Formacja skalska

Formacja skalska (pełna nazwa polska: formacja łupkowo-wapienna ze Skał; nazwa angielska: shaly-calcareous Skały Formation) – jednostka litostratygraficzna (formacja) dewonu środkowego Gór Świętokrzyskich, a dokładniej ich północnej części czyli regionu łysogórskiego, której nazwa pochodzi od miejscowości Skały w gminie Nowa Słupia.

Historia badań

Wydzielenie, odpowiadające obecnej formacji skalskiej, zaproponował w 1950 Jan Czarnocki pod nazwą „seria skalska”. W późniejszych latach najczęściej używanym terminem były „warstwy skalskie” (ang. Skały Beds, fr. couches de Skały), choć używano też terminu „formacja skalska”. Formalną definicję wydzielenia przedstawiono w 2022^[1].

Definicja, stratotypy, datowanie

Formacja skalska obejmuje przeławicające się utwory margliste, ilaste i wapienne z liczną i dobrze zachowaną makrofauną, której nagromadzenia mają czasami charakter skałotwórczy. Miąższość formacji wynosi prawdopodobnie ok. 250–280 m^[1].

Jej obszarem typowym jest prawy stok rzeczki Dobruchny (dopływu Pokrzywianki), gdzie odsłaniają się utwory dewonu^[2]; tam znajdują się stratotypy dolnej i górnej granicy formacji, natomiast hipostratotyp granicy górnej wyznaczono w nieodległym Miłoszowie. Utwory nadległe to formacja świętomarska, natomiast podległe – formacja z Kowali (według dawniejszego ujęcia należały one do formacji wojciechowickiej^[3]).

Wiek formacji, określony na podstawie konodontów, tentakulitów^[4], małżoraczków i spor^[5] zawiera się w przedziale późny eifel–środkowy żywet^[1].

Fauna

Formacja skalska znana jest ze szczególnie zróżnicowanej fauny kopalnej. Odsłonięcie w Skałach (obecnie nieistniejące) było jednym z najsłynniejszych stanowisk paleontologicznych w Polsce^[6]; znaleziono tam ponad 130 gatunków bezkręgowców kopalnych^[7], przede wszystkim ramienionogów^[8]^[9]^[10]. Wiele z tych gatunków okazało się nowymi, a nazwy niektórych z nich odnoszą się do wsi Skały: Blothrophyllum skalense Gürich, 1896 (koralowiec czteropromienny); Aulocystis skalensis (Stasińska, 1974) (koralowiec denkowy); Nyterops skalensis (Kielan, 1956) (trylobit)^[7]. Z okolic Śniadki opisano nowy rodzaj i gatunek bezszczękowca z grupy heterostraków, Psarkosteus mediocris^[11]. Z serii czterech stanowisk formacji skalskiej w Miłoszowie odnotowano 200 gatunków bioty morskiej^[12].

Bogata biota formacji skalskiej pochodzi z okresu panowania optymalnych warunków dla rozwoju organizmów żywych, co miało miejsce między wydarzeniami Kačák(inne języki) a Taghanic^[12].

Osobny artykuł: Stanowisko paleontologiczne w Miłoszowie.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c G.G. Racki G.G. i inni, Middle Devonian Skały Formation in the Holy Cross Mountains (Poland) – formal description and subdivision based on new field data., „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, 425–444. .
↑ PROFIL GRZEGORZOWICE-SKAŁY (GRZEGORZOWICE-SKAŁY PROFILE) [online], www.iop.krakow.pl [dostęp 2023-11-11] .
↑ Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej - Dewon [online], www.eceg.uw.edu.pl [dostęp 2023-11-11] .
↑ J.J. Dzik J.J., Wiek formacji skalskiej dewonu świętokrzyskiego, „Przegląd geologiczny”, 29 (3), 1981, s. 125-128 .
↑ J.J. Malec J.J., E.E. Turnau E.E., Middle Devonian conodont, ostracod and miospore stratigraphy of the Grzegorzowice–Skały section, Holy Cross Mountains, Poland, „Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences”, 45, 1997, s. 67–86 .
↑ Adam TadeuszA.T. Halamski Adam TadeuszA.T., Les richesses géologiques de la Pologne, „Bulletin mensuel de la Société linnéenne de Lyon”, 70 (10), 2001, s. 242–243, DOI: 10.3406/linly.2001.11409 [dostęp 2023-11-11] (fr.).
↑ ^a ^b Adam TadeuszA.T. Halamski Adam TadeuszA.T., Mikołaj K.M.K. Zapalski Mikołaj K.M.K., Les schistes à brachiopodes de Skaly : un niveau exceptionnel. Première partie : inventaire faunistique. Compte rendu de la conférence du 9 décembre 2004, „Bulletin mensuel de la Société linnéenne de Lyon”, 75 (3), 2006, s. 145–150, DOI: 10.3406/linly.2006.13623 [dostęp 2023-11-11] (fr.).
↑ G.G. Biernat G.G., Middle Devonian brachiopodes of the Bodzentyn syncline (Holy Cross Mountains, Poland), „Palaeontologia Polonica”, 17, 1966 (ang.).
↑ G.G. Biernat G.G., Middle Devonian Atrypacea (Brachiopoda) from the Holy Cross Mountains, Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 9 (3), www.app.pan.pl, 1964, s. 277-340 [dostęp 2023-11-11] .
↑ P.P. Woźniak P.P., A.T.A.T. Halamski A.T.A.T., G.G. Racki G.G., Cyclic ecological replacement of brachiopod assemblages in the top-Eifelian Dobruchna Brachiopod Shale Member (Skały Formation) of the Holy Cross Mountains (Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, 445–463. (ang.).
↑ M.M. Dec M.M., A new Middle Devonian (Givetian) psammosteid (Vertebrata: Heterostraci) from Poland, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 90 (1), 2020, s. 75–93 .
↑ ^a ^b A.T.A.T. Halamski A.T.A.T. i inni, The pre-Taghanic (Givetian, Middle Devonian) ecosystems of Miłoszów (Holy Cross Mts, Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, s. 323–379 .

[:0-1] G.G. Racki G.G. i inni, Middle Devonian Skały Formation in the Holy Cross Mountains (Poland) – formal description and subdivision based on new field data., „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, 425–444. .

[2] PROFIL GRZEGORZOWICE-SKAŁY (GRZEGORZOWICE-SKAŁY PROFILE) [online], www.iop.krakow.pl [dostęp 2023-11-11] .

[3] Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej - Dewon [online], www.eceg.uw.edu.pl [dostęp 2023-11-11] .

[4] J.J. Dzik J.J., Wiek formacji skalskiej dewonu świętokrzyskiego, „Przegląd geologiczny”, 29 (3), 1981, s. 125-128 .

[5] J.J. Malec J.J., E.E. Turnau E.E., Middle Devonian conodont, ostracod and miospore stratigraphy of the Grzegorzowice–Skały section, Holy Cross Mountains, Poland, „Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences”, 45, 1997, s. 67–86 .

[6] Adam TadeuszA.T. Halamski Adam TadeuszA.T., Les richesses géologiques de la Pologne, „Bulletin mensuel de la Société linnéenne de Lyon”, 70 (10), 2001, s. 242–243, DOI: 10.3406/linly.2001.11409 [dostęp 2023-11-11] (fr.).

[:1-7] Adam TadeuszA.T. Halamski Adam TadeuszA.T., Mikołaj K.M.K. Zapalski Mikołaj K.M.K., Les schistes à brachiopodes de Skaly : un niveau exceptionnel. Première partie : inventaire faunistique. Compte rendu de la conférence du 9 décembre 2004, „Bulletin mensuel de la Société linnéenne de Lyon”, 75 (3), 2006, s. 145–150, DOI: 10.3406/linly.2006.13623 [dostęp 2023-11-11] (fr.).

[8] G.G. Biernat G.G., Middle Devonian brachiopodes of the Bodzentyn syncline (Holy Cross Mountains, Poland), „Palaeontologia Polonica”, 17, 1966 (ang.).

[9] G.G. Biernat G.G., Middle Devonian Atrypacea (Brachiopoda) from the Holy Cross Mountains, Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 9 (3), www.app.pan.pl, 1964, s. 277-340 [dostęp 2023-11-11] .

[10] P.P. Woźniak P.P., A.T.A.T. Halamski A.T.A.T., G.G. Racki G.G., Cyclic ecological replacement of brachiopod assemblages in the top-Eifelian Dobruchna Brachiopod Shale Member (Skały Formation) of the Holy Cross Mountains (Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, 445–463. (ang.).

[11] M.M. Dec M.M., A new Middle Devonian (Givetian) psammosteid (Vertebrata: Heterostraci) from Poland, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 90 (1), 2020, s. 75–93 .

[:2-12] A.T.A.T. Halamski A.T.A.T. i inni, The pre-Taghanic (Givetian, Middle Devonian) ecosystems of Miłoszów (Holy Cross Mts, Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, s. 323–379 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]