niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka[16]. Według innych podań Jánošík został zdradzony przez kochankę.
Kultura
edytuj
Mimo że historyczna prawda o Juraju Jánošíku jest znana od lat międzywojennych, jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze[17]. Przykładowo, często podaje się błędnie, że jego najwierniejszym towarzyszem był Jakub Surovec, który w rzeczywistości urodził się dwa lata po jego śmierci[18].
W drugiej połowie XVIII wieku Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m.in. miejsca nazwane jego imieniem takie, jak np. Jánošíkova skala). Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.
Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski. W podobnym tonie, jako polskiego bohatera, Janka Dziurę, wywodzącego się z uciskanego przez sanację ludu przedstawił go Jalu Kurek w mocno nacechowanej ideologicznie trylogii Janosik, której akcja dzieje się na żywiecczyźnie.
Na podstawie motywów literackich Tetmajera w Polsce, w latach 70., powstał serial telewizyjny w reżyserii Jerzego Passendorfera pt. Janosik, a także wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik Janosik. Prawdziwa historia z 2009[19].
Zofia Urbanowska na podstawie legendy Andrzeja Stopki napisała baśń pt. Janosik, utwór ten został niedawno wznowiony w zbiorze baśni i legend polskich. Urbanowska wykorzystała w niej motyw, zgodny z tradycją ludową, wedle której Janosik zyskał nadprzyrodzone moce dzięki ciupadze, pasowi i kierpcom.
Pojawił się on w 1944 na słowackim banknocie 500-koronowym, a także w 1947 na 2-koronowej monecie[20].
Dzień dobrego łotra, obchodzony 26 marca, jest nazywany również dniem Janosika[21].
Janosik w filmie
edytuj- 1921: Janosik – pierwszy czechosłowacki film pełnometrażowy finansowany z USA; reżyseria: Jaroslav Siakeľ, Jánošík: Theodor Pištěk. – wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO (UNESCO World Heritage List).
- 1927: Orlę – polski film niemy, który nie zachował się do naszych czasów; reżyseria: Wiktor Biegański, Janosik: Lech Owron. W filmie, którego akcja toczy się w dwudziestoleciu międzywojennym, bohaterowie kontaktują się z duchem Janosika, by odnaleźć skarb ukryty w górach przez zbójców.
- 1935: Jánošík – film czechosłowacki; reżyseria: Martin Frič, Jánošík: Paľo Bielik.
- 1954: Janosik – pierwszy polski film animowany; reżyseria: Włodzimierz Haupe i Halina Bielińska.
- 1963: Janosik – dwuczęściowy film czechosłowacki; reżyseria: Paľo Bielik, Jánošík: František Kuchta. Najbardziej kasowy film w historii słowackiej kinematografii[22].
- 1974: Janosik – polski 13-odcinkowy serial TV; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Akcję serialu ulokowano na początku XIX wieku. Serial utworzony na podstawie polskich legend tatrzańskich; w serialu pojawia się również kwestia, z której wynika, że główny bohater nie jest legendarnym Janosikiem, a tylko nazywany jest jego imieniem.
- 1974: Janosik – film polski; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Film jest kinową wersją serialu telewizyjnego.
- 1976: Zbojník Jurko – czechosłowacki film animowany; reżyseria: Viktor Kubal.
- 1991–1993, 2010–2011: Zbojník Jurošík – czechosłowacki, a następnie słowacki 50-odcinkowy serial animowany; reżyseria: Jaroslav Baran, Janosik: Stano Dančiak.
- 2000: Ferdosik – 56. odcinek polskiego sitcomu Świata według Kiepskich; reżyseria: Okil Khamidov. Parodia Janosika z 1974 roku, gdzie Ferdek pod wpływem przeterminowanego oscypka myśli, że on i jego otoczenie są zbójnikami w dawnych Karpatach[23].
- 2009: Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – film słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Janosik: Václav Jiráček.
- 2011: Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – serial słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Janosik: Václav Jiráček. Serial jest rozszerzoną wersją filmu kinowego.
- 2013: Janosik – polsko-słowacki serial animowany dla dzieci z 2013 roku. Janosik: Adrian Perdjon.
- Po stopách Jánošíka – pierwszy dokumentalny film o Juraju Jánošíku, który nie został jeszcze zrealizowany[24].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d F. Gábor, Juraj Jánošík a Varín-skutočnosť a legendy, [w:] Varínčan – mesačný spravodaj o živote Varína, t. 11/2003, rocznik X, nr 109 [dostęp 2010-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-05] (słow.).
- ↑ a b c d e Data tradycyjna a imię i nazwisko Juraj Jánošík popularne. W księgach parafialnych parafii Varín obejmującej Tierchową w latach 1687–1688 ochrzczono 5 chłopców o imieniu i nazwisku: Juraj Jánošík. Data urodzenia 25 lutego 1688 i imiona rodziców Martin i Anna Czisznek lub Czisznik wydają się bardziej prawdopodobne w połączeniu z dokumentami wykupu Janosika ze służby wojskowej w 1710 i procesu harnasia z 1713 [za:] Martin Votruba: Highwayman’s life:Extant Documents About Jánošík. [w:] Slovakia Vol 39#72-73, s. 61–86 [on-line]. University of Pittsburgh. [dostęp 2009-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-14)]. (ang.).
- ↑ Łac. Fassio Janosikiana, anno 1713 die 16 mensis Martii opisujący Jánošíka jako: „agili Georgius Janošík Tyarchoviensis latronum et praedorum antesignatus” – oskarżony Juraj Jánošík z Tierchowej – herszt bandy rozbójników i złodziei [za:] Jaká je pravda o Jánošíkovi a Ilčíkovi?. [w:] Zbojnická tradice rodu Ilčíků [on-line]. [dostęp 2009-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-02)]. (cz.).
- ↑ Frajerka: w gwarze góralskiej z Podhala – kochanka.
- ↑ W literaturze słowackiego poety Janka Kráľa figuruje nazwisko Janošjak, a w wyroku sądowym – Jánošák.
- ↑ Stosowany także zapis Janoszik.
- ↑ HLAVIENKA, Ján; A KOLEKTÍV. Jubilejný zborník Literárnohistorického múzea Janka Kráľa. 1.. vyd. Liptovský Mikuláš: Literánohistorické múzeum J. Kráľa, 1986. 110 s. (po slovensky).
- ↑ Juraj Jánošík, životopis („Juraj Jánošík, życiorys”). [w:] Osobnosti.sk – najvýznamnejšie ktojekto Slovenska [on-line]. [dostęp 2010-03-09]. (słow.).
- ↑ Miloš Ferko: Jánošík – pravda alebo legenda? („Jánošík – prawda albo legenda”?). [w:] Historická revue. Vedecko-populárny časopis o histórii a archeológii [on-line]. SAHI – Slovenský archeologický a historický inštitút. [dostęp 2009-09-25]. (słow.).
- ↑ Stručný životopis Juraja Jánošíka („Krótka biografia Juraja Jánošíka”). [w:] Jánošík – webové stránky venované osobnosti Juraja Jánošíka, legendárnej postavy našej histórie. [on-line]. [dostęp 2010-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-16)]. (słow.).
- ↑ Terchová!. [w:] Oficiálne stránky obce Terchová [on-line]. [dostęp 2010-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-22)]. (słow.).
- ↑ Janosik – prawdziwa historia. [w:] Słowacja Dokumentacja [on-line]. [dostęp 2013-02-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-09)]. (pol.).
- ↑ História mesta. Svätý Mikuláš ako stoličné sídlo a miesto súdu s Jurajom Jánošíkom. [w:] Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02]. (słow.).
- ↑ Pamiatky. Prvý stoličný dom. [w:] Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02]. (słow.).
- ↑ Pamiatky. Pongrácovská kúria. [w:] Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02]. (słow.).
- ↑ kebisek.blog.sme.sk: Z gajdosa Uhorcika urobil lud omylom zradneho Gajdosika. [dostęp 2012-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (17 października 2013)]. (słow.).
- ↑ Legendy o Janosiku zawierają częste motywy podań ludowych:
- topos szlachetnego zbójcy – por. Robin Hood
- topos zdrady przez współtowarzysza – por. Judasz
- topos zdrady przez kochankę – por. Samson
- ↑ k, Zbojník Jakub Surovec [online], Kam na Horehroní, 3 października 2019 [dostęp 2020-06-06] (słow.).
- ↑ Janosik contra Janosik – spomenka na dovolenku. Blog – Grzegorz Grabowski (blog.sme.sk).
- ↑ Vyhláška ministra financí o ražbě a vydání dvoukorun – č. 78/1947 Sb. – Konsolidované znění.
- ↑ Dzień Dobrego Łotra (Dzień Janosika). psychocafe.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-13)]. [Dostęp 11 czerwca 2011].
- ↑ Janosik w bazie Filmweb
- ↑ Lonzio, 056 Ferdosik [online], Kiepscy.org.pl – Świat według Kiepskich, 10 lutego 2013 [dostęp 2021-08-24] (pol.).
- ↑ Po stopách Jánošíka | Official Movie Site | Secret studio documentaries [online] [dostęp 2017-11-24].
Bibliografia
edytuj- Stanisław A. Sroka: Janosik. Prawdziwa historia karpackiego zbójnika. Kraków: 2004.
- A. Nacher, M. Styczyński, B. Cisowski, Paweł Klimek: Słowacja. Karpackie serce Europy. Wydawnictwo Bezdroża. 2007.
- The Straight Story. warsawvoice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-06)].
- Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Kraków – Bukowina Tatrzańska, 18–22 października 2006 r.. redakcja Marii Madejowej, Anny Mlekodaj i Macieja Raka. Nowy Targ: Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, 2007. ISBN 978-83-60621-01-1.
- Wielka encyklopedia tatrzańska