Henryk Niewodniczański
Henryk Niewodniczański (ur. 10 grudnia 1900 w Wilnie, zm. 20 grudnia 1968 w Krakowie) – polski fizyk, specjalista w fizyce jądrowej, twórca i dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie (od 1988 noszącym jego imię). Profesor fizyki na uniwersytetach: poznańskim (1937–1939), wrocławskim (1945–1946), Jagiellońskim (od 1946), zaliczany do najwybitniejszych polskich fizyków[a]. Członek PAU i PAN. Przez studentów nazywany „Papą”[2].
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Profesor nauk fizycznych | |
| Specjalność: fizyka jądrowa | |
| Alma Mater | |
| Profesura |
1946 |
| Nauczyciel akademicki | |
| Uczelnia |
Uniwersytet Jagielloński |
| Okres zatrudn. |
od 1946 do 1968 |
| Instytut |
Instytut Fizyki Jądrowej PAN |
| Prorektor | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1951–1953 |
| Dyrektor | |
| Instytut |
Instytut Fizyki Jądrowej PAN |
| Okres spraw. |
1960–1968 |
| Odznaczenia | |
   
| |
Życiorys
edytujUczył się w szkole średniej w Wilnie, Rylsku i Briańsku i ponownie w Wilnie, gdzie w czerwcu 1920 roku uzyskał z odznaczeniem świadectwo dojrzałości. W tym samym roku wziął udział jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej[3].
Studiował na Uniwersytecie Stefana Batorego (USB) w Wilnie, który ukończył w 1924 r. W 1926 r. uzyskał stopień doktora fizyki, na podstawie rozprawy pt. O absorpcji pasmowej i fluorescencji par rtęci. W 1927 r. wyjechał na stypendium do Uniwersytetu w Tybindze, gdzie pracował pod kierunkiem prof. Waltera Gerlacha. Habilitował się w 1932 r. na Uniwersytecie Wileńskim.
W 1934 dokonał odkrycia dipolowego promieniowania magnetycznego w widmie par ołowiu.
W tymże roku otrzymał stypendium Fundacji Rockefellera w Cambridge, gdzie pracował w Royal Society Mond Laboratory pod kierunkiem odkrywcy jądra atomowego lorda Ernesta Rutherforda, następnie przeniósł się do Cavendish Laboratory, także kierowanego przez Rutherforda.
W 1934 r. powrócił do Wilna, gdzie po otrzymaniu stanowiska adiunkta przystąpił do organizowania w Wilnie laboratorium do badań w fizyce jądrowej. W 1937 r. na dwa lata objął Katedrę Fizyki w Poznaniu, a w czerwcu 1939 r. wrócił do Wilna, gdzie otrzymał Katedrę Fizyki Doświadczalnej na Uniwersytecie Stefana Batorego. W 1945 r. wskutek ewakuacji z Wilna rozpoczął wykłady w Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu oraz w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
We 1946 r. został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie rozwijał badania naukowe i działalność dydaktyczną w zakresie fizyki doświadczalnej. Z czasem został kierownikiem zespołu wszystkich katedr fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, z którego następnie powstał Instytut Fizyki UJ. Zainicjował i prowadził w Instytucie Fizyki UJ budowę małego cyklotronu C-48.
Mimo trudności uzyskał akceptację władz na lokalizację w Krakowie, zakupionego w ówczesnym ZSRR, cyklotronu U-120, który miał stanowić bazę założonego również przez profesora w 1952 r. ośrodka Fizyki Jądrowej PAN. W 1955 r. z ośrodka PAN utworzył profesor Instytut Fizyki Jądrowej (IFJ), noszący od 1988 r. jego imię.
Zajmował się optyką atomową i fizyką jądrową. Jest autorem 130 publikacji naukowych. W latach 1951–1953 pełnił funkcję prorektora UJ.
Brał udział w zakładaniu Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych w Dubnej, był członkiem Rady Naukowej ZIBJ. Z jego inicjatywy powstało tam Laboratorium Problemów Jądrowych Oddział Spektroskopii Jądrowej i Radiochemii.
Był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie (1932), Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu (1937), PAU (1947), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1951), Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Société Française de Physique, Societá Italiana di Fisica, American Physical Society. W 1952 r. został członkiem korespondentem, a w 1961 r. członkiem rzeczywistym PAN; w latach 1960-1965 należał do Prezydium PAN[4]. Był członkiem komitetów PAN: Komitetu Fizyki, Komitetu Astronomii i Komitetu do Spraw Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej. Nagrodzony wieloma nagrodami państwowymi m.in. Nagrodą Prezydenta Mościckiego, odznaczony m.in. Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1964)[5], Krzyżem Oficerskim (1954)[6] i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Krzyżem Zasługi (1951)[7]. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie[8].
Życie prywatne
edytujBył synem Wiktora i Agnieszki z Ebenów. W dniu 28 marca 1932 r. zawarł związek małżeński z Ireną Prawocheńską (córką Romana[3] i Heleny ze Świętorzeckich)[9]. Ich synami są: prof. Jerzy Niewodniczański – były prezes Państwowej Agencji Atomistyki i Tomasz Niewodniczański – polski fizyk jądrowy, przedsiębiorca i kolekcjoner. Henryk Niewodniczański był praktykującym katolikiem[2].
Upamiętnienie
edytujW Swoszowicach (dzielnicy Krakowa) znajduje się ulica Henryka Niewodniczańskiego. Jego imię nosi Instytut Fizyki Jądrowej PAN[10]. Przyznawana jest nagroda im. Profesora Henryka Niewodniczańskiego dla najlepszego absolwenta UJ[11].
Uwagi
edytuj- ↑ Na XXXV. Zjeździe Fizyków Polskich w Białymstoku prof. Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW) przedstawił referat nt. „Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro” – krótką charakterystykę fizyki w Polsce XX w. Zaprezentował wskaźniki bibliometryczne, liczby dotyczące stopni i tytułów naukowych oraz liczby studentów fizyki. W podsumowaniu ocenił wkład Polaków do światowej fizyki XX w., wyodrębniając przede wszystkim – poza Marią Skłodowską-Curie (która w światowych zestawieniach jest wymieniana jako obywatelka francuska) – czterech fizyków, którzy dokonali odkryć na miarę Nagrody Nobla: Mariana Smoluchowskigo, Mariana Danysza, Jerzego Pniewskiego i Karola Olszewskiego. Wśród kolejnych osiemnastu, którzy wnieśli bardzo poważny wkład do rozwoju fizyki i w pewnym okresie należeli do liderów światowej fizyki (których nazwiska są wymieniane w syntetycznych obcojęzycznych historycznych opracowaniach) znalazł się Henryk Niewodniczański. W tej samej grupie prof. Andrzej Kajetan Wróblewski wymienił nazwiska: Czesław Białobrzeski, Tadeusz Godlewski, Leopold Infeld, Aleksander Jabłoński, Mieczysław Jeżewski, Marian Mięsowicz, Władysław Natanson, Arkadiusz Piekara, Stefan Pieńkowski, Wojciech Rubinowicz, Andrzej Sołtan, Leonard Sosnowski, Zdzisław Szymański, Ludwik Wertenstein, August Witkowski, Mieczysław Wolfke, Konstanty Zakrzewski[1].
Przypisy
edytuj- ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW): Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro. labfiz.uwb.edu.pl. [dostęp 2012-08-31].
- ↑ a b Andrzej Kajetan Wróblewski. Papa. „Wiedza i Życie”. sierpień 2018. ISSN 0137-8929.
- ↑ a b Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?, Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, Warszawa, 1938, s. 521-522.
- ↑ niewodniczański, Henryk, [w:] Członkowie Polskiej Akademii Nauk [online], PAN [dostęp 2021-09-09].
- ↑ Lista odznaczonych [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 170, 20 lipca 1964, s. 2.
- ↑ M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1588.
- ↑ M.P. z 1951 r. nr 74, poz. 1007.
- ↑ Jan Wiktor Tkaczyński (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 199, ISBN 978-83-233-4527-5.
- ↑ Złota Księga Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja, s. 129-136, Wydawnictwo AR w Krakowie - 2000 r., ISBN 83-86524-53-7
- ↑ Profesor Henryk Niewodniczański. Instytut Fizyki Jądrowej PAN. [dostęp 2015-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)].
- ↑ Małgorzata Nowina Konopka. Czterdziesta rocznica śmierci Profesora Henryka Niewodniczańskiego. „Postępy Fizyki”. 60 (2/2009), s. 86, 2009. Polskie Towarzystwo Fizyczne.
Linki zewnętrzne
edytuj- Biografia po polsku. ifj.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)].
- Biografia po angielsku. chall.ifj.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-12)].
- Twórca Krakowskiego Ośrodka Fizyki Jądrowej. www2.almamater.uj.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-05)].