Hesperoyucca

*Hesperoyucca*
	; Hesperoyucca whipplei
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	szparagowate
Rodzaj	Hesperoyucca
	Nazwa systematyczna
	Hesperoyucca (Engelmann) Trelease; Rep. (Annual) Missouri Bot. Gard. 4: 208 (1893)
	Typ nomenklatoryczny
	Hesperoyucca whipplei (Torr.) Trel.
	Homonimy
	Hesperoyucca (Engelmann) Baker
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Hesperoyucca (Engelm.) Trel. – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje dwa gatunki występujące w północno-zachodnim Meksyku, Kalifornii i Arizonie^[3].

Nazwa naukowa rodzaju została złożona z greckiego słowa εσπέρα (espera – wieczór, zachód) i nazwy rodzaju jukka (Yucca), z uwagi na podobieństwo tych roślin^[6]. W języku angielskim, ze względu na budowę kwiatostanu, rośliny te nazywa się zwyczajowo Our Lord’s candle, co znaczy „świeca naszego Pana”^[5].

Morfologia

Kwiaty Hesperoyucca whipplei

Hesperoyucca whipplei

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne, bezłodygowe, pojedyncze i monokarpiczne (H. newberryi) lub tworzące kępy i polikarpiczne (H. whipplei)^[5].

Pęd: Kłącze^[6].

Liście: Liście odziomkowe zebrane w rozetę. Blaszki liściowe równowąskie, rzadko wąsko lancetowate, najszersze u nasady, zwężające się ku wierzchołkowi, modre^[5] lub szarozielone^[6], młode nieco giętkie, starsze sztywne^[5], wypukło-wklęsłe lub ostro trójkątne na przekroju, długości 25–115 cm i szerokości 0,5–4 cm^[6], brzegi bladożółte^[5], przeważnie drobno piłkowane^[6], rogowate, wierzchołek wyraźnie kolczasty^[5].

Kwiaty: Bardzo wonne^[6], zebrane w wiechowaty^[5], cylindryczny do smukło elipsoidalnego kwiatostan o długości od 1,4 do 8 metrów^[6], wyrastający na głąbiku o średnicy ponad 2,5 cm^[5] i długości do 4,5 metra^[6]. Oś kwiatostanu oraz odgałęzienia boczne czerwonawofioletowe^[5]. Podsadki odgięte, trójkątne, gwałtownie zwężające się do równowąskiego, ostro zakończonego wierzchołka^[5]. Okwiat zwisły^[6], dzwonkowaty lub kulistawy^[5]. Listki okwiatu białe lub kremowobiałe do zielonkawych^[5], często wierzchołkowo zabarwione purpurowo^[6], szeroko lancetowate, o długości 3–6,5 cm i szerokości 0,8–2,5 cm^[6]. Nitki pręcików o długości ok 1,3 cm, brodawkowate^[5], proste, równowąskie, wierzchołkowo kanciaste i maczugowate, osadzone w dolnej części listków okwiatu^[6]. Pylniki nerkowate^[5]. Zalążnia górna^[5], o wymiarach 8–12 × 6–10 mm. Szyjka słupka biała, zakończona główkowatym, zielonym znamieniem^[5] z otoczkiem półprzezroczystych brodawek^[6].

Owoce: Odwrotnie jajowate torebki, o wymiarach 3–5 × 1,5–4 cm, pękające komorowo, zawierające liczne, matowoczarne, cienkie, spłaszczone nasiona^[5].

Rośliny podobne: Gatunki należące do rodzaju jukka, od których różni się torebkami pękającymi komorowo (u jukki torebki są niepękające lub pękające przegrodowo), główkowatym znamieniem (u jukki znamię jest sześciowrębne), osadzeniem pręcików w dolnej części listków okwiatu (u jukki nitki pręcików nie przylegają do okwiatu) oraz dużo większym rozmiarem kwiatostanów^[6].

Biologia

Rozwój: Rośliny te zazwyczaj kwitną od kwietnia do czerwca. Na niskich wysokościach sezon kwitnienia jest zazwyczaj wcześniejszy niż na dużych wysokościach. W Kalifornii daty kwitnienia zmieniają się od końca lutego w skrajnie południowej części stanu do końca lipca w miejscach położonych na dużych wysokościach. Najpierw otwierają się kwiaty na dole kwiatostanu, a kwitnienie postępuje ku górze. Pojedyncze kwiaty są otwarte od 3 do 6 dni, a okres kwitnienia rośliny wynosi od 14 do 75 dni. Rozwój kwiatostanów jest szybszy w przypadku późniejszych terminów kwitnienia. Owoce zwykle pękają w połowie sierpnia, a nasiona są roznoszone podczas porywistych wiatrów. Torebki nasienne pozostają przymocowane do łodygi, a bierne rozproszenie nasion może następować przez rok lub dłużej. Jedynym zapylaczem tych roślin jest ćma Tegeticula maculata z rodziny Prodoxidae^[7]. Po zebraniu pyłku z kwiatów ćmy składają jaja w zalążniach, a następnie pakują zebrany pyłek do otworów w znamieniu słupka, zapylając w ten sposób kwiat i zapewniając produkcję nasion. Larwy żywią się częścią rozwijających się nasion, a gdy dojrzeją, uwalniają się z owoców^[8].

Siedlisko: Hesperoyucca whipplei występuje w otwartych, nisko położonych, przybrzeżnych zaroślach szałwiowo-bylicowych i w chaparralu, na południowych zboczach z suchymi, skalistymi glebami. Znacznie rzadziej rośliny te występują w śródpustynnych murawach, w zaroślach Larrea tridentata i innych zaroślach pustynnych oraz na pustyni i w lasach. W mezośródziemnomorskim pasie bioklimatycznym, w półpustynnych regionach południowej Kalifornii, gatunek ten często występuje z Adenostoma fasciculatum.; H. newberryi występuje na łupkach wzdłuż rzeki Kolorado, w zbiorowiskach z Acacia greggii i jadłoszynem^[7].

Interakcje z innymi gatunkami: Hesperoyucca jest rośliną żywicielską larw ćmy Tegeticula maculata. Jej gąsienice żywią się nasionami. Samice chrząszczy z rodziny łyszczynkowatych składają jaja w pąkach kwiatowych Hesperoyucca, a larwy żywią się pyłkiem i zalążniami, co powoduje obumieranie kwiatów. Na kwiatostanach żerują również mulaki^[7].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 60^[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna: Rodzaj z podrodziny agawowe Agavoideae z rodziny szparagowatych Asparagaceae^[9]. Z wyłączeniem Trelease'a (1902) wszyscy autorzy włączali Hesperoyucca do rodzaju jukka (Yucca) w randze sekcji lub podrodzaju, jednak przeprowadzone w 1995 roku badania molekularne i filogenetyczne wykazały, że rodzaj ten powinien być wyodrębniony, stanowiąc klad siostrzany dla rodzaju Hesperaloe, z którym tworzą dla rodzaju jukka grupę siostrzaną^[6].

Wykaz gatunków^[3]

Hesperoyucca newberryi (McKelvey) Clary
Hesperoyucca whipplei (Torr.) Trel.

Zastosowanie

Rośliny spożywcze: Skrócone łodygi oraz głąbiki Hesperoyucca whipplei po upieczeniu nad ogniem lub w piecach ziemnych były spożywane przez rdzennych mieszkańców Kalifornii^[10].

Rośliny ozdobne: Ze względu na spektakularne kwiatostany Hesperoyucca whipplei jest uprawiana jako roślina ogrodowa^[8].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-07-26]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-07-26]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Karen H. Clary: Hesperoyucca in Flora of North America @ efloras.org. www.efloras.org. [dostęp 2021-07-26].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Thiede J.: Hesperoyucca. W: Urs Eggli: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Berlin, Heidelberg: Springer, 2012, s. 84. ISBN 978-3-642-56715-5.
↑ ^a ^b ^c Corey L. Gucker: Hesperoyucca whipplei, H. newberryi. USDA, Fire Effects Information System (FEIS). [dostęp 2021-07-28].
↑ ^a ^b Wildflower Center: Hesperoyucca whipplei. The University of Texas at Austin. [dostęp 2021-07-28].
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-07-26]. (ang.).
↑ Wendy C. Hodgson: Food plants of the Sonoran Desert. Tucson: University of Arizona Press, s. 44. ISBN 978-0-8165-2060-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-07-26]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-07-26]. (ang.).

[fna-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Karen H. Clary: Hesperoyucca in Flora of North America @ efloras.org. www.efloras.org. [dostęp 2021-07-26].

[mono-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Thiede J.: Hesperoyucca. W: Urs Eggli: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Berlin, Heidelberg: Springer, 2012, s. 84. ISBN 978-3-642-56715-5.

[fed-7] Corey L. Gucker: Hesperoyucca whipplei, H. newberryi. USDA, Fire Effects Information System (FEIS). [dostęp 2021-07-28].

[ogr-8] Wildflower Center: Hesperoyucca whipplei. The University of Texas at Austin. [dostęp 2021-07-28].

[grin-9] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-07-26]. (ang.).

[feed-10] Wendy C. Hodgson: Food plants of the Sonoran Desert. Tucson: University of Arizona Press, s. 44. ISBN 978-0-8165-2060-2.

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]