Geografia Armenii
Geografia Armenii – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Armenii pod względem geograficznym.
Armenia, jedno z najmniejszych państw Azji (29 743 km²), leżące na Zakaukaziu. W latach 1936–1991 należało do ZSRR, zaś po upadku komunizmu uzyskało niepodległość.
Położenie i powierzchnia
edytujArmenia leży w południowo-zachodniej Azji, na Zakaukaziu[1], pomiędzy Turcją a Azerbejdżanem[2]. Pod względem geopolitycznym zaliczana jest do Europy i/lub do Bliskiego Wschodu[2]. Obejmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej ograniczonej Małym Kaukazem[3].
Powierzchnia kraju wynosi 29 743 km² (28 203 km² zajmuje ląd a 1540 km² wody)[2]. Armenia graniczy z czterema państwami[1][2]: od północy i wschodu z Azerbejdżanem (granica ma 996 km)[a] i Gruzją (219 km), od południowego wschodu z Iranem (44 km) i od zachodu z Turcją (311 km)[b]. Armenia nie ma dostępu do morza, a jej największym zbiornikiem wodnym jest jezioro Sewan[2].
W latach 1936–1991 Armenia należała do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś po upadku komunizmu ogłosiła niepodległość 23 września 1991 roku[1]. Armenia rości sobie prawa do regionu Górskiego Karabachu – zamieszkanego głównie przez etnicznych Ormian, a znajdującego się na terytorium Azerbejdżanu[1]. W latach 90. XX w. armeńskie siły zbrojne Karabachu zajmowały większość południowo-zachodniego Azerbejdżanu, a po zawarciu porozumienia po konflikcie w 2020 roku zostały zmuszone do wycofania się z większości tego obszaru[1].
Budowa geologiczna i rzeźba terenu
edytuj
Armenia charakteryzuje się górzystym krajobrazem – średnia wysokość terenu wynosi 1800 m n.p.m.[1] Obszary pomiędzy 1000 a 2000 m n.p.m. stanowią prawie połowę powierzchni kraju[1], a jedynie 10% kraju leży poniżej 1000 m n.p.m.[1] Najwyższym szczytem kraju jest obecnie wygasły wulkan Aragac[c] o wysokości 4090 m n.p.m.[3] w północno-zachodniej części Wyżyny Armeńskiej[1]. Region ten charakteryzuje się wysokimi pasmami górskimi, głębokimi dolinami i płaskowyżami wulkanicznymi z licznymi wygasłymi wulkanami[1]. Od północy i wschodu wyżynę ograniczają pasma Małego Kaukazu[1].
Wschodnią część kraju zajmuje basen jeziora Sewan otoczony pasmami górskimi wznoszącymi się na ponad 3500 m n.p.m.[1]. Południowo-zachodnia Armenia zajmuje część Równiny Araratu do rzeki Araks, która stanowi granicę z Turcją i Iranem[1].
Zajmująca powierzchnię niemal całego kraju Wyżyna Armeńska powstała w wyniku trzeciorzędowych i czwartorzędowych ruchów wypiętrzających, podczas których utworzyły się uskoki, zręby i zapadliska. Obszar ten zbudowany jest głównie z bazaltów. Góry fałdowe Armenii są zbudowane z wapieni kredowych i starych skał wulkanicznych. Góry te uległy wypiętrzeniu w środkowym trzeciorzędzie. Później masyw ten uległ zrównaniu, a pod koniec pliocenu i w plejstocenie został podniesiony i utworzył potężne zręby.
Armenia leży na terenie aktywnym sejsmicznie, gdzie występują trzęsienia ziemi[1][3]. W wyniku trzęsienia ziemi w grudniu 1988 roku zniszczone zostało miasto Spitak, drugie pod względem liczby mieszkańców miasto Armenii; zginęło wówczas około 25 tys. osób[1].
Klimat
edytuj
Armenia leży w strefie klimatu podzwrotnikowego, przy czym z uwagi na położenie w otoczeniu wysokich pasm górskich panuje tu suchy klimat kontynentalny[1]. Cechą klimatu Armenii jest duże usłonecznienie[1].
Opady w ciągu roku pomimo znacznych wysokości nad poziomem morza, są niewielkie. Rocznie spada od 200 do 500 mm deszczu, głównie w okresie wiosennym[3].
Temperatury w Armenii cechują się dużą skrajnością. Latem na obszarze Kotliny Ararackiej występują upały, około 32 °C. Inne obszary poza masywami górskimi także są dosyć ciepłe w okresie letnim, średnia temperatura na równinie wynosi 25 °C[1]. W górach jest chłodno, średnio od 18 do 20 °C[3]. Zimy są surowe, wszędzie w kraju utrzymuje się ujemna temperatura – średnia temperatura stycznia na równinie i pogórzu wynosi ok. -5 °C, a w górach spada do -12 °C[1]. Napływy powietrza arktycznego czasami powodują gwałtowny spadek temperatury: odnotowany rekord to -46 °C[1].
| Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Średnie temperatury w dzień [°C] | 1.2 | 3.3 | 12.2 | 17.8 | 24.4 | 29.1 | 31.8 | 32.7 | 27.8 | 20.5 | 13.2 | 5.9 | 18,3 |
| Średnie dobowe temperatury [°C] | -3.5 | -1.0 | 5.8 | 12.7 | 17.5 | 21.9 | 26.0 | 25.2 | 20.7 | 13.2 | 6.5 | 0.2 | 12,1 |
| Średnie temperatury w nocy [°C] | -7.5 | -4.9 | 1.2 | 6.7 | 11.3 | 14.4 | 18.5 | 17.9 | 13.1 | 7.7 | 2.5 | -1.8 | 6,6 |
| Opady [mm] | 21.1 | 24.0 | 32.4 | 36.5 | 42.5 | 20.5 | 10.2 | 7.2 | 10.4 | 26.7 | 22.3 | 22.8 | 276,6 |
| Średnia liczba dni z opadami | 5.2 | 5.3 | 5.6 | 6.7 | 8.3 | 4.5 | 2.2 | 2.0 | 1.8 | 4.7 | 4.3 | 5.0 | 55,6 |
| Średnie usłonecznienie [h] | 93 | 108 | 162 | 177 | 242 | 297 | 343 | 332 | 278 | 212 | 138 | 92 | 2474 |
| Źródło: National Oceanic and Atmospheric Administration (średnia temperatura, wilgotność, średnie usłonecznienie, liczba dni z opadami)[5] 2020-12-21 | |||||||||||||
| Źródło #2: Wetterkontor.de (najwyższa i najniższa temperatura)[6] 2020-12-21 | |||||||||||||
Wody
edytuj
Dwie trzecie opadów Armenii ulega ewaporacji i jedna trzecia przenika przez porowate skały wulkaniczne[1].
Wiele rzek w Armenii jest krótkich i burzliwych z licznymi bystrzami i wodospadami[1]. Poziom wody jest najwyższy podczas wiosennego topnienia śniegów i podczas jesiennych opadów[1]. Niektóre rzeki mają duży potencjał hydroenergetyczny z uwagi na znaczne różnice wysokości na ich długości[1].
Większość rzek znajduje się w dorzeczu rzeki Araks – największej rzeki Armenii[3], która jest dopływem Kury uchodzącej do Morza Kaspijskiego[1]. Główne dopływy Araksu to lewobrzeżne: Achurian (ok. 209 km długości), Hrazdan (ok. 145 km), Arpa (ok. 129 km) i Worotan (ok. 179 km)[1]. Inne większe rzeki Armenii to Debed (ok. 175 km) i Ağstafa (ok. 129 km)[1].
Na terenie Armenii znajduje się ponad 100 jezior[3], z których największym jest Sewan o pojemności 39 km³, z którego wypływa jedna rzeka – Hrazdan[1].
Gleby
edytujNa terenie Armenii występuje ponad 15 typów gleb – m.in. jasnobrązowe gleby aluwialne, gleby brunatne, występujące w górach i czarnoziemy, które pokrywają znaczną część wyższego regionu stepowego[1].
Flora i fauna
edytujWyżyna Armeńska leży na styku różnych regionów biogeograficznych i charakteryzuje się dużą różnorodnością krajobrazu[1]. Ne terenie Armenii znajduje się 36 obszarów chronionych, na które składają się: 3 obszary konwencji ramsarskiej, 4 parki narodowe, 3 rezerwaty rangi krajowej oraz 25 rezerwatów przyrody[7].
Flora
edytuj
Występuje piętrowość roślinna: najniżej położona jest strefa półpustynna, wyżej znajdują się kolejno strefy: stepowa, leśna, łąk alpejskich i tundry[1]. Roślinność w Armenii jest dobrze zachowana, występuje ponad 3000 gatunków roślin[1].
W strefie półpustynnej rosną rośliny odporne na suszę, takie jak szałwia, jałowiec, tarnina, dzika róża i wiciokrzew[1].
Góry do wysokości 2000 m n.p.m. porasta roślinność stepowa – w niższych partiach występują odporne na suszę trawy, a w wyższych kolczaste krzewy i jałowiec[1].
Wyżej góry porastają lasy, które zajmują prawie 10% powierzchni kraju[1][d]. W północno-wschodniej części dominuje buczyna, a w południowo-wschodniej dębina[1]. W dolnych partiach lasów występują jagody, pistacje, wiciokrzewy i derenie[1].
W wyższych partiach występuje roślinność subalpejska i alpejskie łąki[3]. Wyżej rośnie tundra[1].
Fauna
edytujStrefę półpustynną zamieszkują dziki, żbiki, szakale, żmije i skorpiony[1]. Lasy zamieszkują: niedźwiedzie syryjskie, żbiki, rysie i wiewiórki; z ptaków – słonki, rudziki, sikory i dzięcioły[1].
W strefie alpejskiej żyje wiele ptaków, m.in. górniczek zwyczajny i orłosęp; ssaki reprezentowane są m.in. przez kozy bezoarowe, dzikie owce i muflony[1].
Demografia
edytujLiczba ludności Armenii w 2020 roku szacowana jest na nieco ponad 3 miliony, a większość ludzi mieszka w północnej części kraju[2]. 98,1% ludności to Ormianie a 1,2% to Jezydzi (Kurdowie) (dane szacunkowe za 2011 rok)[2], a pozostała część populacji to Rosjanie, Ukraińcy, Asyryjczycy i inne grupy[1]. Językiem urzędowym jest język ormiański, przy czym język rosyjski jest w powszechnym użyciu[2].
92,6% mieszkańców należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, 1% to ewangelicy, 2,4% deklaruje „inne wyznanie”, 1,1% brak wyznania, a 2,9% nie określa wyznania(dane szacunkowe za 2011 rok)[2].
63,8% ludności zamieszkuje miasta, a 36,2% tereny wiejskie (stan na 2018 rok)[1].
Wielu Ormian mieszka zagranicą – w licznych falach emigracji wskutek konfliktów w XIX w. i XX w. z kraju wyjechały miliony osób; szacuje się, że 5 milionów Ormian żyje zagranicą, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i byłych republikach ZSRR[1].
Gospodarka
edytujW okresie ZSRR w Armenii rozwinął się nowoczesny sektor przemysłowy, dostarczający obrabiarki, tekstylia i inne wyroby do innych republik w zamian za surowce i energię[2]. Trzęsienie ziemi w grudniu 1988 roku zniszczyło prawie jedną trzecią bazy przemysłowej, co przyczyniło się do osłabienia gospodarki[1]. Konflikt w Górskim Karabachu oraz konflikt w sąsiedniej Gruzji doprowadziły do przerw w dostawach energii i gazu, co dodatkowo osłabiło gospodarkę[1]. Granice z Azerbejdżanem i Turcją zostały zamknięte w 1991 i w 1993 roku, co przyczyniło się do izolacji handlowej Armenii[2].
W latach 90. XX w. Armenia przeprowadziła szereg reform strukturalnych i w 1993 roku wprowadziła własną walutę[1]. W styczniu 2003 roku Armenia przystąpiła do Światowej Organizacji Handlu[2].
Gospodarka Armenii opiera się w dużym stopniu na rolnictwie – 40% armeńskiego PKB wytwarzane jest w rolnictwie, gdzie zatrudnienie znajduje 20% siły roboczej[1]. Głównymi obszarami działalności rolniczej są winogrodnictwo i sadownictwo – uprawiane są jabłka, wiśnie, gruszki, orzechy, migdały, granaty i figi[1].
Sektor przemysłowy uzależniony jest od importu energii i surowców[1]. Gospodarka armeńska zależna jest od wsparcia Rosji, szczególnie w sektorze energetycznym[2]. W 2015 roku Armenia przystąpiła do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, a w 2017 roku podpisała umowę o partnerstwie z Unią Europejską[2].
Uwagi
edytuj- ↑ Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Azerbejdżanem wynosi 787 km, w tym 221 km z Republiką Nachiczewańską[4].
- ↑ Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Gruzją to 164 km, Iranem – 35 km, Turcją – 268 km[4].
- ↑ Nazwy geograficzne podane za Komisją Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, zob. KSNG 2005 ↓.
- ↑ Encyklopedia PWN podaje, że 12% powierzchni kraju pokrywają lasy[3].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n The CIA World Factbook 2020 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i Encyklopedia PWN – Armenia. Warunki naturalne ↓.
- ↑ a b Encyklopedia PWN – Armenia ↓.
- ↑ YEREVAN/ZVARTNOTS Climate Normals 1961–1990. [w:] National Oceanic and Atmospheric Administration [on-line]. [dostęp 2020-12-21]. (ang.).
- ↑ Das Klima in Jerewan (Eriwan). [w:] wetterkontor.de [on-line]. [dostęp 2020-12-21]. (niem.).
- ↑ Protected Planet: Armenia. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-12-21]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Armenia. W: The CIA World Factbook. (ang.).
- Armenia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-12-20].
- Armenia. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-12-20].
- Armenia, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-12-20] (ang.).
- Encyklopedia Geograficzna Świata: Azja. Wydawnictwo OPRES Kraków 1998 ISBN 83-85909-37-0
- Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej: Nazewnictwo geograficzne świata, Zeszyt 5, Azja Środkowa i Zakaukazie. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2005, s. 35–42. ISBN 83-239-9019-0. [dostęp 2020-12-20]. (pol.).