Gajdy śląskie

Gajdy śląskie – instrument muzyczny, rodzaj dud, związany z południową częścią Beskidu Śląskiego i z południowo-zachodnią częścią Żywiecczyzny. Umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry zostały w 2018 r. wpisane na Krajową listę dziedzictwa niematerialnego.

Gajdosz na pocztówce z 1925 r.

Grający na gajdach śląskich i skrzypcach

Budowa

Gajdy śląskie składają się z:

• piszczałki melodycznej (gajdzicy) posiadającej 6 otworów palcowych (tylko wierzchnie, brak otworu kciukowego) i połączonej z workiem za pomocą łącznika zwanego kuodką lub koroną (dawniejsze określenie). Piszczałka melodyczna zakończona jest rogowo-metalowym rezonatorem (rożek przedni);
• piszczały burdonowej (hóku) - składającej się z koziczki (kolanka łączącego piszczałę z workiem), trzech stawków (stowków - członów tworzących właściwą część hóku) oraz zakończonej rogowo-metalowym rezonatorem (róg zadni);
• wora rezerwuarowego (miecha);
• mieszka do wdmuchiwania powietrza (dymloka, duchoczka).

Piszczałki zaopatrzone są w klarnetowe stroiki (piszczki).

Strój i skala

Obecnie spotykane gajdy z terenu Beskidu Śląskiego stroją w tonacji D oraz Es.

Zasięg występowania

W latach 30. głównymi ośrodkami gajdoszy i warsztatów wytwarzających gajdy śląskie były Koniaków i Istebna. Grających na gajdach notowano też we wsiach: Jaworzynka, Kamesznica (gajdosz Alojzy Kuźma), Szare (gajdosz Błażek), Milówka, Nieledwia, Sól, Oźna (gajdosz Bury), Rycerka Górna, Rycerka Dolna, Rajcza.

Praktyka wykonawcza

Wg Stoińskiego grających na gajdach nazywano gajdosami lub dudysami. Wg Szymonowiczów grający na gajdach to gajdosz, gajdoszek, gajdzior (Istebna-Koniaków-Jaworzynka), gajdek, gajdosziczek (Jabłonków, Herczawa na Zaolziu).

Znani dudziarze i wytwórcy dud

• Jan Kawulok (1899-1976) - gajdosz i budowniczy gajd śląskich

Linki zewnętrzne

• Album "Gajdosze" Macieja i Katarzyny Szymonowiczów wydany przez Fundację "Klamra"
• Budowa gajd istebniańskich - dokumentacja budowy gajd śląskich przez Zbigniewa Wałacha i Piotra Pańczyka