Gęś białoczelna

Gęś białoczelna
	Anser albifrons
	(Scopoli, 1769)
	; Przedstawiciele podgatunku A. a. sponsa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	gęsi
Plemię	Anserini
Rodzaj	Anser
Gatunek	gęś białoczelna
Synonimy
	Branta albifrons Scopoli, 1769; Anser Gambelli Hartlaub, 1852; Anser frontalis Baird, 1858;
	Branta albifrons Scopoli, 1769; Anser Gambelli Hartlaub, 1852; Anser frontalis Baird, 1858;
Podgatunki
	A. a. flavirostris Dalgety & P. Scott, 1948; A. a. albifrons (Scopoli, 1769); A. a. elgasi Delacour & Ripley, 1975; A. a. gambelli Hartlaub, 1852; A. a. sponsa Banks, 2011;
	A. a. flavirostris Dalgety & P. Scott, 1948; A. a. albifrons (Scopoli, 1769); A. a. elgasi Delacour & Ripley, 1975; A. a. gambelli Hartlaub, 1852; A. a. sponsa Banks, 2011;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; Obszary lęgowe, trasy przelotów i zimowiska poszczególnych podgatunków
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Gęś białoczelna^[5], gęś białoczółka^[6] (Anser albifrons) – gatunek dużego, wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae), zamieszkujący północną Eurazję i Amerykę Północną. Przeloty w lutym–maju i wrześniu–grudniu. Zimuje w zachodniej i południowej Europie, południowo-zachodniej, południowej i wschodniej Azji, na zachodnich wybrzeżach i południu USA oraz w Meksyku^[4]^[7]. W Polsce pojawia się licznie podczas przelotów, na północy i zachodzie kraju; zimuje głównie na zachodzie kraju^[8]. Daje płodne mieszańce z gęsiami domowymi, np. gęsi pskowskie łyse (łyse – od białej plamy na czole).

Systematyka

Zwykle wyróżnia się pięć podgatunków A. albifrons^[9]^[7]:

A. albifrons albifrons – o różowym dziobie i pojedynczych pręgach na brzuchu. Zamieszkuje północną Rosję, w tym północną Syberię. Nie występuje w Ameryce Północnej.
A. albifrons flavirostris – o pomarańczowym dziobie i dużej ciemnej plamie na brzuchu. Zamieszkuje zachodnią Grenlandię; zimuje na Wyspach Brytyjskich.
A. albifrons gambelli – tajga północnej i środkowej Alaski, północno-zachodniej i północno-środkowej Kanady.
A. albifrons elgasi – południowa Alaska (wokół Zatoki Cooka); zimuje w Kalifornii.
A. albifrons sponsa^[10] – zachodnia Alaska; zimuje w Kalifornii i zachodnim Meksyku.

Niektórzy systematycy za osobny podgatunek A. albifrons frontalis uznają populację gęsi białoczelnej zamieszkującą wschodnią Syberię od Kołymy na wschód aż po arktyczną Kanadę^[7].

Morfologia

Pacyficzna gęś białoczelna A. a. frontalis

Cechy gatunku: Samiec i samica ubarwione jednakowo. Ogólnie upierzenie szare, na grzbiecie jaśniejsze poprzeczne pręgi. Ciemniejsza głowa. Na spodzie szerokie, czarne, poprzeczne pasy, u niektórych podgatunków zlewające się w jednolitą czarną plamę. Podogonie i pas wokół nasady dzioba aż do oczu białe. Nogi pomarańczowe, dziób pomarańczowy lub różowy (w zależności od podgatunku). Osobniki młodociane mają szarą nasadę dzioba (bez białego czoła) i nie mają ciemnych pasów na spodzie, ale za to szarobrązowe plamy. Najliczniej występująca dzika gęś. Podobna do gęgawy i gęsi zbożowej. Różni się od nich mniejszym rozmiarem, ciemniejszą głową i szyją, różowawym dziobem bez czarnych plam. Rozpoznanie utrudnia czasem to, że może dołączać się do stada innych gęsi. Można usłyszeć jej wysokie „kuu liuu” lub „ho ho”.
Wymiary średnie

Długość ciała 65–86 cm^[7]
Rozpiętość skrzydeł 130–165 cm^[7]
Masa ciała ok. 1,4–3,3 kg

A. a. albifrons na gnieździe

Krótki film

Tryb życia

Biotop: Zabagniona i bezdrzewna tundra i tajga, na których ma lęgowiska (powraca na nie w marcu i kwietniu). Zimuje w licznych parotysięcznych koloniach nad zbiornikami wodnymi np. stawami, gdzie nocuje oraz na rozległych polach i pastwiskach.
Gniazdo: Na ziemi, często w licznych, małych kolonii na terenie o lekkim wzniesieniu. Buduje je samica z traw, mchu i puchu.

Jajo z kolekcji muzealnej

Jaja: W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając 4 do 6 jaj pod koniec maja lub na początku czerwca, dopiero po 2 miesiącach od przylotu z zimowisk. Jaja są kremoworóżowe o wymiarach 76 x 54 mm i średniej masie 25 g, podczas wysiadywania pokrywane są jasnobrązowymi plamkami.
Wysiadywanie i dorastanie: Jaja są wysiadywane przez okres 22–28 dni przez samicę. Gąsior jednak czuwa w pobliżu i strzeże gniazda. Pisklęta opuszczają gniazdo po 40–65 dniach. Opiekują się nimi oboje rodzice. Młode gęsi, które jeszcze nie potworzyły par, łączą się latem w stada przechadzające się po tundrze. Gdy skończy się lęg, dochodzą do nich rodziny z tegorocznymi gąsiętami. Na zimowiska wylatują najczęściej w październiku.
Pożywienie: Zielone i miękkie części roślin lądowych i ich nasiona.

Status i ochrona

IUCN uznaje gęś białoczelną za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, według szacunków z 2022 roku, wynosi około 5–6 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji nie jest znany; w 2021 roku organizacja BirdLife International oceniała trend liczebności populacji europejskiej jako stabilny^[4].

W Polsce gatunek łowny z okresem ochronnym. Sezon polowań trwa od 1 września do 21 grudnia, a na terenach województw: lubuskiego, zachodniopomorskiego, dolnośląskiego i wielkopolskiego do 31 stycznia^[11]. Według szacunków programu Monitoring Noclegowisk Gęsi, w latach 2013–2018 zimowało na terenie kraju 6–33 tysięcy osobników, zaś populacja przelotna liczyła 60–250 tysięcy osobników^[12].

Mitologia i wierzenia

W mitologii egipskiej gęś białoczelna była świętym zwierzęciem boga ziemi – Geba.

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Anser albifrons, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Carboneras 1992 ↓, s. 581.
↑ ^a ^b D. Lepage: Greater White-fronted Goose Anser albifrons. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-25]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Anser albifrons, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Anserinae Vigors, 1825 - gęsi (wersja: 2021-04-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-06].
↑ Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 50. ISBN 83-09-01320-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Carboneras, C., Kirwan, G.M. & Garcia, E.F.J.: Greater White-fronted Goose (Anser albifrons). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-19)].
↑ Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 26. ISBN 978-83-7845-983-5.
↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-06]. (ang.).
↑ Richard C. Banks. Taxonomy of Greater White-fronted Geese (Aves: Anatidae). „Biological Society of Washington”. 124 (3), s. 226–233, 2011. DOI: 10.2988/11-14.1. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

Bibliografia

Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
Carles Carboneras: Family Anatidae (Ducks, geese and Swans). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions, 1992. ISBN 84-87334-10-5. (ang.).

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Anser albifrons (Gęś białoczelna). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 111–115. ISBN 83-86564-43-1.

[itis-1] Anser albifrons, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[CITEREFCarboneras1992581-2] Carboneras 1992 ↓, s. 581.

[avibase-3] D. Lepage: Greater White-fronted Goose Anser albifrons. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-25]. (ang.).

[iucn-4] Anser albifrons, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-5] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Anserinae Vigors, 1825 - gęsi (wersja: 2021-04-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-06].

[pwrl-6] Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 50. ISBN 83-09-01320-5.

[hbwa-7] Carboneras, C., Kirwan, G.M. & Garcia, E.F.J.: Greater White-fronted Goose (Anser albifrons). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-19)].

[pplista-8] Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 26. ISBN 978-83-7845-983-5.

[ioc-9] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-06]. (ang.).

[bsw124-10] Richard C. Banks. Taxonomy of Greater White-fronted Geese (Aves: Anatidae). „Biological Society of Washington”. 124 (3), s. 226–233, 2011. DOI: 10.2988/11-14.1. (ang.).

[11] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).

[biuletyn2019-12] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[5]

[6]

[4]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[9]

[10]

[11]

[12]