Grzymała (herb szlachecki)
Grzymała – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Grzymała[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[1]. Grzymała jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[5].
 Herb Grzymała | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Grzymała |
| Alternatywne nazwy |
Grzymala, Grzymały, Grzymałczyc, Grzymalita, Trzy wieże z muru[1][2][3] |
| Pierwsza wzmianka | |
Najbardziej znane rody, pieczętujące się herbem Grzymała to między innymi Kazanowscy[6] i Bieganowscy[7].
Grzymały używał też Kazimierz Raszewski[8].
Opis herbu
edytujOpisy historyczne
edytuj
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[9]:
Grzymala, que in campo aureo castrum ex cocto latere cum tribus turribus exornatum defert. Genus ex Almania ducens, in qua viri probi, sed ad simulaciones procliui.
Po przetłumaczeniu:
Grzymała, która w polu złotym fortecę z wypalanej cegły z trzema wieżami nosi. Ród z Niemiec pochodzący, w którym ludzie prawi, lecz skłonni do manipulacji.
Juliusz Ostrowski, podając się na dzieła historyczne min. Kaspra Niesieckiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego i Marcina Bielskiego, opisuje herb[10]:
W polu złotem – mur czerwony z trzema wieżami, w bramie którego rycerz zbrojny z mieczem w prawej ręce, z tarczą w lewej. Nad hełmem w koronie na pawim ogonie trzy wieże, z których boczne górą nieco od siebie.
Opis współczesny
edytujOpis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu złotym mur czerwony o trzech blankowanych basztach, w bramie rycerz zbrojny z mieczem w prawej i tarczą w lewej ręce.
W klejnocie siedem piór pawich, na nich trzy wieże lekko do środka dołem skierowane.
Labry herbowe czerwone, podbite złotem.
Geneza
edytujNajwcześniejsze wzmianki
edytujPierwsza znana zapiska sądowa wymieniająca herb Grzymała pochodzi z 1402 r. (B. Ulanowski, Materiały do historyi...,nr 49). Aktem unii horodelskiej herb został przyjęty przez rodziny litewskie. Ród Grzymałów reprezentował Domarat z Kobylan (brak pieczęci), adoptowany został Jan Rymwidowicz. (W. Semkowicz, O litewskich rodach..., RTH t. VII)
Wizerunek herbu Grzymała widnieje na gotyckiej, brązowej tarczy (z 2 poł. XV w.) pochodzącej z nagrobka Grotów ze Słupnicy, a znajdującej się obecnie w kościele św. Jakuba w Sandomierzu. (KZSP t. III z.11) Herb znajduje się też na fryzie heraldycznym w Lądzie.
Znajduje się w Klejnotach Długoszowych, Kronice Soboru w Konstancji, Herbarzu Złotego Runa, Armorial Lyncenich i sztokholmskim Codex Bergshammar.[potrzebny przypis] Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[9].
Ewolucja wizerunku
edytujW heraldyce średniowiecznej stosowano kilka odmian tego herbu. Różniły się one barwami i kształtem godła. Najstarszy barwny rysunek herbu w legendzie o św. Jadwidze, ukazuje ów znak w tych samych barwach co malowidło ścienne w Lądzie nad Wartą, czyli w srebrnym (białym) polu – czerwone godło. W legendzie widnieje znak śląskiej linii rodu Grzymałów, w Lądzie natomiast wielkopolskiej. Obydwa rysunki pochodzą z połowy XIV w. (po 1350 r.) i nie ma między nimi zasadniczych różnic. Są one widoczne dopiero na pieczęciach śląskich oraz wielkopolskich przedstawicieli rodu. Na pieczęciach rycerstwa wielkopolskiego godło przedstawia drewniane obwarowanie bez bramy, na śląskich zaś mur z trzema krenelażami i bramą. W Codex Bergshammar odnajdujemy dwie odmiany herbu. Pierwszą, przedstawiającą w czerwonym polu srebrny mur z trzema krenalażami, lecz bez bramy i drugą w polu czerwonym złote godło, ukazujące bramę. Trzecią odmianę stosowano najpewniej w Małopolsce. Tę postać herbu rodowego opisał Jan Długosz w Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae. Powstała ona poprzez zamianę barw pola i godła: w złotym polu czerwone godło. Prowadzone do tej pory badania nie wyjaśniły w pełni czy odmiany herbowe służyły rozpoznawaniu przedstawicieli rodu[11].
Etymologia
edytujWedług słownika etymologiczno-motywacyjnego staropolskich nazw osobowych: 1. Od nazwy osobowej Grzymała (według staropolskiego słownika nazw osobowych), por. Grzymi-III lub Pielgrzym < Peregrinus; 2. Na Mazowszu możliwa wtórna motywacja przez miejscowość rodową Grzymały, powiat łomżyński: de Grzimali 1428[2].
Herbowni
edytujLista Tadeusza Gajla
edytujLista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[12].
Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla (478 nazwisk)[13]. Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Grzymała. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Grzymała[13]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska
edytujHipolit Stupnicki wymienia w swoim herbarzu, następujące nazwiska, nie występujące na liście Tadeusza Gajla; Zasadzki, Zbierzchowski, Zbikowski, Zbykalski, Zieleński[2].
Odmiany
edytujOdmiany herbu Grzymała |
Odmiany arystokratyczne herbu Grzymała |
 |
Galeria
edytuj-
Grzymała na sarkofagu Pawła Głogowskiego w Katedrze Płockiej -
Herb Grzymała pośród innych herbów w Opactwie Cystersów w Lądzie -
Grzymała na portrecie biskupa Janusza Suchywilka. -
Grzymała na portrecie generała Ignacego Prądzyńskiego
-
Grzymała na obrazie Epitafium Jana Słupeckiego, autor nieznany (XV w.) -
Pierścień z odmianą herbu Grzymała, prawdopodobnie należąca do Grudzińskich -
Portret Zygmunta Zbierzchowskiego z herbem Grzymała (XVII w.) -
Portret nieznanego szlachcica z herbem Grzymała
Zobacz też
edytuj
Uwagi
edytuj- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 23 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ a b c Stupnicki, Herbarz polski, t. 1, s. 204.
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 99 [dostęp 2021-04-03].
- ↑ Adam Szweda, Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2001, s. 372, ISBN 978-83-231-1359-1 [dostęp 2021-07-01] (pol.).
- ↑ Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. VII, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1926, s. 212.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. V, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1840, s. 60–69 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 134–137 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Dzieje najnowsze, t. III, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Oddział w Łodzi, 1971, s. 170 [dostęp 2021-07-01] (pol.).
- ↑ a b Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 23 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 194–198 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Herb Grzymała. „Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2008–2009 jako projekt badawczy”, 2009.
- ↑ AGAD historia: Zarys dziejów kształtowania się zasobu. [dostęp 2013-08-13]. (pol.).
- ↑ a b Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 [dostęp 2021-06-18].
Bibliografia
edytuj- Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
- Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
edytuj- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).