Wikipedia

Gloster Javelin

brytyjski samolot wojskowy

Gloster Javelin – brytyjski dwumiejscowy poddźwiękowy myśliwiec przechwytujący przystosowany do działań w każdych warunkach pogodowych, z przełomu lat 50. i 60. XX wieku. Służył jedynie w lotnictwie brytyjskim Royal Air Force, przez 12 lat, w latach 1956-1968. Zbudowano 428 samolotów, w dziewięciu wersjach.

Gloster Javelin
Ilustracja
Javelin FAW.1
Dane podstawowe
Państwo

 Wielka Brytania

Producent

Gloster Aircraft Company

Typ

myśliwiec przechwytujący

Konstrukcja

metalowa, skrzydło delta

Załoga

2

Historia
Data oblotu

26 listopada 1951

Lata produkcji

1954-1960

Wycofanie ze służby

1968

Liczba egz.

428 (+ 7 prototypów)

Dane techniczne
Napęd

2 silniki odrzutowe AS Saphire Sa. 6 / 7 / 7R

Ciąg

36,9 kN (3765 kG)
48,9 kN – Mk 7
54,7 kN – Mk.8,9

Wymiary
Rozpiętość

15,8 m

Długość

17,29 m

Powierzchnia nośna

86,2 m²

Masa
Startowa

16 556 kg (Mk 1)
19 580 kg (Mk 9)[1]

Osiągi
Prędkość maks.

1141 km/h (Ma 0,94)[1]

Prędkość dopuszczalna

Ma 1,08[1]

Pułap

16 764 m[1]

Zasięg

1496 km

Dane operacyjne
Uzbrojenie
4 lub 2 działka Aden 30 mm
4 pociski powietrze-powietrze Firestreak
Użytkownicy
Wielka Brytania
Rzuty
Rzuty samolotu
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia powstania

edytuj

Na początku 1947 roku brytyjskie Ministerstwo Lotnictwa wydało specyfikacje na skonstruowanie nowego dziennego myśliwca przechwytującego o wysokich osiągach (F.43/46) i myśliwca nocnego (F.44/46)[2]. Wśród firm, które podjęły prace konstrukcyjne, był Gloster (producent pierwszego brytyjskiego myśliwca odrzutowego Gloster Meteor). Początkowo firma ta skoncentrowała się na dziennym myśliwcu przechwytującym, proponując projekt samolotu P.234 w nowym wówczas układzie delta, którego głównym projektantem był Richard Walker[3]. Projekt został uznany za obiecujący i wybrano go do dalszych prac. Zmieniające się wymagania spowodowały opracowanie dalszych projektów P.248 i P.250, w końcu P.259, który wprowadził układ dwumiejscowy i przewidywane uzbrojenie w pociski kierowane[2]. Na myśliwiec nocny Gloster początkowo zaproponował projekt P.228 wywodzący się z Meteora, który jednak nie zyskał uznania[2]. W styczniu 1948 roku Ministerstwo Lotnictwa zdecydowało wybrać jako myśliwiec dzienny samolot zakładów Hawker (późniejszy Hawker Hunter), a samolot Glostera rozpatrzyć pod kątem wymagań na myśliwiec nocny[2]. Dalej rozwijany projekt Glostera, według zmienionej specyfikacji na myśliwiec nocny F.4/48, nosił oznaczenia P.272, P.276 i ostatecznie P.280[3]. Konkurował on o zamówienie z samolotem DH.110 (późniejszy Sea Vixen), który początkowo był preferowaną konstrukcją, lecz ostatecznie zamówiło go tylko lotnictwo marynarki. Budowę prototypów zamówiono w kwietniu 1949 roku[3].

 
Javelin FAW.1 – widok od dołu, RAF Museum Cosford

Pierwszy prototyp samolotu o oznaczeniu fabrycznym Gloster G.A.5 (numer seryjny WD804) oblatano 26 listopada 1951 roku[4]. Został on jednak zniszczony 29 czerwca 1952 roku przy awaryjnym lądowaniu (pilot Bill Waterton otrzymał za lądowanie i uratowanie tym samym aparatury pomiarowej Medal Jerzego)[4]. 7 czerwca 1952 roku, jeszcze przed zbudowaniem dalszych prototypów, lotnictwo brytyjskie zamówiło pierwsze 200 samolotów, które otrzymały nazwę Javelin (pol. oszczep)[5]. Drugi prototyp WD808, oblatany 20 sierpnia 1952 roku, rozbił się jednak wraz z pilotem 11 czerwca 1953 roku. Przyczyną było przeciągnięcie przy dużym kącie natarcia, gdy ster wysokości znalazł się w cieniu aerodynamicznym skrzydła (było to cechą charakterystyczną przyjętego układu płatowca, ze sterem wysokości umieszczonym w układzie T na szczycie statecznika, i dalsze badania w locie skupiały się między innymi na zapobieganiu ryzyka takich sytuacji)[6]. Zbudowano ogółem 6 prototypów wersji myśliwskiej[6]. W nocy z 4 na 5 lipca 1954 roku Javelin przekroczył prędkość dźwięku w płytkim locie nurkowym nad Londynem, demonstrując możliwości konstrukcji i wywołując grom dźwiękowy (samolot nie był mimo to zdolny do przekraczania prędkości dźwięku w locie poziomym)[5].

Proponowanym rozwinięciem samolotu był ponaddźwiękowy P.356 Gloster G.A.6 Thin Wing Javelin (Javelin o cienkich skrzydłach) z 1953 roku, następnie P.376 z roku 1955, który miał rozwijać prędkość Ma 1,82[7]. Pomimo zamówienia prototypu w 1954 roku i serii próbnej 18 sztuk, program został 31 maja 1956 roku anulowany przed ukończeniem prototypu, z powodu mimo wszystko niewystarczających osiągów do przechwytywania perspektywicznych bombowców o prędkości ponad Ma 2, oraz istnienia bardziej zaawansowanego programu kanadyjskiego Avro Canada CF-105 Arrow (ostatecznie również anulowanego)[7].

Produkcja

edytuj
 
Javelin FAW.1 w RAF Museum Cosford

Pierwszą wersją był Javelin FAW Mk 1 (w skrócie FAW.1, od Fighter All Weather – myśliwiec dla każdej pogody, model 1). Napęd stanowiły dwa silniki Armstrong Siddeley Sapphire Sa.6 o ciągu 36,9 kN; samolot posiadał radar AI.17 (AI Mk 17) w nosie kadłuba. Wyprodukowano ich 40 w fabryce Glostera w Hucclecote, pierwszy seryjny oblatano 22 lipca 1954 roku[5]. Samoloty tej wersji weszły do służby w jednostkach operacyjnych od lutego 1956 roku, lecz ponad połowę przeznaczono przed tym do dalszych testów i prób w locie[5].

 
Javelin FAW.5 w Midland Air Museum

Kolejną chronologicznie wyprodukowaną wersją była FAW Mk 4, w której główną zmianą było zastosowanie płytowych sterów wysokości, polepszających manewrowość na dużych prędkościach[8]. Pierwszy samolot oblatano 19 września 1955 roku, lecz produkcja seryjna ruszyła dopiero w kolejnym roku, a do służby weszły one od lutego 1957 roku[8]. Wyprodukowano 50 samolotów w zakładach Glostera i Armstrong Whitworth w Baginton (należących do tej samej grupy Hawker Siddeley)[8]. Następna wersja FAW Mk 5 różniła się zwiększoną o 568 l pojemnością skrzydłowych zbiorników paliwa. Zbudowano ich 64 w zakładach Gloster i Armstrong Whitworth (pierwszy lot 26 lipca 1956 roku) i weszły do służby od maja 1957 roku[8].

Drugą pod względem numeracji wersją była FAW Mk 2, różniąca się zastosowaniem radaru AI.22 (amerykański APQ-43), z osłoną o nieco większej średnicy. Jej prototypem był szósty prototyp samolotu, oblatany 31 października 1955 roku[9]. Wyprodukowano 30 samolotów w fabryce Glostera (pierwszy lot 25 kwietnia 1956 roku), które weszły do służby od maja 1957 roku[9]. Pierwsze z nich miały jeszcze usterzenie, jak FAW.1, a późniejsze usterzenie płytowe[10]. Kolejna wersja FAW Mk 6 stanowiła połączenie cech modeli Mk 2 i Mk 5, posiadając radar AI.22 i zwiększone zbiorniki paliwa. Pierwszy samolot oblatano 15 stycznia 1957 roku; wyprodukowano ich 33 w zakładach Gloster, a weszły do służby od października 1957 roku[11].

 
Javelin FAW.7 na salonie Farnborough, 1958

W najliczniejszej wersji FAW Mk 7 wprowadzono mocniejsze silniki Sapphire Sa.7 o ciągu 48,9 kN. Miała ona nieco wydłużony kadłub za dyszami silników w celu zmniejszenia oporu aerodynamicznego[12]. Zachowano przy tym starszy radar AI.17. Była to pierwsza wersja przenosząca cztery pociski rakietowe Firestreak samonaprowadzane na podczerwień, zamiast których można było podwiesić dodatkowe zbiorniki paliwa po 455 l (100 gal)[12]. Pierwszy lot miał miejsce 9 listopada 1956 roku, ale weszły one na wyposażenie jednostek operacyjnych dopiero w lipcu 1958 roku, a same pociski weszły do użytku dopiero od 1960 roku[12]. Wyprodukowano ich 142 w zakładach Gloster i Armstrong Whitworth[12].

W ostatniej wersji produkcyjnej FAW Mk 8 zastosowano silniki Sa.7R, dysponujące dopalaniem na większych wysokościach (maksymalny ciąg 54,7 kN)[13]. Posiadała ona radar AI.22, jak FAW.6, i pociski Firestreak. Wprowadzono też pewne ulepszenia aerodynamiki płatowca. Wyprodukowano ich 47 w zakładach Gloster do 1960 roku (pierwszy lot 9 maja 1958 roku; zamówienie na dalsze 13 anulowano)[14]. Wersji tej używano od listopada 1959 roku[14].

 
Javelin FAW.9 w 1965 z podwieszonymi pociskami Firestreak
 
Javelin FAW.9 w 1971 (widoczne wydłużone dysze dopalaczy)

Ostatnią wersją była FAW Mk 9, która powstała przez modernizację 116 samolotów Mk 7 z zastosowaniem silników Sa.7R i ulepszeń aerodynamicznych płatowca, przy zachowaniu radaru AI.17. Do jednostek zaczęły wchodzić od grudnia 1959 roku, a modernizację ostatnich ukończono w grudniu 1961 roku[14].

 
Javelin T.3 w 1963

Oprócz wersji myśliwskich, powstała wersja treningowa T Mk 3, której prototyp oblatano 20 sierpnia 1956 roku. Posiadała silniki Sa.6 i usterzenie płytowe. Zastosowano w niej powiększoną tylną kabinę i wydłużony o 1,12 m kadłub[9]. Wersja ta nie miała radaru, natomiast zachowano działka. Zbudowano 22 samoloty (pierwszy lot 6 stycznia 1958 roku)[9].

Łącznie zbudowano 428 samolotów seryjnych i 7 prototypów[9].

Służba

edytuj
 
Akrobacja w wykonaniu Javelinów FAW.7 z 64. Dywizjonu RAF w 1959
 
Formacja Javelinów FAW.7 z 64. Dywizjonu RAF w 1959

W czasie prób prototypy wykazały tyle nieznanych wcześniej właściwości, że 21 samolotów produkcyjnych pierwszego modelu zostało użytych do intensywnych prób w locie lub innych programów doświadczalnych. Nałożono też na nie ograniczenia eksploatacyjne w zakresie prędkości i figur pilotażu[5]. Samoloty Javelin pierwszy raz użyte zostały podczas ćwiczeń w październiku 1955 roku, jeszcze przed dopuszczeniem do służby (przechwyciły wówczas bombowiec Canberra)[15]. Wprowadzenie ich do jednostek stało się możliwe dopiero w lutym 1956 roku, poczynając od 46 Dywizjonu w Odiham, a następnie 87. Dywizjonu w Brüggen w Niemczech Zachodnich (sierpień 1956 r.)[5]. Dalsze dostawy do dywizjonów miały miejsce od 1957 roku. Ogółem samolotów różnych wersji używało 19 dywizjonów RAF: 3., 5., 11., 23., 25., 29., 33., 41., 46., 60., 64., 72., 85., 87., 89., 96., 141., 151.[16]. Z tego, dywizjony 3., 5., 11., 87. i 96. bazowały na stałe w RFN[17]. Używały ich też jednostki doświadczalne i jednostka konwersji operacyjnej 228 OCU (Operational Conversion Unit)[16].

Od 1960 roku około 40 samolotów oznaczonych jako FAW Mk 9(F/R) (od: flight refuelling) wyposażono w długą demontowalną sondę do tankowania w powietrzu, z prawej strony kabiny, która ograniczała prędkość do 834 km/h, lecz pozwoliła na dłuższe przebazowania. Cztery tak wyposażone samoloty 23. Dywizjonu przeleciały w 1960 roku z samolotem tankującym Vickers Valiant do Singapuru[18].

Od początku lat 60. na uzbrojenie samolotów weszły pociski kierowane Firestreak, jednakże w tym samym czasie rozpoczęło się zastępowanie Javelinów przez nowe jednomiejscowe ponaddźwiękowe myśliwce English Electric Lightning. Do października 1964 roku wycofano je z dywizjonów bazujących w Wielkiej Brytanii (ostatni – 23. Dywizjon RAF), do lutego 1966 roku z Niemiec (ostatni – 11. Dywizjon w Geilenkirchen)[18].

Dłużej Javeliny zatrzymał 29. Dywizjon RAF stacjonujący na Cyprze, gdzie zapobiegały naruszaniu przestrzeni powietrznej przez prowokujące Brytyjczyków samoloty tureckie i egipskie. W listopadzie 1965 roku dywizjon został przebazowany do Zambii w celu patrolowania granicy z Rodezją, w której biała mniejszość ogłosiła niepodległość od rządów brytyjskich i obawiano się ataku na Zambię, jednakże nie doszło do konfliktu zbrojnego[17]. W kwietniu 1967 roku Javeliny wycofano i z tego dywizjonu[18].

Od 1963 roku Javeliny 60. i 64. Dywizjonów RAF operowały w Azji Południowo-Wschodniej w związku z konfrontacją indonezyjsko-malezyjską, patrolując granice Malezji na Borneo oraz przechwytując samoloty naruszające strefę wokół zachodniej Malezji[18]. W związku z ustaniem zagrożenia, w 1967 i 1968 roku rozwiązano te dywizjony, co ostatecznie zakończyło służbę Javelinów w jednostkach bojowych[18].

Samolot generalnie uważany był za udany i lubiany przez pilotów[19]. Jego osiągi wystarczały do przechwytywania poddźwiękowych bombowców na wysokościach do ok. 13,7 km (45 000 stóp) dla FAW.4 i 15,2 km (50 000 stóp) dla FAW.7[20]. Prędkość maksymalna wszystkich wersji była zbliżona i sięgała 1130–1141 km/h na małej wysokości (Ma 0,92–0,925), 991–1101 km/h na dużej wysokości (Ma 0,93–0,94)[1] i Ma 1,04 w locie nurkowym[20]. Javelin miał jednak ograniczenia eksploatacyjne co do figur pilotażu i dopuszczalnych przeciążeń (zwłaszcza ze zbiornikami pod kadłubem), które zostały przebadane przez pierwsze lata prób i eksploatacji[19]. W pierwszej wersji FAW.1 sterowanie było łatwe tylko przy prędkościach do 834 km/h, natomiast sterowanie przy większych prędkościach poprawiło się w kolejnych wersjach, po wprowadzeniu usterzenia płytowego[20]. Manewrowość była dobra do wysokości 12,1 km (40 000 stóp) (dla wersji FAW.1), a wyżej samolot tracił prędkość w zakrętach i trudniej się rozpędzał[20]. Manewrowość na dużych wysokościach polepszyła się jednak w wersjach z mocniejszymi silnikami, zwłaszcza z dopalaniem (które z powodu ograniczeń pompy paliwa skutecznie działało jedynie na wysokościach powyżej 3000 m)[20]. Szybkość wznoszenia była nieco lepsza, niż w Hawker Hunter. Na 13,7 km (45 000 stóp) samolot wznosił się w 8 minut (FAW.4) do 6,6 minut (FAW.7)[20].

Zaletami samolotu była łatwość lotu na jednym silniku[20] i wyjątkowo skuteczne hamulce aerodynamiczne[19]. Javelin posiadał największą powierzchnię skrzydeł w układzie delty z myśliwców w służbie, przez co miał małe obciążenie powierzchni nośnej[20]. Do operowania samolotu wystarczyły lotniska o długości 1829 m (2000 jardów)[20]. Zastosowany gruby profil skrzydła (10% przy kadłubie do 8,9% na końcówce) uniemożliwiał jednak osiąganie prędkości naddźwiękowych w locie poziomym[20]. Również ujemną cechą był niewielki zasięg radaru AI.17[20].

Opis techniczny

edytuj
 
Javelin FAW.9 na postoju
 
Javelin FAW.9 – dysze silników z dopalaczami

Dwumiejscowy dwusilnikowy odrzutowy myśliwiec przechwytujący, średniopłat o konstrukcji metalowej półskorupowej, z poszyciem metalowym[21]. W konstrukcji wykorzystano głównie stopy aluminium. Kadłub składał się z czterech sekcji. W centralnej części mieściły się obok siebie dwa silniki turboodrzutowe ze sprężarką osiową Armstrong Siddeley Sapphire, z okrągłymi chwytami powietrza po bokach przedniej części kadłuba. Stosowano silniki Sapphire Sa.6 o ciągu 36,9 kN (Mk 1 – 6), Sa.7 o ciągu 48,9 kN (Mk 7) i Sa.7R o ciągu 48,9 kN, z dopalaniem 54,7 kN (Mk.8)[1]. W nosie kadłuba umieszczony był radar AI.Mk.17 lub AI.Mk.22 pod opływową spiczastą osłoną (czarnego koloru). Kabina dwuosobowa: pilot i operator radaru, w układzie jeden za drugim (tandem), wyposażona w fotele wyrzucane Martin-Baker[21]. Przeszklona osłona kabiny składała się ze stałego trzyczęściowego wiatrochronu, stałej sekcji między fotelami i dwóch odsuwanych do tyłu osłon nad fotelami załogi. Konstrukcja kabiny wersji treningowej T.3 była nieco inna, także z fotelami w układzie tandem, i wersja ta nie miała radaru[9].

Skrzydło samolotu w kształcie delty, z lekko załamaną do wewnątrz krawędzią natarcia (wprowadzoną od czwartego prototypu) – skos w pobliżu kadłuba wynosił 39,5°, a na częściach zewnętrznych 33,8°[21]. Skrzydło konstrukcji jednodźwigarowej miało gruby profil RAE.101[21]. Hamulce aerodynamiczne na dolnej i górnej powierzchni skrzydeł. Klapy szczelinowe na dolnej powierzchni skrzydeł, przed hamulcami. Klapy i hamulce aerodynamiczne uruchamiane hydraulicznie. Lotki wychylane za pomocą napędu[21].

Usterzenie w układzie T – ukośny statecznik poziomy ze sterem wysokości znajdował się na szczycie statecznika pionowego. Sylwetka samolotu wyróżniała się szerokim skośnym statecznikiem pionowym o dużej powierzchni (skos przedniej krawędzi 47,6° i tylnej 42,8°)[21]. Początkowo ster wysokości tworzyły lotki ze wspomaganym hydraulicznie wychylaniem, od wersji Mk 4 zastosowano ster płytowy z napędem elektrycznym (lotki pozostały jako wyważenie)[21].

Podwozie trójpodporowe, z pojedynczymi kołami. Podwozie główne wciągane hydraulicznie do skrzydeł w kierunku do osi kadłuba, podwozie przednie wciągane do tyłu, pod kabinę pilota[21].

Zbiorniki paliwa w skrzydłach (po pięć w każdym) i przedniej części kadłuba (dwa)[21]. Stosowano dwa podkadłubowe podłużne zbiorniki konforemne o pojemności po 1137 l (250 galonów)[22], a od wersji Mk 7 można było używać zamiast podwieszonego uzbrojenia czterech zbiorników po 455 l (100 gal)[12]. Wersja T.3 miała dodatkowo dwa zbiorniki po 227 l (50 gal) w kadłubie[9].

Uzbrojenie stałe stanowiły cztery działka automatyczne kalibru 30 mm ADEN, zabudowane w rzadko spotykanej już wówczas konfiguracji w skrzydłach. Po dwa działka były zamontowane w każdym skrzydle obok siebie, na zewnątrz podwozia, aczkolwiek na samolotach operujących w Europie zwykle demontowano po jednym działku[21]. Od wersji Mk 7 samoloty przenosiły cztery kierowane pociski rakietowe bliskiego zasięgu Firestreak na czterech pylonach podskrzydłowych (można było przenosić dwa pociski i dwa zbiorniki paliwa)[12].

Lista wersji

edytuj
  • Javelin FAW Mk 1 – myśliwiec przechwytujący z 1954 roku (40 sztuk), silniki Sapphire Sa.6 (36,9 kN), radar AI.17
  • Javelin FAW Mk 2 – myśliwiec przechwytujący z 1955 roku (30 sztuk), silniki Sapphire Sa.6, radar AI.22
  • Javelin T Mk 3 – myśliwiec treningowy z 1956 roku (22 sztuki), silniki Sapphire Sa.6
  • Javelin FAW Mk 4 – myśliwiec przechwytujący z 1955 roku (50 sztuk), silniki Sapphire Sa.6, radar AI.17, wprowadzono usterzenie płytowe
  • Javelin FAW Mk 5 – myśliwiec przechwytujący z 1956 roku (64 sztuki), silniki Sapphire Sa.6, radar AI.17, wprowadzono zwiększone zbiorniki paliwa
  • Javelin FAW Mk 6 – myśliwiec przechwytujący z 1957 roku (33 sztuki), silniki Sapphire Sa.6, radar AI.22
  • Javelin FAW Mk 7 – myśliwiec przechwytujący z 1956 roku (142 sztuki), silniki Sapphire Sa.7 (48,9 kN), radar AI.17, wprowadzono pociski Firestreak
  • Javelin FAW Mk 8 – myśliwiec przechwytujący z 1958 roku (47 sztuk), silniki Sapphire Sa.7R (54,7 kN), radar AI.22
  • Javelin FAW Mk 9 – myśliwiec przechwytujący z 1959 roku (116 przebudowano z Mk 7), silniki Sapphire Sa.7R z dopalaniem, radar AI.17

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f Buttler ↓, s. 32.
  2. ↑ a b c d Buttler ↓, s. 1-2.
  3. ↑ a b c Buttler ↓, s. 4.
  4. ↑ a b Buttler ↓, s. 9-10.
  5. ↑ a b c d e f Buttler ↓, s. 12.
  6. ↑ a b Buttler ↓, s. 10-11.
  7. ↑ a b Buttler ↓, s. 26-27.
  8. ↑ a b c d Buttler ↓, s. 15.
  9. ↑ a b c d e f g Buttler ↓, s. 13.
  10. ↑ Buttler ↓, s. 7.
  11. ↑ Buttler ↓, s. 15-16.
  12. ↑ a b c d e f Buttler ↓, s. 16.
  13. ↑ Buttler ↓, s. 16-18.
  14. ↑ a b c Buttler ↓, s. 18.
  15. ↑ Buttler ↓, s. 22.
  16. ↑ a b Buttler ↓, s. 14.
  17. ↑ a b Buttler ↓, s. 22-24.
  18. ↑ a b c d e Buttler ↓, s. 24.
  19. ↑ a b c Buttler ↓, s. 30-31.
  20. ↑ a b c d e f g h i j k Buttler ↓, s. 19-22.
  21. ↑ a b c d e f g h i j Buttler ↓, s. 6-7.
  22. ↑ Buttler ↓, s. 11.

Bibliografia

edytuj
  • Tony Buttler: Gloster Javelin. Hall Park Books, seria: Warpaint. No.17. (ang.).

Zobacz też

edytuj

Podobne lub porównywalne samoloty:

Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Gloster_Javelin&oldid=74157966”