Gwoździec (obwód iwanofrankiwski)

Gwoździec
	; Kościół Bernardynów w Gwoźdźcu
	Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Powierzchnia	2,22 km²
Populacja (2018); • liczba ludności	; 1926
Kod pocztowy	78260
	Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Gwoździec
	Położenie na mapie Ukrainy Gwoździec
	48°35′N 25°17′E/48,583333 25,283333
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Gwoździec (ukr. Гвіздець, Hwizdeć) – osiedle typu miejskiego na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie kołomyjskim, nad Czerniawą.

Położone jest 19 km na północny wschód od Kołomyi i 58 km na południowy wschód od Iwano-Frankiwska; stacja kolejowa Gwoździec, szkoła, urząd pocztowy, cerkiew i ruiny kościoła.

Historia

Parafię założono w 1475 roku z fundacji podczaszego halickiego Prokopa z Gwoźdzca. W latach 1618–1621 miejscowość zniszczyli Tatarzy. Parafię ponownie odnotowano w 1710 roku. W latach 1918–1939 miejscowość wchodziła w skład II Rzeczypospolitej i była siedzibą gminy Gwoździec Miasto w powiecie kołomyjskim, w województwie stanisławowskim.

W czasie okupacji niemieckiej mieszkające tutaj polskie rodziny Krzeszowców i Nosolów ukrywały Żydów. W 1984 roku Instytut Jad Waszem uhonorował za to tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Karola i Janinę Krzeszowców oraz Piotra i Anielę Nosolów (rodziców Janiny Krzeszowiec)^[2]^[3].

W latach 1943–1945 miasteczko, a zwłaszcza zabudowania klasztorne, były miejscem schronienia dla ludności polskiej z okolicznych wiosek przed atakami banderowców. Niemniej jednak nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali poza jego obrębem miasta 15 Polaków^[4].

Demografia

1765 rok: 900 osób, w tym 60% Żydów^[5];
1880 rok: 1887 osób, w tym 1263 Żydów^[5];
1900 rok: 2442 osób, w tym 1683 Żydów^[5];
1921 rok: 1992 osób, w tym 1234 Żydów, 464 Ukraińców i 294 Polaków^[6];
1931 rok: 2708 osób^[6];
1939 rok: 2850 osób, w tym 1550 Żydów. W 1942 roku Niemcy dokonali zagłady ludności żydowskiej. Około 750 osób zabito na miejscu (spalono, rozstrzelano), 300 osób rozstrzelano w lesie k. wsi Gwoździec Stary, pozostałych przesiedlono do Kołomyi, gdzie byli zabijani na miejscu, względnie stamtąd byli deportowani do obozu śmierci w Bełżcu. Gwoździec był także miejscem, gdzie przed deportacją Niemcy czasowo osiedlali Żydów z mniejszych miejscowości. Łącznie przez miejscowość przeszło 3450 Żydów^[7];
1989 rok: 2108 osób^[8]
2013 rok: 1943 osób^[9].

Zabytki

Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny zbudowana w latach 1850–1855.
Kościół św. Antoniego i dawny klasztor bernardynów – z inicjatywy księcia Michała Puzyny w 1715 roku do Gwoźdzca przybyli bernardyni, którzy wybudowali drewniany kościółek. W 1730 roku rozpoczęto budowę kościoła murowanego. W 1740 roku ukończono budować klasztor. W 1773 roku rozpoczęto remont wg projektu Franciszka Ksawerego Kulczyckiego, a konsekracji dokonano w 1775 roku. W 1888 roku spaliło się wyposażenie kościoła i dachy. Po remoncie kościół poświęcono w 1896 roku. W latach 1920–1922 naprawiono uszkodzenia dokonane podczas działań wojennych w 1916 roku. Klasztor został opuszczony w 1945 roku po wysiedleniu ludności polskiej^[10].
Po dawnym zameczku obronnym Buczackich do 1939 r. pozostały tylko wały ziemne. Nowy dwór murowany wybudowano w 1875 r. na miejscu starszego.

Synagoga

Osobny artykuł: Synagoga w Gwoźdźcu.

W miasteczku znajdowała się drewniana synagoga wzniesiona około roku 1640 i spalona przez Niemców po roku 1941. Drewniane sklepienie tej synagogi z bogatym wystrojem malarskim zostało zrekonstruowane w roku 2014 w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie, co stało się możliwe dzięki opracowaniu malarza Karola Zyndrama Maszkowskiego z końca XIX wieku.

Ludzie związani z Gwoźdźcem

Mieczysław Brykczyński (1865–1913) – ziemianin, działacz gospodarczy,
Aleksander St. Dzieduszycki herbu Sas (1813–1879) – syn St. Kostki Dzieduszyckiego i Marianny z Pietruskich; polityk galicyjski,
Jerzy Kawalerowicz (1922–2007) – polski reżyser i scenarzysta,
Stanisław Łążyński (1842–1939) – powstaniec styczniowy, zamieszkujący w Gwoźdźcu,
Dominik Alojzy Magnuszewski (1809–1845) – polski dramatopisarz, poeta, prozaik,
Ferdynand Pawlikowski (1850–1915) – honorowy obywatel Gwoźdzca^[11]
Jarosław Pstrak (1878–1916) – ukraiński malarz,
Jan Duklan Puzyna (1842–1911) – polski kardynał, sufragan lwowski, biskup krakowski,
Leon Puzyna (1868–1932) – ziemianin, działacz gospodarczy, poseł na galicyjski Sejm Krajowy
Andrij Szewczenko (ur. 1976) – ukraiński polityk, dziennikarz i dyplomata,
Edmund Wełdycz (1880–1948) – sędzia C. K. Sądu Powiatowego w Gwoźdźcu (1911).

Przypisy

↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.36
↑ Krzeszowiec Karol & Janina. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
↑ Nosol Piotr & Aniela. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
↑ HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .
↑ ^a ^b ^c Historia. Wirtualny sztetl. [dostęp 2016-01-10]. (pol.).
↑ ^a ^b HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237–238, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .
↑ Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 201.
↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року. Державна служба статистики України, 2013. [dostęp 2023-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)]. (ukr.).
↑ Kościół OO. Bernardynów w Gwoźdźcu i architekt Franciszek Ksawery Kulczycki [online] [dostęp 2016-09-28] .
↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: Prezydyum C.K. Namiestnictwa, 1911, s. 31.

Bibliografia

RomanR. Aftanazy RomanR., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 67–69, ISBN 83-04-04229-0, ISBN 83-04-03701-7 (całość) .
Andrzej Betlej: Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii i klasztor bernardynów w Gwoźdźcu. [W:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I : Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. T. 4. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, wydawnictwo Antykwa, 1996, 211 s., 402 il., s. 19–38. ISBN 83-85739-34-3.

Linki zewnętrzne

Gwoździec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 924 . (1881)
Gwoździec-Miasto na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego (P54 S40 Kołomyja), 1:100 000 (1933)
Historia Żydów w Gwoźdźcu na portalu Wirtualny Sztetl
Rzymskokatolicka parafia w Gwoźdźcu (strona o ratowaniu kościoła)
Гвіздець–Новини (wiadomości) (ukr.)
Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona

[1] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.36

[2] Krzeszowiec Karol & Janina. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).

[3] Nosol Piotr & Aniela. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).

[4] HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .

[sztetl-5] Historia. Wirtualny sztetl. [dostęp 2016-01-10]. (pol.).

[siekierka-6] HenrykH. Komański HenrykH., SzczepanS. Siekierka SzczepanS., EugeniuszE. Różański EugeniuszE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 237–238, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661 .

[7] Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 201.

[8] Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу

[9] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року. Державна служба статистики України, 2013. [dostęp 2023-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)]. (ukr.).

[10] Kościół OO. Bernardynów w Gwoźdźcu i architekt Franciszek Ksawery Kulczycki [online] [dostęp 2016-09-28] .

[11] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: Prezydyum C.K. Namiestnictwa, 1911, s. 31.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]