Język staronordyjski
Język staronordyjski (staronordycki) – język z północnej grupy języków germańskich, używany przez mieszkańców Skandynawii i obszarów przez nich zasiedlonych między VIII i XIV wiekiem. Wywodzi się z języka pranordyjskiego, w późnym średniowieczu dał początek odrębnym językom skandynawskim – jego dialekty zachodnie stanowią podstawę dla islandzkiego, farerskiego, norweskiego oraz wymarłego języka norn, wschodnie zaś – szwedzkiego i duńskiego. Staronordyjski wywarł także znaczny wpływ na kształtowanie się języka angielskiego, szczególnie w warstwie leksykalnej.
| Obszar |
Skandynawia i inne | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Pismo/alfabet | |||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||
| |||||
| Kody języka | |||||
| ISO 639-2 | non | ||||
| ISO 639-3 | non | ||||
| IETF | non | ||||
| Glottolog | oldn1244 | ||||
| Linguist List | non | ||||
| W Wikipedii | |||||
| |||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||
Terminologia stosowana w badaniach nad językiem staronordyjskim w Skandynawii różni się od tej stosowanej w krajach anglojęzycznych. Podczas gdy w Skandynawii dialekty wschodnie i zachodnie rozpatruje się osobno, w krajach anglosaskich używa się zbiorczej nazwy Old Norse, którą ewentualnie doprecyzowuje się odpowiednim przymiotnikiem kierunkowym (West lub East). Jako że większość literatury podmiotu pochodzi z Islandii, określenie „język staroislandzki” jest czasem stosowane zamiennie z określeniem język staronordyjski (m.in. przez Apolonię Załuską-Strömberg, polską badaczkę i tłumaczkę literatury staronordyjskiej[1]).
Zasięg geograficzny i dialekty
edytuj
dialekty zachodnie – Norwegia, Islandia, wyspy Morza Północnego
dialekty wschodnie – Dania, Szwecja, Ruś
starogotlandzki – Gotlandia
staroangielski – Anglia
kontynentalne języki germańskie
Język staronordyjski był używany na terenie północnej Europy – przede wszystkim w Skandynawii, z której się wywodzi, a także na terenach, do których dotarli i które zasiedlili wikingowie – na Islandii i mniejszych wyspach Morza Północnego (Wyspy Owcze, Szetlandy, Orkady), we wschodniej Anglii (tzw. Danelagh), na wybrzeżach Irlandii, a także w ośrodkach handlowych zakładanych przez Skandynawów na terenie Europy słowiańskiej – przede wszystkim na Rusi Kijowskiej. Tak duży zasięg geograficzny języka przy niewielkiej gęstości zaludnienia sprzyjał rozdrobnieniu dialektalnemu, a ostatecznie rozpadowi na mniejsze języki.
Standardowy podział na dialekty wyróżnia dwie grupy dialektalne: wschodnią i zachodnią. Dodatkowo podkreśla się znaczne różnice między dialektem gotlandzkim, a pozostałymi dialektami grupy wschodniej. W nowszych opracowaniach postuluje się także odrębność dialektu skańskiego zarówno od dialektów, na których oparł się język duński, jak i dialektów szwedzkich[2].
Różnice między dialektami staronordyjskimi związane są z efektami przegłosu, fraktury, monoftongizacji oraz asymilacji grup spółgłoskowych[3]. Rezultaty przegłosu lepiej widoczne są w dialektach zachodnich, ponieważ we wschodnich wiele ze zmian wprowadzonych przez ten proces zostało cofnięte przez analogię (cf. szw. hult „gaj”, norw. holt „ts.”, gdzie przegłos widoczny jest w drugiej formie). Zbliżony do przegłosu proces fraktury z drugiej strony intensywniej objawia się na wschodzie, a najintensywniej na Gotlandii. Monoftongizacja dyftongów /æi/ > /eː/ oraz /au/ > /øː/ rozpoczęła się w Danii w wieku X[4] i rozprzestrzeniła się w południowej części Skandynawii. Asymilacja grup spółgłoskowych cechuje dialekty zachodnie.
Przejście dialektów staronordyjskich w poszczególne języki skandynawskie jest trudne do umiejscowienia na osi czasu. Zwyczajowo określeń: język staroislandzki, staronorweski, staroduński i staroszwedzki używa się w odniesieniu do tych dialektów, na których współczesne języki są oparte. Terminu „język staroislandzki” używa się często – nie tylko w Polsce – w odniesieniu do języka staronordyjskiego w całości, jako że większość dokumentów i dzieł literackich pochodzi z Islandii[1]. Na islandzkim standardzie oparto również współczesną, ustandaryzowaną ortografię staronordyjską, która wykorzystywana jest przede wszystkim na uczelniach w celu nauczania tego języka[5].
Diachronia
edytujOd pranordyjskiego do staronordyjskiego
edytuj
, oznaczający /o/.Od VI do IX wieku na pranordyjskim obszarze językowym wystąpiły trzy istotne zmiany fonetyczne, które wpłynęły na obraz systemu wokalicznego języka staronordyjskiego:
- przegłos – rodzaj regresywnej asymilacji, w wyniku której akcentowana samogłoska uległa zmianie pod wpływem samogłoski w kolejnej sylabie. Przegłos był wywoływany przez samogłoski /ɑ/ (a-przegłos – otwarcie samogłoski przymkniętej, np. pnord. hurna > horn „róg”), /i/ (lub półsamogłoska /j/; i-przegłos – przesunięcie samogłoski tylnej na przód, np. pnord. *sofiʀ > søfr „śpi”) oraz /u/ (lub półsamogłoska /w/; u-przegłos – zaokrąglenie samogłoski niezaokrąglonej, np. pnord *gerwan > gørva „robić”)[3]. Ostatni z tych procesów pozostał aktywny także w erze staronordyjskiej[5].
- fraktura (z łac. FRANGŌ „łamię”)[1] – zjawisko zbliżone do przegłosu, polega na „przełamaniu” akcentowanej samogłoski /e/ w taki sposób, że w jego miejscu powstaje sekwencja /ja/, np. pnord. *hertan > hjarta „serce”. Nowa samogłoska mogła ulec zaokrągleniu za sprawą u-przegłosu, np. pnord. *hertun > hjǫrtu „serca (l.mn.)”[5][3]. Fraktura nie zachodziła konsekwentnie na całym obszarze językowym, stąd zróżnicowanie w formach zaimka pierwszej osoby liczby pojedynczej (isl. ég, norw. nynorsk eg – nie uległy frakturze, duń. jeg, szw. jag – uległy frakturze).
- synkopa – proces polegający na redukcji samogłosek nieakcentowanych. W jego wyniku długie samogłoski w pozycji nieakcentowanej uległy skróceniu, a krótkie – usunięciu. Wskutek synkopy nowe samogłoski powstałe w wyniku działania przegłosu lub fraktury stały się odrębnymi fonemami, ponieważ ich zasymilowana wymowa utrzymała się, mimo że samogłoska lub półsamogłoska ją powodująca została usunięta.
Zmiany w języku do XIV wieku
edytujDialekty zachodnie
edytuj
Pierwszą istotną zmianą, która spowodowała późniejsze rozróżnienie zachodnich i wschodnich dialektów staronordyjskich, była asymilacja zbitek samogłoskowych, złożonych ze spółgłosek nosowych i mocnych spółgłosek zwarto-wybuchowych[4]. W ten sposób pranordyjskie *swampu „grzyb” dało na zachodzie zasymilowaną formę sǫppr (wsp. far. soppur, isl. sveppur, norw. sopp), podczas gdy na wschodzie niezasymilowaną svamper (wsp. szw., duń. svamp). Asymilacja jest obecna w części szwedzkich dialektów, jako że tworzą one z dialektami norweskimi kontinuum dialektalne[6][7], ale już nie w języku duńskim (w którym jednak podobne procesy miały miejsce w późniejszych epokach[8]). W dialektach zachodnich również konsekwentnie zachowywano przegłos, a wygłosowe samogłoski tylne ulegały przymknięciu (zach. trú „wiara” – norw. nynorsk tru, isl. trú, wsch. trō „ts.” – szw., duń. tro).
Na Islandii nagłosowe v uległo zanikowi przed /r/, utrzymane natomiast zostały grupy spółgłoskowe hl, hn i hr (snord. vrangr „niesprawiedliwy” > rangur „błędny”, hringr „pierścień” > hringur „ts.”). W Norwegii miała miejsce odwrotna sytuacja (vrangr > vrang „fałszywy”, hringr > ring „ts.”). Istotne zmiany dokonały się w systemie samogłoskowym: w dialektach norweskich obserwuje się wzdłużenie samogłosek, szczególnie w pozycji nagłosowej[9][10]. Nieco bardziej złożone przemiany zaszły wśród islandzkich fonemów wokalicznych, gdzie obserwuje się tendencję do mieszania samogłosek przednich. W ten sposób ǿ /œː/ zlało się ze swoim niezaokrąglonym odpowiednikiem, æ /ɛː/, a krótkie ę /ɛ/ – z e /e/.
Wskutek przemian politycznych na Półwyspie Skandynawskim w XIV oraz XV wieku, dialekty norweskie znalazły się pod silnym wpływem dialektów wschodnich, co widoczne jest m.in. w trwającym w Norwegii do dziś konflikcie językowym[9]. Język norweski posiada współcześnie dwa odrębne warianty pisane – oparty na zachodnich dialektach nynorsk i powstały za sprawą adaptacji pisowni duńskiej bokmål. Oba są równoważne w świetle prawa.
Dialekty wschodnie
edytuj
Dialekty wschodnie są słabiej poświadczone, niż zachodnie, możliwe jest jednak wskazanie kilku charakterystycznych dla niego cech. Należy mieć przy tym na uwadze, że większość innowacji wschodnich pojawiła się i rozprzestrzeniała z Danii[8]. Rozróżnienie między fonemami /r/ i /ʀ/, gdzie drugi jest produktem rotacyzmu pnord. z, zostało zachowane przynajmniej w okresie stosowania alfabetu runicznego. Dyftongi natomiast uległy monoftongizacji (/æi/ > /eː/, /au/ > /øː/. por. zach. geirr „włócznia”, haugr „stos gnoju”, meydómr „dziewictwo”, wsch. gēr „ts.”, hø̄gher „ts.”, mø̄dōmber „ts.?”). Proces ten zaczął się w IX wieku[4].
Dialekty wschodnie bardziej konsekwentnie zachowywały podział na rzeczowniki o-tematowe i i-tematowe w liczbie mnogiej. Rozróżnienie jest wciąż widoczne w języku szwedzkim (snord. *sōlaʀ, *hamnaʀ > szw. solar, hamnar) – wskutek redukcji samogłosek w języku duńskim końcówki liczby mnogiej zlały się i oddawane są w ortografii jako -e lub -er. Norweski wariant pisowni bokmål, ukształtowany pod wpływem duńskiej ortografii, również stosuje tylko jedną końcówkę dla liczby mnogiej wyżej wspomnianych rzeczowników, nynorsk podąża natomiast za zasadą etymologiczną.
Większość innowacji fonetycznych w dialektach wschodnich wywodzi się z Danii, a rozróżnienie między językiem duńskim a szwedzkim można sprowadzić do rozróżnienia innowacyjność-konserwatyzm[4]. Najważniejsze zmiany, które można przypisać do okresu późno-staronordyjskiego to lenicja zwartych spółgłosek p, t i k (duń. kage, szw. kaka), wokalizacja wygłosowego r (podobnie jak w wielu dialektach niemieckich i angielskich) oraz redukcja nieakcentowanych samogłosek do /ə/, oznaczanego w pisowni jako e (duń. tunger, szw. tungor)[4][8].
Dialekt gotlandzki
edytujOdizolowany od pozostałych, dialekt gotlandzki rozwinął się inaczej, niż dialekty wschodnie czy zachodnie, i do dziś – mimo postrzegania go jako dialektu szwedzkiego[11] – zachowuje znaczną odrębność od dialektów półwyspu. Jego cechy to m.in. konserwatywne traktowanie dyftongów (got. aigu „mają” – isl. eigu „ts.”), konsekwentna fraktura, a także obecne też na Islandii usuwanie v z nagłosowej grupy vr[4].
Fonologia
edytujSystem fonologiczny języka staronordyjskiego rekonstruowany jest za pomocą metody porównawczej, w której wykorzystywany jest zarówno materiał z języków skandynawskich, jak i innych języków germańskich. W ten sposób udało się zarówno zrekonstruować z dużą dozą prawdopodobieństwa faktyczną wymowę staronordyjską, jak i opracować współczesny, uproszczony standard akademicki, używany do nauczania tego języka w trakcie studiów wyższych.
Samogłoski i dyftongi
edytujSamogłoski staronordyjskie rozróżnia się pod względem długości, miejsca artykulacji, wysokości artykulacji oraz zaokrąglenia[5]. Chociaż język dysponował aż szesnastoma fonemami wokalicznymi, tylko trzy z nich mogły wystąpić zarówno w pozycji akcentowanej, jak i nieakcentowanej (w tabeli poniżej oznaczone za pomocą pogrubienia)[3][12]. Dodatkowo, wyróżnić można trzy dyftongi, które jednak nie kontrastowały ze sobą pod względem iloczasu i również występowały tylko w pozycji akcentowanej.
| Przednie | Tylne | |||
|---|---|---|---|---|
| Niezaokrąglone | Zaokrąglone | Niezaokrąglone | Zaokrąglone | |
| Wysokie | /i/ i • /iː/ í | /y/ y • /yː/ ý | /u/ u • /uː/ ú | |
| Średnie | /e/ e • /eː/ é | /ø/[a] ø • /øː/[a] ǿ[b] | /o/ o • /oː/ ó | |
| Niskie | /æː/ æ | /a/ a | /ɔ/ ǫ • /ɔː/ á | |
Uwagi
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Apolonia Załuska-Strömberg: Gramatyka języka staroislandzkiego. Sztokholm: Almqvist & Wiksell international, 1976.
- ↑ Åke Hansson: Fonematiska studier i skånska dialekter. Lund: Studentliteratur, 1969. (szw.).
- ↑ a b c d Odd Einar Haugen: Grunnbok i norrønt språk. Wyd. 2. Oslo: Ad Notam Gyldendal, 1995. (norw. nynorsk).
- ↑ a b c d e f Michael Schulte: Phonological developments from Old Nordic to Early Modern Nordic I: West Scandinavian.. W: Oscar Bandle et al.: The Nordic Languages: An International Handbook of the History of the North Germanic Languages. T. 2. De Gruyter, 2005. (ang.).
- ↑ a b c d Terje Spurkland: Innføring i norrønt språk. Oslo: Universitetsforlaget, 2008. (norw. bokmål).
- ↑ Elias Wessén: Våra folkmål. Sztokholm: Fritze, 1969. (szw.).
- ↑ Brit Mæhlum, Unn Røyneland: Det norske dialektlandskapet. Oslo: Fagbokforlaget, 2012. (norw. bokmål • norw. nynorsk).
- ↑ a b c Karl Lentzner. Historical Outline of the Danish Language. „Modern Language Notes”. 10 (6), s. 161–168, 1895. The Johns Hopkins University Press. (ang.).
- ↑ a b Arne Torp, Lars S. Vikør: Hovuddrag i norsk språkhistorie. Oslo: Gyldendal Akademisk, 2000. (norw. nynorsk).
- ↑ Albert Morey Sturtevant. Further Old Norse secondary formations. „Language”. 29 (4), s. 457–462, 1953. Linguistic Society of America. (ang.).
- ↑ Olle Engstrand: Hur låter svenskan, ejengklien?. Sztokholm: Norstedts, 2012. (szw.).
- ↑ Michael Barnes: A New Introduction to Old Norse: Part I Grammar. Londyn: Viking Society for Northern Research, 2008. (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Podręcznik do nauki języka staronordyjskiego (ang.)
- Słownik języka staronordyjskiego (ang.)
- Kurs staronordyjskiego online University of Texas at Austin (ang.)
- Strona poświęcona językowi i kulturze staronordyjskiej duży wybór materiałów do nauki (ros.)