Iwan Puluj
Iwan Pawłowycz Puluj (ukr. Іва́н Па́влович Пулю́й; niem. Johann Puluj; ur. 2 lutego 1845 w Grzymałowie[1], zm. 31 stycznia 1918 w Smichowie[2], obecnie dzielnica Pragi) – ukraiński[3][4] i austro-węgierski fizyk wynalazca, tłumacz i patriota, który był pionierem stosowania promieni X do obrazowania w medycynie. Do końca XX wieku jego wkład na tym polu nie był szerzej uznany.
 Portret Iwana Puluja (1870) | |
| Data i miejsce urodzenia |
2 lutego 1845[1] |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
31 stycznia 1918[2] |
| Miejsce spoczynku | |
| Zawód, zajęcie | |
| Narodowość | |
| Alma Mater | |
| Rodzice |
Paweł Puluj, Ksenia Bursztyńska |
| Małżeństwo |
Katarzyna Stožicky |
| Dzieci |
Natalia, Olga, Maria Ksenia Margareta, Aleksander Hans, Paweł, Georg |
Życiorys
edytuj
Był synem Pawła i Ksenii z domu Bursztyńskiej[5]. W 1864 roku ukończył z wyróżnieniem c.-k. gimnazjum z wykładowym językiem niemieckim w Tarnopolu[1].
W 1869 roku ukończył z wyróżnieniem studia na Wydziale Teologii Uniwersytetu Wiedeńskiego, a w roku 1872 także na Wydziale Filozofii. W 1876 roku uzyskał stopień naukowy doktora, broniąc pracy na temat tarcia wewnętrznego w gazach na Uniwersytecie w Strasburgu (promotor August Kundt). Wykładał w Akademii Marynarki Wojennej w Fiume (obecnie Rijeka w Chorwacji) (1874–1876), na Uniwersytecie Wiedeńskim (1874–1884) oraz w Cesarsko-Królewskim Niemieckim Technicznym Uniwersytecie (niem. Kaiserlich-Königlich Deutsche Technische Hochschule) w Pradze (1884–1916). W roku akademickim 1898/1899 był rektorem[6], a od 1902 pełnił funkcję dziekana Wydziału Elektrycznego tej uczelni[7]. Pracował również jako doradca do spraw inżynierii elektrycznej dla lokalnych władz Czech i Moraw[1][8].
Brał udział w dokonaniu pierwszego przekładu Biblii na język ukraiński opublikowanego w roku 1903, znanego jako Biblia Kulisza[1][8][9].
Został pochowany na cmentarzu Malvazinky[7].
Życie prywatne
edytuj4 października 1884 ożenił się w Wiedniu z Katarzyną z domu Stožicky (1863–1945)[2][5][7]. Mieli sześcioro dzieci: Natalię (żonę Wasyla Barwinskiego), Olgę, Marię Ksenię Margaretę (zm. w 1974 w Wiedniu), Aleksandra Hansa (1901–1984), Pawła (zm. 1986) i Georga (1906–1987)[10].
Działalność naukowa
edytujProwadził badania promieni katodowych, czego wynikiem było opublikowanie kilku prac na ten temat w latach 1880 i 1882. W wyniku eksperymentów z tym, co sam nazwał zimnym światłem, opracował „lampę Puluja”[11], będącą później przez jakiś czas w masowej produkcji. Urządzenie to było typem prymitywnej lampy rentgenowskiej, jednak aż do czasu gdy Wilhelm Röntgen odkrył promienie X i opublikował wyniki swoich eksperymentów, Puluj nie zdawał sobie do końca sprawy z możliwości swego urządzenia. Był jednak jednym z pierwszych, którzy wykorzystywali promieniowanie rentgenowskie i jako pierwszy zastosował je w diagnostyce medycznej[12][8].
Wyniki swoich badań opublikował w pracy pt. Strahlende Elektrodenmaterie und der sogenannte vierte Aggregatzustand w Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (1880–1883), ale przedstawił swoje pomysły w niejasny sposób, korzystając z przestarzałej terminologii. Zyskał uznanie, dopiero gdy praca została przetłumaczona i opublikowana w formie książkowej przez Royal Society w Wielkiej Brytanii[13].
Dokonał również wielu innych odkryć. Należy do nich skonstruowanie urządzenia do określania mechanicznego równoważnika ciepła, które było prezentowane na Wystawie Światowej w Paryżu w 1878 roku. Miał też wkład w uruchomienie kilku elektrowni w Austro-Węgrzech[14].
Opublikował kilkadziesiąt artykułów i broszur, jest autorem ponad 50 prac naukowych[1], w tym z zakresu astronomii[15].
Publikacje
edytuj- Strahlende Elektrodenmaterie // Wiener Berichte I. – 1880–81. – pp. 864–923; II. – 1881–83. – pp. 402–420; III. 1881–83. – pp. 693–708; IV. – 1882–85. – pp. 871–881.
- Strahlende Elektrodenmaterie und der sogenannte vierte Aggregatzustand – Wien: Verlag Carl Gerold Sohn, 1883.
- Radiant Elektrode Matter and the so Called Fourth State. – London: Physical Memoirs, 1889. – Vol. l, Pt.2. – pp. 233–331.
- Über die Entstehung der Röntgenstrahlen und ihre photographische Wirkung // Wiener Berichte II Abt. 1896–105. – pp. 228–238.
Wkład w kulturę ukraińską
edytujZnany również z wkładu w propagowanie kultury ukraińskiej. Aktywnie wspierał ideę otwarcia ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie. Opublikował około 30 artykułów dotyczących kwestii obrony praw narodu ukraińskiego, swobód politycznych, propagowania ukraińskiego języka, kultury i organizacji edukacji. Przetłumaczył z języków oryginalnych na język ukraiński Ewangelie (w 1871 roku), a wspólnie z Pantełejmonem Kuliszem cały Nowy Testament (w 1880). To tłumaczenie oraz dokonany wraz z Iwanem Neczuj-Łewyckim przekład Starego Testamentu weszły w skład Biblii opublikowanej przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w roku 1903[1][8].
Będąc wykładowcą organizował zajęcia dla ukraińskich studentów na terenie Austro-Węgier; stworzył też fundusz pomocy dla biednych ukraińskich studentów, którzy studiowali za granicą[1].
Upamiętnienie
edytuj_01.jpg)
- Jego imię nosi ukraiński Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Techniczny[16].
- 2 lutego 1995 roku z okazji 150. rocznicy urodzin Puluja został wydany znaczek pocztowy[17].
- W 2010 roku z okazji 165. rocznicy urodzin otwarto Muzeum Iwana Puluja[18], a Narodowy Bank Ukrainy wypuścił monetę o nominale 5 hrywien z wizerunkiem naukowca.
- Ulice w Kijowie[19], Lwowie i innych ukraińskich miastach noszą imię Iwana Puluja.
Uwagi
edytuj- ↑ Zobacz Miasta Austro-Węgier.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j Ivan Pul’uj. Тернопільський національний технічний університет імені Івана Пулюя. (ang.).
- ↑ a b c d Akt zgonu Iwana Puluja, 31 stycznia 1918 [dostęp 2023-02-19] (cz.).
- ↑ ІВАН ПУЛЮЙ: життя в ім’я науки та України.
- ↑ Олександр Рокіцький ІВАН ПУЛЮЙ (1845–1918).
- ↑ a b Головач, Пляцко i Сварник 2020 ↓, s. 8.
- ↑ Die K.K. Deutsche technische Hochschule in Prag, 1806–1906., Praga 1906, s. 191 (niem.).
- ↑ a b c Emilie Těšínská, Johann Puluj (1845–1918): his career and the „invisible cathode rays”, „IUCr Newsletter”, (2020) Volume 28, Number 2 (ang.).
- ↑ a b c d Lubomyr Onyshkevych: Puliui, Ivan. Internet Encyclopedia of Ukraine. (ang.).
- ↑ Mirosława Kawecka. Iwan Neczuj-Łewycki jako tłumacz Biblii. „Roczniki Humanistyczne”. T.XLIV, zeszyt 7, s. 145–148, 1996.
- ↑ Головач, Пляцко i Сварник 2020 ↓, s. 4.
- ↑ Puluj-Röhre, 1870. uibk.ac.at. [dostęp 2015-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-05)]. (niem.).
- ↑ Roman Gaida, et al: Ukrainian Physicist Contributes to the Discovery of X-Rays. Mayo Foundation for Medical Education and Research, 1997. [dostęp 2008-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (28 maja 2008)]. (ang.).
- ↑ Danylo Kulynyak. Ivan Pului, the discoverer of X-rays. „Ukrainian Weekly”. 68 (23), s. 6, 9 lipca 2000. Parsippany, NJ: Ukrainian National Association, Inc. (ang.).
- ↑ Biograficzny artykuł w języku czeskim w czasopiśmie Politechniki Czeskiej w Pradze (2005, No 2, p. 39–40) opisuje pewne zagadnienia i problemy rozwiązane przez Puluja podczas budowy pierwszych elektrowni w Czechach.
- ↑ Bibliografia Estreichera: PULUJ Iwan. estreicher.uj.edu.pl.
- ↑ Тернопільський національний технічний університет імені Івана Пулюя. (ukr.).
- ↑ Почтовые марки – 1995 год, фотографии Хобби. marki.io.ua. [dostęp 2015-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-24)]. (ukr.).
- ↑ Мичко Світлана. Той, хто відкрив Х–промені. У Тернополі з’явився музей видатного фізика Івана Пулюя. „Україна Молода”, 27 lutego 2010. (ukr.).
- ↑ Розпорядження Представника Президента України у місті Києві від 6 липня 1994 року № 604. [dostęp 2014-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-09)]. (ukr.).
Bibliografia
edytuj- R. Gajda, R. Plazko, Johann Puluj: Rätsel des universalen Talents, EuroWelt-Verlag, Lwiw 2001, ISBN 966-7343-04-9.
- S. Nahorniak, M. Medyukh, Physical-technical ideas of Ivan Pul’uj, Dschura, Ternopil 1999, ISBN 966-7497-34-8.
- Юрiй Головач, Роман Пляцко, Галина Сварник: Петер Пулюй i архiв Iвана Пулюя. Львів: Нацiональна академiя наук України, 2020. (ukr.).