Wikipedia

Helena Syrkus

polska architekt

Helena Syrkus[1][2], ps. „Niemirowska”[3] (ur. 14 maja 1900 w Warszawie, zm. 19 listopada 1982 tamże)[1] – polska architektka pochodzenia żydowskiego, przedstawicielka funkcjonalizmu, profesor na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej.

Helena Syrkus
Data i miejsce urodzenia

14 maja 1900
Warszawa

Data i miejsce śmierci

19 listopada 1982
Warszawa

Narodowość

żydowska

Alma mater

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Odznaczenia
Medal 30-lecia Polski Ludowej Medal 10-lecia Polski Ludowej
Multimedia w Wikimedia Commons
Fragment osiedla przy ul. Pruszkowskiej
Grób Heleny Syrkus na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Życiorys

edytuj

Urodziła się w rodzinie Izaaka (Ignacego) Eliasberga (1860–1929), doktora warszawskiego Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów, prezesa towarzystwa „Pomoc dla Sierot” i bliskiego współpracownika Janusza Korczaka[4] i Stelli z Bernsteinów (1879–1963), nauczycielki[3][5]. Miała trzy siostry Irenę (później Wilczyńską, 1902–1980), Annę (1905–1943) i Martę (po mężu Heyman, 1909–1998)[4].

W publikacjach prasowych do 1935 używała pseudonimu Niemirowska.

Początkowo uczyła się w domu, następnie w latach 1908–1911 w szkole Szalayowej, a od września 1912 w trzeciej klasie ośmioklasowej szkoły handlowej Anieli Wereckiej w Warszawie, którą ukończyła w czerwcu 1918. Studiowała w latach 1918, 1920–1922 na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Z powodu wypadków wojennych pracowała w szpitalu i kantynie (1918–1920). W latach 1920–1921 pobierała lekcje rysunku odręcznego u Romana Kramsztyka. Od 1923 uczestniczyła w zajęciach na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego[6].

Znała biegle francuski, niemiecki, rosyjski i angielski, znała również łacinę, bułgarski i włoski[4].

W latach 1922–1927 zajmowała się tłumaczeniem literatury pięknej. Ukazały się jej tłumaczenia Tajemnica krwi Anatole’a France’a, Puk Rudyarda Kiplinga i Paciorki Anny Achmatowej. Tłumaczeniami zajmowała się do końca życia, tłumaczyła poezję Guillaume’a Apollinaire’a, Rainera Marii Rilkego, Jana Lechonia, Juliana Tuwima, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego[4].

Wraz z Szymonem Syrkusem, Barbarą i Stanisławem Brukalskim, Bohdanem Lachertem, Józefem Szanajcą założyła w 1926 grupę twórczą Praesens. W latach 1925–1929 pełniła funkcję sekretarza tej grupy. 14 lipca 1927 poślubiła Szymona Syrkusa w kościele św. Anny w Krynkach[7] i od roku 1930 była współautorką wszystkich jego projektów.

Grupa Praesens stała się w roku 1928 polską sekcją Congrès international d'architecture moderne (CIAM). Helena Syrkus wzięła udział w 1933 wraz z Le Corbusierem w czwartej konferencji CIAM na pokładzie transatlantyku S.S. Patris II podczas rejsu z Marsylii do Aten[8]. W 1934 wyjechała do Zurychu dla pogłębienia wiedzy na temat konstrukcji budowlanych pod kierunkiem Karla Mosera[6].

W czasie okupacji niemieckiej pracowała razem z mężem w konspiracyjnej Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej (PAU) działającej w strukturze Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego[9]. W styczniu 1942 rozpoczęła współpracę z Polską Partią Robotniczą. Wstąpiła do niej w marcu 1944, wprowadzona przez kolegę z Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, późniejszego prezydenta, Bolesława Bieruta. Po upadku powstania warszawskiego przebywała w obozie w Pruszkowie, skąd uciekła do Końskich, i Krakowa. W nocy 7 stycznia 1945 r. została aresztowana i wysłana do obozu Lindenruh pod Wrocławiem, następnie do Wrocławia. Tu przebywała podczas oblężenia miasta (13 lutego–6 maja 1945 roku)[4].

W maju 1945 wróciła do Warszawy[10]. W tym samym miesiącu została pracownikiem Wydziału Propagandy Biura Odbudowy Stolicy[11], a w 1946 sekretarzem generalnym Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy[11]. Tytuł inżyniera architekta otrzymała w 1948 (nadany przez Radę Wydziału Architektury i Senat Politechniki Warszawskiej) na podstawie ustawy o stopniu inżyniera z 28 stycznia 1948, pozwalającej przyznać go osobom posiadającym wiadomości techniczne na poziomie wymaganym od absolwentów wyższych szkół technicznych[6]. W latach 1948–1955 pełniła funkcję jednego z wiceprezesów CIAM. W 1955 została mianowana profesorem Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.

W 1948 r. zaangażowana była w organizację Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu (25–28 sierpnia), gościła Pabla Picassa w domu letnim Syrkusów w Serocku.

Podczas Krajowej Partyjnej Narady Architektów w Warszawie w epoce stalinizmu w czerwcu 1949 małżeństwo Syrkusów zostało zaatakowane za dotychczasową twórczość oraz kontakty z zagranicznymi architektami[12]. Złożyli samokrytykę. Zaangażowanie w akcję zbierania podpisów pod Apelem Sztokholmskim jak i samokrytyka rok wcześniej sprawiły, że Helena Syrkus stała się persona non grata w środowisku CIAM.

W czasach Polski Ludowej krytykowała dominację niefunkcjonalnych i oszczędnościowych bloków mieszkalnych z małymi mieszkaniami i zbyt dużą gęstość zabudowy oraz stosowanie typowej wielkiej płyty jako jedynej technologii w budownictwie[13][14].

Od lat 30. do 70. utrzymywała stały kontakt z architektem Bauhausu Walterem Gropiusem[15].

23 sierpnia 1980 dołączyła do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[16].

Zmarła w Warszawie, została pochowana na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera C2-11-6)[17].

Twórczość

edytuj

Realizując swoje lewicowe poglądy społeczne zajęła się projektowaniem osiedli mieszkaniowych dla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W latach 1931–1935 zrealizowała wraz z mężem osiedle mieszkaniowe na Rakowcu przy ulicy Pruszkowskiej[8]. Wspólnie zaprojektowali także ciąg domów przy ul. Kwarcowej na osiedlu Rogi w Łodzi (1935–1936)[18]. W 1939 zbudowała luksusową, modernistyczną kamienicę mieszkalną przy ul. Jaworzyńskiej 6 w Warszawie według pięciu zasad architektury nowoczesnej Le Corbusiera[8].

Za największe osiągnięcie Syrkusów w okresie powojennym uważa się awangardowe, funkcjonalistyczne osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Kole w Warszawie, rozpoczęte w 1947. Bloki mieszkalne wyróżniają się formą charakterystycznych słupów (fr. pilotis), na których wznoszą się nad ziemią, dzięki czemu nie zaburzają zastanego krajobrazu bogatego w zieleń[19]. Mieszkania są funkcjonalne, wiele z nich jest dwustronnych z loggią oraz z widną kuchnią, widną łazienką i widnym przedpokojem[20]. Przy budowie osiedla zastosowano nowatorską technologię budowy ścian zewnętrznych z bloków pianobetonu z gotową betonową warstwą licową. Osiedle odwiedził Pablo Picasso w 1948 na zaproszenie Syrkusów i w jednym z bloków na ulicy Sitnika namalował Syrenkę z młotkiem zamiast miecza w dłoni[19]. W tej samej technologii Syrkusowie zaprojektowali też osiedle na warszawskiej Pradze[21][22].

Wydała[4]:

  • Ku idei osiedla społecznego, 1925–1975, Warszawa 1976
  • Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko, Warszawa 1984

Odznaczenia

edytuj

Upamiętnienie

edytuj

Helenę Syrkus i jej męża Szymona upamiętnia jedna z tablic Praskiej Galerii Sław wmurowanych w chodnik ul. Stalowej w Warszawie w 2017[25].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Wielka Encyklopedia PWN. Tom 26. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 334. ISBN 83-01-14347-9.
  2. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 827. ISBN 83-01-08836-2.
  3. ↑ a b Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944−1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 325. ISBN 978-83-280-3725-0.
  4. ↑ a b c d e f https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/197129-syrkus-helena
  5. ↑ Beata Chomątowska, Lachert i Szanajca: Architekci awangardy, 2014.
  6. ↑ a b c Józef Piłatowicz. Poglądy Heleny i Szymona Syrkusów na architekturę w latach 1925–1956. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”. Tom 54, nr, s. 123–164, 2009. Warszawa: Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. ISSN 0023-589X. [dostęp 2024-03-13]. 
  7. ↑ Syrkus Szymon POLIN Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-03-13].
  8. ↑ a b c Józef Piłatowicz, Poglądy Heleny i Szymona Syrkusów na architekturę w latach 1925–1956, Warszawa 2009.
  9. ↑ Adam Piechowski: Losy spółdzielni mieszkaniowych w Warszawie w latach okupacji niemieckiej. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy, 1992, s. 160. ISBN 83-209-0837-X.
  10. ↑ Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944−1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 86. ISBN 978-83-280-3725-0.
  11. ↑ a b Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944−1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 454. ISBN 978-83-280-3725-0.
  12. ↑ Józef Piłatowicz Poglądy Heleny i Szymona Syrkusów na architekturę w latach 1925-1956, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki R. 54: 2009, s. 148.
  13. ↑ Helena Syrkus, Archipelag CIAM. Listy Heleny Syrkus Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Warszawa 2019 [online] [zarchiwizowane z adresu 2019-05-29].
  14. ↑ Helena Syrkus, Architekt sam musi być optymistą. „Polityka” 1980 nr 32 [online].
  15. ↑ Archipelag CIAM. Listy Heleny Syrkus, Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Warszawa 2019.
  16. ↑ Apel (dokument KSS KOR, Archiwum Opozycji IV/04.05.43 [b.n.s.]).
  17. ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze.
  18. ↑ Bartłomiej Dana: Wyjątkowa Kwarcowa – jak praska Złota Uliczka. wyborcza.pl, 2013-05-12. [dostęp 2021-03-27]. (pol.).
  19. ↑ a b Jerzy S. Majewski Gazeta Wyborcza „Wola. Projektanci osiedla Koło musieli złożyć samokrytykę” 29.07.2016.
  20. ↑ Budynek mieszkalny przy ul. Ringelbluma 2, Warszawa, arch. Helena Syrkus 1947.
  21. ↑ Michał Laszczkowski: Kobiety niepodległej. Warszawa: Biuro Programu „Niepodległa”, 2021, s. 147. ISBN 978-83-956053-2-1. (pol.).
  22. ↑ Osiedle WSM Koło. www.warszawskie-mozaiki.pl. [dostęp 2023-03-01].
  23. ↑ In memoriam – Pamięci Architektów Polskich – Helena Syrkus [online], archimemory.pl [dostęp 2022-06-09].
  24. ↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 – Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/201 – na wniosek Ministra Szkolnictwa Wyższego.
  25. ↑ Na Stalowej odsłonięto Praską Galerię Sław. twoja-praga.pl, 30 września 2017. [dostęp 2023-03-01].

Bibliografia

edytuj
  • Eric Paul Mumford, The CIAM discourse on urbanism, 1928-1960, MIT Press, Cambridge, Mass, 2002 ISBN 978-0-262-63263-8.
  • Helena Syrkus, Ku idei osiedla społecznego 1925-1975, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976
  • Helena Syrkus, Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, ISBN 83-01-03388-6.
  • Archipelag CIAM. Listy Heleny Syrkus / CIAM Archipelago. The Letters of Helena Syrkus, red. Aleksandra Kędziorek, Katarzyna Uchowicz, Maja Wirkus, Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, 2019, ISBN 978-83-951542-2-5.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Helena_Syrkus&oldid=75101373”