Jarząbek

jarząbek
	Tetrastes bonasia
	(Linnaeus, 1758)
	; Samiec
	; Samica
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	grzebiące
Rodzina	kurowate
Podrodzina	bażanty
Plemię	Tetraonini
Rodzaj	Tetrastes
Gatunek	jarząbek
Synonimy
	Tetrao bonasia Linnaeus, 1758; Bonasa bonasia (Linnaeus, 1758);
	Tetrao bonasia Linnaeus, 1758; Bonasa bonasia (Linnaeus, 1758);
Podgatunki
	T. b. rhenanus (O. Kleinschmidt, 1917); T. b. styriacus (von Jordans & Schiebel, 1944); T. b. schiebeli (O. Kleinschmidt, 1943); T. b. rupestris (C.L. Brehm, 1831); T. b. bonasia (Linnaeus, 1758); T. b. griseonota Salomonsen, 1947; T. b. sibiricus Buturlin, 1916; T. b. kolymensis Buturlin, 1916; T. b. amurensis Riley, 1916; T. b. yamashinai Momiyama, 1928; T. b. vicinitas Riley, 1915;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Jarząbek^[5] (Tetrastes bonasia) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae), zamieszkujący Eurazję. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Systematyka

Zwykle wyróżnia się 11–12 podgatunków T. bonasia^[6]^[7]:

T. bonasia rhenanus – północno-wschodnia Francja, Luksemburg, Belgia, zachodnie Niemcy.
T. bonasia styriacus – Alpy, południowa Polska do Węgier.
T. bonasia schiebeli – Półwysep Bałkański.
T. bonasia rupestris – wschodnie Niemcy, Czechy.
T. bonasia bonasia – zachodnia i południowa Skandynawia i środkowa Polska, i dalej na wschód do Uralu.
T. bonasia griseonota – północna Szwecja.
T. bonasia sibiricus – Syberia do zachodnich Himalajów i północna Mongolia.
T. bonasia kolymensis – wschodnia Syberia.
T. bonasia amurensis – północno-wschodnie Chiny do północnej Korei.
T. bonasia yamashinai – Sachalin.
T. bonasia vicinitas – Hokkaido.

Handbook of the Birds of the World wyróżnia jeszcze podgatunek volgensis – Polska i Ukraina do środkowej części europejskiej Rosji, przez innych autorów jest on włączany do T. bonasia bonasia^[6].

Część systematyków, np. autorzy Handbook of the Birds of the World, umieszcza jarząbka w rodzaju Bonasa wraz z cieciornikiem (Bonasa umbellus)^[6].

Występowanie

Zamieszkuje strefę lasów iglastych Eurazji od Pirenejów przez północną część Półwyspu Apenińskiego, Środkową Europę, Skandynawię i Bałkany po Syberię i Pacyfik.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy w górach (Sudety, Karpaty) oraz na wschodzie kraju; lokalnie bywa średnio liczny^[8]. Mimo to rzadko się go widuje, ze względu na skryty tryb życia. Zimuje w Polsce. Najczęściej można go rozpoznać po ostrym gwiździe wiosną. Na niżu w środkowej i zachodniej części kraju jest nieliczny lub nie występuje. Przez utratę swych siedlisk jest gatunkiem mocno zagrożonym w Środkowej Europie, tak jak cietrzewie. Największą liczebność odnotowano w Tatrach (70–200 par), w Gorcach (80–90 osobników), w Beskidzie Niskim (100–200 par) oraz na Babiej Górze, a na niżu – w Puszczy Białowieskiej (ponad 1000 par), w Puszczy Boreckiej (ok. 300 par), w Puszczy Rominckiej (ok. 120 par) i w Lasach Skaliskich^[9].

Charakterystyka

Cechy gatunku

Samca jarząbka można rozpoznać po czarnym podgardlu

To najmniejszy europejski kurak leśny o krępej sylwetce i krótkich nogach. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy, co nie jest typowe u kuraków. Wierzch szary z gęstym czarno-brunatnym poprzecznym pręgowaniem. Na głowie mały czubek, a nad oczami widać niewielkie czerwone korale. Biała plama pod okiem. Spód biały z gęstym, łuskowatym czarnym deseniem. Sterówki szarobrunatne z czarno-białą przepaską na końcu. Środkowe sterówki barwy grzbietu. Skok upierzony do połowy, podczas gdy pazury są nagie (cecha charakterystyczna dla jarząbków). Ogon na końcu ma czarno-biały pasek^[10], który w locie jest zaokrąglony. Przy odrywaniu się od ziemi pióra wydają furkoczący odgłos^[11]. Podgardle samca czarne z białą obwódką, samica na czarnym polu ma liczne białe plamy z rdzawym odcieniem. Kogut ma również żywsze barwy piór, więcej barwy szarej oraz krótki, unoszony czubek. Dziób jest czarny i krótki. Kura jest bardziej brązowa. Skomplikowany układ ubarwienia nawiązuje do gry świateł i cieni na poziomie runa leśnego, co ułatwia tym ptakom maskowanie się.
Jarząbki latają niechętnie, najczęściej pokonują krótkie dystanse, choć ich lot jest zwinny i szybki.
Podobny do nieco mniejszej kuropatwy, choć występują w różnych siedliskach – kuropatwy typowo spotyka się na polach, a nie w lasach. Różnice widać też w upierzeniu, głównie jeśli chodzi o ubarwienie sterówek – u kuropatw są rdzawe.

Wymiary średnie

Długość ciała ok. 36–45 cm^[12]
Rozpiętość skrzydeł 50–62 cm^[12]
Masa ciała ok. 375–475 g^[12]

Biotop

Gęste starodrzewy liściaste i mieszane (z domieszką świerku lub jodły – grądy, bory i regle) o gęstym podszycie i bogatym runie. Preferuje średnie wysokości nad poziomem morza, górskie stoki i doliny potoków, ale i mokradła porośnięte brzozami i olszyną. W górach spotyka się go do górnej granicy lasów. To ptaki osiadłe, wymagające lasów bogatych w pokarm, o dużym i rozbudowanym podszycie, z polanami i wieloma kryjówkami.

Okres lęgowy

Toki

Porównanie samicy i samca jarząbka

Ze względu na skryty tryb życia w gęstwinach leśnych nie poznano dokładnie życia rodzinnego jarząbków. Wiadomo jednak, że samiec pozostaje wierny samicy, co jest wyjątkowe u kuraków^[13]. Pary tworzą się jesienią. Kogut swój przyszły teren lęgowy oznajmia piskliwym dźwiękiem oraz głośnym przelatywaniem z miejsca na miejsce w jego obrębie. Jest to okres tylko tymczasowego kojarzenia w pary, bo zimę spędzają pojedynczo. Wiosną odbywają się toki, choć już nie tak widowiskowe, jak u cietrzewi lub głuszców. Koguty stroszą wtedy pióra, opuszczają i rozkładają ogon i skrzydła. Towarzyszy temu ostry gwizd. Nie zawsze dochodzi wtedy do walk między samcami, każdy stara się przez cały czas o względy wybranej kury.

Gniazdo

Na ziemi ukryte pod nawisem gałęzi, krzakami, korzeniami lub osłoną roślinności. Rzadko lęgnie się na drzewie w opuszczonych dużych gniazdach innych ptaków. Przeważnie to płytkie zagłębienie w którym znajduje się wyściółka z trawy, liści i łodyg.

Jaja

Jaja z kolekcji muzealnej

Jeden lęg w roku, w maju. W zniesieniu 8 do 14^[12] jasnobrązowych jaj o rdzawym nakrapianiu.

Wysiadywanie i dorastanie

Jaja wysiadywane są przez okres 21 do 25 dni jedynie przez samicę. W tym czasie kogut przebywa w sąsiedztwie, a przyłącza się do swej rodziny po wykluciu młodych, by wspólne spędzić z nią lato. Pisklętami, które od razu po wykluciu opuszczają gniazdo, opiekują się oboje rodzice. Zaczynają podlatywać już w wieku 15–20 dni. Pełną samodzielność zyskują jednak po 40 dniach. Jesienią rodzice żyją już osobno.

Paprzysko (w języku myśliwych miejsce, w którym ptaki zażywają kąpieli w piasku) jarząbka w Puszczy Białowieskiej

Pożywienie

Pokarm roślinny, m.in. nasiona, jagody, kwiaty, owoce brzozy i olchy, młode pędy, latem również bezkręgowce, np. owady i ich larwy, którymi żywią się pisklęta i ptaki dorosłe. Pokarm zarówno ptaków młodych, jak i dorosłych, zbliżony jest do diety cietrzewi.

Status i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody jarząbek nieprzerwanie od 1988 roku uznawany jest za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, obliczona na podstawie szacunków organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 9–20 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy ze względu na niszczenie siedlisk, aczkolwiek populacja europejska oceniana jest (2015) jako stabilna^[4].

W Polsce gatunek łowny od 1 września do 30 listopada^[14]^[15]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[16]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej na terenie kraju szacowano na 15–20 tysięcy par^[17].

W krajach uprzemysłowionych i o rolnictwie wysokotowarowym, podobnie jak u cietrzewi, odnotowuje się ciągły spadek populacji jarząbka. W wyniku tego procesu dochodzi do izolacji poszczególnych grup tych ptaków, co przyczynia się do stopniowego wymierania jarząbków w określonych regionach.

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Tetrastes bonasia, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ P. J.K. McGowan: Family Phasianidae (Pheasants and Partridges). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 493. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).
↑ Bonasa bonasia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2013-11-02] (ang.).
↑ ^a ^b BirdLife International, Bonasa bonasia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-05-14] (ang.).
↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Tetraonini Leach, 1820 (wersja: 2017-05-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-14].
↑ ^a ^b ^c de Juana, E. & Kirwan, G.M.: Hazel Grouse (Bonasa bonasia). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-10-29].
↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Pheasants, partridges, francolins. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-14]. (ang.).
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 265. ISBN 83-919626-1-X. Wg skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a średnio liczny – 10–100 par na 100 km².
↑ Bonasa bonasia (Jarząbek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 268–271. ISBN 83-86564-43-1.
↑ Frank Hecker, Katrin Hecker: Atlas ptaków: poradnik obserwatora. Tomasz Kozłowski (tłum.). Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo RM, 2012, s. 12. ISBN 978-83-7243-999-4. (pol.).
↑ Magdalena Janiszewska, Radosław Włodarczyk: Atlas ptaków Polski: przewodnik obserwatora. Warszawa: Ringier Axel Springer Polska, 2016, s. 25. ISBN 978-83-8091-127-7. (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d Albin Łącki: Wśród zwierząt. Ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988. ISBN 83-09-01320-5.
↑ Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2015, s. 86. ISBN 978-83-7763-329-8. (pol.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz.U. z 2023 r. poz. 2454).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Bonasa bonasia (Jarząbek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 268–271. ISBN 83-86564-43-1.
Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Jarząbek w Bieszczadach (film na serwisie YouTube)

[itis-1] Tetrastes bonasia, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[hbw2-2] P. J.K. McGowan: Family Phasianidae (Pheasants and Partridges). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 493. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).

[itis2-3] Bonasa bonasia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2013-11-02] (ang.).

[iucn-4] BirdLife International, Bonasa bonasia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-05-14] (ang.).

[mk-5] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Tetraonini Leach, 1820 (wersja: 2017-05-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-14].

[hbwa-6] Juana, E. & Kirwan, G.M.: Hazel Grouse (Bonasa bonasia). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-10-29].

[ioc-7] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Pheasants, partridges, francolins. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-14]. (ang.).

[tomi-8] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 265. ISBN 83-919626-1-X. Wg skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a średnio liczny – 10–100 par na 100 km².

[poradnik-9] Bonasa bonasia (Jarząbek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 268–271. ISBN 83-86564-43-1.

[10] Frank Hecker, Katrin Hecker: Atlas ptaków: poradnik obserwatora. Tomasz Kozłowski (tłum.). Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo RM, 2012, s. 12. ISBN 978-83-7243-999-4. (pol.).

[11] Magdalena Janiszewska, Radosław Włodarczyk: Atlas ptaków Polski: przewodnik obserwatora. Warszawa: Ringier Axel Springer Polska, 2016, s. 25. ISBN 978-83-8091-127-7. (pol.).

[alb-12] Albin Łącki: Wśród zwierząt. Ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988. ISBN 83-09-01320-5.

[13] Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2015, s. 86. ISBN 978-83-7763-329-8. (pol.).

[14] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz.U. z 2023 r. poz. 2454).

[15] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).

[clpp-16] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[biuletyn2019-17] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[5]

[1]

[2]

[3]

[4]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]