Henryk Brühl

pierwszy minister Augusta III

Henryk Brühl herbu własnego[1] (ur. 13 sierpnia 1700 w Gangloffsömmern w Turyngii, zm. 28 października 1763 w Dreźnie) – hrabia cesarstwa (niem. Reichsgraf), pierwszy saski tajny minister gabinetu i konferencji, rzeczywisty tajny radca, ober-szambelan, ober-podkomorzy, prezes Kamery, naczelny dyrektor podatkowy, generalny dyrektor akcyzy, wyższy dyrektor deputacji obrachunkowej, generalny komisarz do wrót Morza Bałtyckiego, nadinspektor manufaktur porcelanowych, kapitulariusz katedry miśnieńskiej, proboszcz katedry budziszyńskiej, głównodowodzący saską kawalerią w Polsce, hrabia na Ocieszynie i Brylewie, starosta lipieński, piaseczyński, bolimowski i spiski, wójt bydgoski[2], faworyt Augusta III, generał piechoty saskiej, generał artylerii koronnej w latach 1752–1763, wolnomularz.

Henryk Brühl
Heinrich von Brühl
Ilustracja
Heinrich von Brühl, portret pędzla Marcello Bacciarelliego z ok. 1753 roku
Herb
Herb Henryka von Brühla
Rodzina

Brühl

Data i miejsce urodzenia

13 sierpnia 1700
Gangloffsömmern

Data i miejsce śmierci

28 października 1763
Drezno

Ojciec

Johann Moritz von Brühl

Matka

Erdmuth Sophie v. d. Heide

Żona

Maria von Kolowrat-Krakowsky (1717–1762)

Dzieci

Maria, Alois, Carl (1742–1802), Albert (1743–1792), Hans (1746–1811)

Odznaczenia
Order Czarnego Orła (Prusy) Order Świętego Huberta Order Wojskowy św. Henryka Order św. Andrzeja (Imperium Rosyjskie) Order Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie)

Odznaczony Orderem Czarnego Orła (1730), Świętego Huberta, św. Henryka, św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania (1736)[3] i św. Aleksandra Newskiego[4].

Życiorys

edytuj

W 1719 został „srebrnym paziem” Augusta II, w 1729 – kamerjunkrem, w 1730 – podkomorzym, później szambelanem saskim. W 1731 mianowano go dyrektorem akcyzy, kierownikiem finansów elektorskich, polityki zagranicznej i wewnętrznej elektoratu. Zasiadał w Radzie Tajnej, dysponował obsadą stanowisk duchownych. Od 1733 administrował górnictwem i dochodami dworu. Za swą służbę pobierał pensję 90 000 talarów rocznie, którą powiększał licznymi łapówkami i nielegalną dzierżawą dóbr.

Po umiejętnym odsunięciu konkurenta – faworyta Augusta III, Aleksandra Józefa Sułkowskiego, który musiał w 1738 opuścić Drezno – skumulował w swoich rękach praktycznie wszystkie najważniejsze urzędy saskie. Od roku 1738 do 1763 podlegał mu Tajny Gabinet – naczelny organ władzy w Saksonii. W 1746 został „premier-ministrem”.

Prowadził skomplikowaną grę dyplomatyczną, wikłając Saksonię w trzy wojny śląskie i pospiesznie zmieniając sprzymierzeńców. Snuł plany utworzenia saskiego korytarza terytorialnego, który by połączył Saksonię z Polską, co wymusiło antyaustriacki (a potem antypruski) kurs polityki (Saksonię z Polską miałby łączyć Śląsk – do 1740 austriacki, potem pruski). W rezultacie w 1757 roku wojska pruskie spustoszyły Saksonię.

Od 1743 związał się z Rosją, popierał w I Rzeczypospolitej interesy jej stronników Czartoryskich. W 1748 Czartoryscy wpłynęli na pozytywny wyrok Trybunału Koronnego poświadczający jego polskie szlachectwo[a]. Od tej chwili mógł nabywać również polskie dobra. W 1754 zerwał z Czartoryskimi i zbliżył się do kamaryli Jerzego Mniszcha, który w Dukli zawarł związek małżeński z jego córką Marią Amalią z Brühlów (1737–1772). Poseł ziemi sochaczewskiej na sejm 1758 roku[5].

Uszczuplony przez wojnę budżet uzupełniał Brühl poprzez sprzedaż polskich wakansów (nie obsadzonych stanowisk); w 1761 sprzedał m.in. podskarbiostwo koronne Teodorowi Wesslowi, który miał zagwarantować mu nielegalne dochody z nowo utworzonej mennicy polskiej (wziął jednak na ten cel łapówkę od prusko-żydowskich fałszerzy)[potrzebny przypis]. W 1761 buntującą się przeciwko saskiej korupcji szlachtę wielkopolską spacyfikował z pomocą 12-tysięcznego wojska rosyjskiego.

Zmarł w Dreźnie trzy tygodnie po śmierci króla Augusta III. Został pochowany tydzień po śmierci w kościele św. Mikołaja w mieście Forst[6]. Jego sarkofag został odrestaurowany w 2012[7].

Był członkiem polskiej loży masońskiej Trois Frères.

Brühl posiadał największy w Europie zbiór zegarków i kamizelek; przypisywano mu również ogromny zbiór peruk[b].

W jego pałacu w Brodach (niem. Pförten; do 1945 r. należał do rodziny Brühlów) znajdował się "ceniony podobno na milion talarów" (J.I. Kraszewski), słynny Schwanenservice – największy na świecie porcelanowy serwis wykonany w Miśnieńskiej Manufakturze Porcelany na specjalnie zamówienie ministra. Inne jego rezydencje znajdowały się w Gaussig, Lindenau, Nischwitz, Oberlichtenau, Seifersdorf. W Warszawie posiadał Pałac Ossolińskich i dwa mniejsze: na Młocinach i na Woli.

W 1746 nabył miasto Forst na Łużycach, które rozbudował po pożarze z 1748[8].

Początki jego dworskiej kariery (m.in. walkę o wpływy z Sułkowskim) opisał Józef Ignacy Kraszewski w powieści Brühl. Saski pierwszy minister jest też ważną postacią ostatniej części tzw. trylogii saskiej Kraszewskiego – Z siedmioletniej wojny, a także powieści Za Sasów i Saskie ostatki (z cyklu Dzieje Polski), oraz epizodyczną utworu Starosta warszawski (o jego synu Alojzym).

Potomstwo

edytuj

29 kwietnia 1734 zawarł związek małżeński z Marią Anną Franciszką hrabiną von Kolowrat-Krakowsky (1717–1762). Pięcioro z co najmniej dziesięciorga ich dzieci osiągnęło wiek dojrzały:

Carl Adolph i Albert Christian wybrali drogę kariery wojskowej i zostali pruskimi generałami.

Zobacz też

edytuj
  1. Tzw. ocieszyńskie pochodzenie Brühla. Według sfałszowanej genealogii minister miał pochodzić w prostej linii od Jana Brühla, podkomorzego poznańskiego, dziedzica m.in. Ocieszyna. Por. Arbor gentilitia illustrorum comitum de Ocieszyno Brühl gentis in Regno Poloniae avita nobilitatae praeclarae autorstwa Pierre Étienne Moitte (ok. 1754).
  2. Oglądając go po zajęciu Drezna król pruski miał złośliwie zauważyć, że to "bardzo dużo peruk jak na człowieka, który nie ma głowy" (Stanisław Salmonowicz, Fryderyk II, Wrocław 1981, s. 73).

Przypisy

edytuj
  1. Herbarz polski, t. II, Warszawa 1902, s. 155.
  2. Polska przed wojną siedmioletnią, w: Biblioteka Warszawska t. I, z. 1, Warszawa 1907, s. 458.
  3. Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego, 1705-2008, 2008, s. 143.
  4. Бантыш-Каменский Н.Н. Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула, 2005, s. 125.
  5. Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III. Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758, Warszawa 1937, s. 289.
  6. kirche-forst.de
  7. Evangelische Kirchengemeinde Forst [online], www.kirche-forst.de [dostęp 2019-12-11].
  8. Stadt Forst (Lausitz) | Stadtinformation | Zahlen & Fakten | Chronik | [online], www.forst-lausitz.de [dostęp 2019-12-11].

Literatura dodatkowa

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Henryk Brühl, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-01-13].