Gelede
Gelede właśc. Gẹ̀lẹ̀dé – ceremonia Jorubów ku czci pramatki Iyà Nlà i w uznaniu roli kobiet w społeczności, łącząca śpiew i rytualny taniec z użyciem kolorowych, rzeźbionych masek, wykonywana corocznie po zakończeniu żniw a także podczas wydarzeń ważnych dla lokalnej społeczności.
W 2001 roku dziedzictwo przekazu ustnego Gelede zostało uznane za arcydzieło ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości a w 2008 roku wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[1].
Historia
edytujCeremonia Gelede praktykowana jest głównie przez zachodnie ludy Jorubów w Nigerii i Beninie, gdzie tradycja ceremonii narodziła się najprawdopodobniej w XVIII wieku, a w wyniku handlu niewolnikami rozprzestrzeniła się w wieku XIX na tereny Sierra Leone, Kuby i Brazylii[2].
Opis
edytujCeremonia Gelede organizowana jest po zakończeniu żniw a także w czasie wydarzeń ważnych dla społeczności, podczas suszy czy epidemii[1]. Gelede jest artystycznym wyrazem wierzeń Jorubów w nadprzyrodzone moce kobiet. Jorubowie wierzą, że szczególnie starsze kobiety władają mocami silniejszymi niż moce bogów czy przodków. Kobiety nazywane są „naszymi matkami” (awan iya wa[3]), „bogami społeczności” czy „właścicielami świata”[2]. Celem ceremonii Gelede jest uproszenie kobiet, by używały swoich mocy na rzecz społeczności[3].
Ceremonia podzielona jest na dwie części: występy nocą (Efe) i za dnia (Gelede)[2]. Występy nocne odbywają się na głównym placu wsi. Otwierają je bębniarze i śpiewacy, za którymi wchodzi orkiestra i tancerze z maskami, w bogato zdobionych kostiumach. Społeczność podzielona jest na grupę mężczyzn i kobiet, na czele których stoją odpowiednio mężczyzna i kobieta. Bębny nastrojone są tak, by przypominały ludzkie głosy, a bębniarze wygrywają na nich rytm Eka przypominający rytm języka joruba[4].
W występach biorą udział wyłącznie mężczyźni, którzy, przebrani, odgrywają również partie kobiece[5]. Tancerz z maską nazywaną ẹ̀fę (humorysta) modli się do pramatki Iyà Nlà o pobłogosławienie społeczności pokojem, szczęściem, zdrowiem, długowiecznością, dużą liczbą dzieci; prosi również o ochronę przed nieszczęściami i kataklizmami[5]. Tancerz z maską ẹ̀fę zabawia również publiczność satyrycznymi piosenkami[5]. Przez kolejne trzy do siedmiu dni tańce wykonywane są popołudniami[5].
Maski
edytujWykonywane z drewna maski Gelede przedstawiają głowę ludzką z nakryciem przypominającym tacę, na którym umiejscawiane są symboliczne figury zwierząt, owoców i płodów rolnych[3][6]. Maski noszone są na głowie, przy czym twarze artystów częściowo zakrywa się przesłoną z rafii lub tkaniny[7][3].
Przypisy
edytuj- ↑ a b UNESCO ICH: Oral heritage of Gelede. [dostęp 2013-11-18]. (ang.).
- ↑ a b c Henry John Drewal, Margaret Thompson Drewal: Gẹlẹdẹ: Art and Female Power Among the Yoruba. Indiana University Press, 1983, s. xv. ISBN 978-0-253-32569-3. [dostęp 2014-07-29].
- ↑ a b c d Elizabeth Skidmore Sasser: The World of Spirits and Ancestors in the Art of Western Sub-Saharan Africa. Texas Tech University Press, 1995, s. 96. ISBN 978-0-89672-346-7. [dostęp 2014-07-29].
- ↑ Beth Osnes: Acting: An International Encyclopedia. ABC-CLIO, 2001, s. 118. ISBN 978-0-87436-795-9. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).
- ↑ a b c d Babatunde Lawal: The Gẹ̀lẹ̀dẹ́ Spectacle: Art, Gender, and Social Harmony in an African Culture. University of Washington Press, 1996, s. 36. ISBN 978-0-295-97599-3. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).
- ↑ Babatunde Lawal: The Gẹ̀lẹ̀dẹ́ Spectacle: Art, Gender, and Social Harmony in an African Culture. University of Washington Press, 1996, s. xiii. ISBN 978-0-295-97599-3. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).
- ↑ Hope B. Werness: Continuum Encyclopedia of Native Art: Worldview, Symbolism, and Culture in Africa, Oceania, and North America. A&C Black, 2003, s. 114. ISBN 978-0-8264-1465-6. [dostęp 2014-07-29].
Linki zewnętrzne
edytuj- Brooklyn Museum: Collections: Arts of Africa: Gelede Mask. [dostęp 2014-07-26]. (ang.).
- The British Museum: Gelede mask of a European. [dostęp 2014-07-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-13)]. (ang.).
