Wikipedia

Dowiastka

rodzaj roślin

Dowiastka[5] (Dianella Lam. ex Juss.) – rodzaj roślin należący do rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae), obejmujący 40 gatunków, występujących na obszarze od południowo-wschodniej Afryki do Azji Południowo-Wschodniej, Australazji i Oceanii. Ze względu na swoje walory ozdobne i wytrzymałość wiele gatunków i odmian uprawnych dowiastek uprawianych jest w krajach o ciepłym klimacie w ogrodach i pojemnikach, a także wykorzystywanych do nasadzeń obrzeżnych i jako rośliny okrywowe. Na obszarze naturalnego występowania rośliny te znalazły wiele zastosowań. Dzięki zawartości substancji czynnych, w tym o działaniu przeciwwirusowym, niektóre gatunki stosowane są w medycynie tradycyjnej w terapii chorób. Niebieskie jagody kilku gatunków uznawane są za jadalne, a obecne w nich barwniki z grupy antocyjanidynów wykorzystywane są jako substancje barwiące. Rośliny są też źródłem włókien, wykorzystywanych od dawna do produkcji koszy i sznurów (fragmenty odkryto na jednym ze stanowisk archeologicznych w Australii). Rośliny wykorzystywane są też w komponowaniu perfum, do produkcji kadzidła oraz w obrzędach rytualnych.

Dowiastka
Ilustracja
Dianella tasmanica
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

złotogłowowate

Rodzaj

dowiastka

Nazwa systematyczna
Dianella Lamarck ex Jussieu
Gen. Pl.: 41 (1789)[3]
Typ nomenklatoryczny

Dianella ensata
≡ Dianella ensifolia(L.) Redoute[3]

Synonimy
  • Diana Comm. ex Lam.
  • Rhuacophila Blume[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Zasięg geograficzny

edytuj

Centrum zróżnicowania rodzaju jest umiejscowione na wschodnim i południowo-wschodnim wybrzeżu Australii, gdzie występuje ponad połowa wszystkich gatunków dowiastki, w tym wiele endemicznie[6]. We wszystkich stanach Australii rozpowszechniony jest zmienny gatunek D. longifolia, w ramach którego wyodrębniono sześć odmian. Zmiennym gatunkiem jest też D. caerulea z ośmioma odmianami; sześć z nich występuje wyłącznie we wschodniej Australii, zasięg jednej (D. c. var. vannata) obejmuje również Nową Gwineę, a jedna (D. c. var. caerulea) zasiedla również Tasmanię oraz została introdukowana na Hawajach. D. revoluta z pięcioma odmianami występuje w Australii, poza jej częścią środkowo-północną, oraz na Tasmanii. Poza tym na obszarze od północnej Australii do Malezji występuje D. odorata[4].

Najszerszy zasięg występowania, nie obejmujący jednak Australii, ma gatunek Dianella ensifolia, który występuje na obszarze od południowej Afryki tropikalnej (Mozambiku i Zimbabwe) przez wyspy Oceanu Indyjskiego (Madagaskar, Reunion, Mauritius, Seszele i Sri Lankę), subkontynent indyjski (Asam, Bangladesz, Nepal i wschodnie Himalaje), Azję Południowo-Wschodnią, południowo-środkowe i południowo-wschodnie Chiny, Japonię i Tajwan do Nowej Gwinei i Wysp Salomona. Został on introdukowany na Florydę i Jamajkę[4]. Na Florydzie uznawany jest za gatunek inwazyjny[7].

D. ensifolia nie jest jedynym gatunkiem, który nie żyje naturalnie w Australii. D. dentata występuje wyłącznie w południowo-wschodnich Chinach. Na obszarze od Archipelagu Malajskiego do wysp Fidżi występuje D. javanica. D. sandwicensis występuje w dwóch miejscach, dość oddalonych od siebie: na Nowej Kaledonii i Hawajach. Gatunek D. adenanthera występuje w Oceanii, na wyspach Oceanu Spokojnego, od Nowej Kaledonii do Markizów i Pitcairn. Wiele gatunków jest endemitami: Nowej Zelandii (D. haematica, D. latissima i D. nigra), Nowej Kaledonii (D. acutifolia, D. daenikeri, D. pendula, D. plicata, D. stipitata), Norfolk (D. intermedia), Wysp Karolińskich (D. carolinensis), Nowej Gwinei (D. monophylla) i Marianów (D. saffordiana)[4].

Podejrzewa się, że rośliny z tego rodzaju pochodzą z Gondwany, skąd rozprzestrzeniały się od trzeciorzędu (paleogenu)[8].

Morfologia

edytuj
 
Dianella ensifolia
 
Kwiaty D. revoluta z widoczną strumą pod główkami pręcików
 
Silnie orzęsione strumy u D. caerulea
Pokrój
Wieloletnie, wiecznie zielone[9], rośliny zielne lub podkrzewy, tworzące kępy lub darń[8]; także rośliny poduszkowe[10].
Pędy
Ze względu na rodzaj pędów podziemnych rośliny z tego rodzaju dzielą się na tworzące kłącze lub bulwy korzeniowe[8]. Kłącza są żółtawe i pokryte łuskowatymi katafilami[8], zazwyczaj są grube i rozgałęzione[9]. W ich węzłach rozwijają się pąki wegetatywne, które mogą przekształcić się w łodygę (głąbik) lub liście odziomkowe[8]. Rośliny kłączowe tworzą gęste skupiska, kępiaste lub darniowe, nierzadko o szerokości wielu metrów. Bulwy korzeniowe są białawe do kremowych; w przypadku tego typu roślin z wierzchołka bulwy wyrastają liście odziomkowe, a roślina tworzy gęstą kępę o średnicy do 75 cm[8]. Głąbik o wysokości do 2 metrów[9], zwykle z kilkoma niewielkimi liśćmi łodygowymi[9], zakończony jest kwiatostanem[9].
Korzenie
Zarówno z kłączy jak i bulw korzeniowych wyrastają włókniste korzenie pokryte kosmkowatymi włoskami[8].
Liście
Liście odziomkowe o blaszkach równowąskich do mieczowatych[10] i taśmowatych[8], osiągających długość do 2 metrów[8], całobrzegich lub drobno piłkowanych i wąskim wierzchołku[10]. U niektórych gatunków na powierzchni doosiowej blaszki obecne są brodawki[8]. U wielu gatunków liście odziomkowe zachodzą na siebie u nasady i zebrane są w dwuszeregowy wachlarz[8]. U nasady liście tworzą pochwę liściową, o brzegach zagiętych do góry, w odcieniach czerwieni, różu, zieleni lub bieli[8]. U wszystkich gatunków (z wyjątkiem D. incollata) w pobliżu wierzchołka pochwy występuje strefa, w której powierzchnie doosiowe brzegów blaszek liściowych i pochew są zrośnięte (co wygląda na zwężenie, zwane strefą okluzji pochwy liściowej)[11][8]. Specyficzne cechy tej strefy są charakterystyczne dla poszczególnych gatunków[8]. Użyłkowanie równoległe, wyraźnie widoczne na powierzchni odosiowej[8]. Liście łodygowe niewielkie, równowąskolancetowate[9], niekiedy łuskowate[11].
Kwiaty
Zebrane w kwiatostan złożony, wąsko stożkowaty, stożkowaty lub podługowaty[8], określany jako grono[8], wiecha[10] lub wierzchotka[11], luźno rozgałęziony, zwykle duży, w którym naprzemianległe osie boczne zakończone są skrętkami[11], gronami[10][9][8] lub mniejszymi wiechami[9]. Szypułki smukłe, członowane dystalnie[10]. Kwiaty są zwykle zwisające[9]. U niektórych gatunków każda oś boczna kwiatostanu wsparta jest podsadką, a szypułka kwiatu przysadką[8]. Okwiat złożony z białych, niebieskich lub fioletowych[11][8], a także zielonych[8] listków położonych w dwóch okółkach, które u niektórych gatunków są różnobarwne (np. u D. bambusifolia i niektórych odmian D. caerulea zewnętrzny okółek jest fioletowy, a wewnętrzny biały)[8]. U niektórych gatunków wierzchołki listków okwiatu są zakończone kępką rzęsowatych włosków[8]. Listki okwiatu są wolne[11], wąsko podługowate do jajowatych[10]. Użyłkowanie listków okwiatu jest równoległe i składa się z od 3 do 7[10] żyłek, których liczba może być różna w wewnętrznym i zewnętrznym okółku[8]. Sześć pręcików, osadzonych jest u nasady listków okwiatu[9]. Między gładką nitką a główką pręcika obecne jest orzęsione zgrubienie (struma)[8][12][11]. Główki pręcików osadzone są u nasady[10][9]. Pylniki skierowane są na zewnątrz i pękają przez wierzchołkowe otworki, które rozwijają się w szczeliny[11][8]. Zalążnia jest górna, kulistawa[11], zwykle trójkomorowa[11][8], u niektórych gatunków z przegrodowymi miodnikami[10]. Każda komora zawiera od 2 do 12[8][11] (od 4 do 8[9]) zalążków, osadzonych kątowo w dwóch szeregach[11]. Szyjka słupka jest nitkowata i zakończona drobnym, główkowatym znamieniem[11].
Owoce
Podługowate (np. u D. tasmanica[8]), kulistawe do podługowatych (D. sandwicensis) do spłaszczono-kulistawych[11] i kulistawych[8] jagody, które po dojrzeniu są barwy fioletowej lub niebieskiej[8]. Nasiona ukośnie jajowate, zwykle bocznie dwuwypukłe, w kolorze czarnym lub brązowym, o łupinie gładkiej lub drobno rzeźbionej, lśniącej, rzadko matowej[11].

Biologia

edytuj
 
Kępiasty pokrój D. sandwicensis
 
Kwiatostan D. amoena
 
Owoce Dianella sp.
Anatomia
Ziarna pyłku z bruzdą trychotomiczną, trójramienną[13][14][8], rzadko jednobruzdowe[8], wielkości 28–36 μ[13]. Egzyna bardzo drobno siatkowata (D. revoluta) lub rowkowana i dziurkowana (D. intermedia, D. ensifolia i D. montana)[8]. Funkcja strumy w pręcikach nie jest poznana; nie są w niej obecne osmofory. Według niektórych hipotez może być adaptacją ewolucyjną i wizualnym atraktantem dla zapylaczy[8]. Wewnętrzna i zewnętrzna epiderma owocolistków D. caerulea składa się z jednego rzędu szerokich i płaskich komórek oddzielonych miękiszem zbudowanym z relatywnie dużych, izodiametrycznych komórek i wiązkami przewodzącymi, które oddzielone są od wewnętrznej epidermy 4–6 warstwami komórek miękiszowych. W mezokarpie zalążni, w pobliżu jej środka, obecne są szczeliny przegrodowe, wskazujące na obecność miodników. U D. caerulea egzokarp składa się z pojedynczej warstwy komórek z cienkimi ściankami i pokryty jest cienką kutykulą. Zewnętrzny mezokarp składa się z 7–9 warstw, a wewnętrzny z 5–6 warstw izodiametrycznych komórek miękiszu. Endokarp składa się z pojedynczej warstwy małych, sześciennych komórek. W młodych owocach zewnętrzny integument ma grubość 3–5 warstw komórek, a wewnętrzny ma grubość 2 warstw. Gdy owoce dojrzewają, komórki egzokarpu stają się grubsze na ich zewnętrznych ścianach podziałowych; mogą też dzielić się i powiększać antyklinalnie. Komórki w zewnętrznym mezokarpie dzielą się peryklinalnie, tworząc warstwę o grubości 10 komórek, podczas gdy wewnętrzny mezokarp ma grubość 5–6 warstw komórek. Zewnętrzne komórki mezokarpu rozszerzają się izodiametrycznie. W dojrzałych owocach brak jest przestrzeni międzykomórkowych. Endokarp dzieli się peryklinalnie i antyklinalnie, tworząc dwurzędowy endokarp, który ostatecznie ulega pogrubieniu na obu ścianach peryklinalnych. Gdy owoce dojrzewają, zewnętrzny integument rozwija się w fitomelatoninową łupinę nasienną, podczas gdy wewnętrzny pozostaje miękiszowy i rozwija się w wewnętrzną powłokę nasienną (tegmen) o grubości 2–5 warstw komórek[15].
Rozwój
Wieloletnie hemikryptofity, chamefity lub nanofanerofity[16]. Rośliny kwitną wiosną i latem[8]. W przypadku Dianella ensifolia rośliny kwitną i owocują najbardziej obficie w ciepłych miesiącach roku, jednak kwiaty i owoce mogą być obecne przez cały rok[17]. Kwiaty większości gatunków otwierają się rano i kwitną do późnego popołudnia, jednak w przypadku D. tarda kwiaty otwierają się po południu i kwitną do wieczora (co odzwierciedla epitet gatunkowy, który po łacinie oznacza wolna, późna). Prawdopodobnie dzięki temu mechanizmowi roślina ta przyciąga innych zapylaczy i nie konkuruje z powszechną w jej zasięgu występowania D. revoluta[18]. Kwiaty dowiastek są zapylane wibracyjnie przez pszczoły – na przykład z rodzajów Exoneura, Lasioglossum, Nomia, Homalictus i Lipotriches[8][19]. U gatunku D. tasmanica zaobserwowano apomiksję[8]. Jagody tych roślin są spożywane przez ptaki, co umożliwia rozprzestrzenianie nasion (ornitochoria)[8].
Cechy fitochemiczne
Z owoców Dianella nigra i D. tasmanica wyizolowano niebieskie barwniki z grupy antocyjanidynów, będące acylowanymi delfinidynami, a także glikozyd naftalenowy[20].
Z części naziemnych Dianella ensifolia wyizolowano olejek eteryczny zawierający terpeny, w tym 7,3% allo-aromadendrenu, 6,2% geranyloacetonu, 4,4% perhydrofarnezyloacetonu, 4,2% longifolenu i 4% beta-kariofilenu. Olejek wykazuje dobre działanie przeciwbakteryjne na bakterie gram-dodatnie (gronkowiec złocisty, laseczka sienna) i gram-ujemne (pałeczka okrężnicy, pałeczka ropy błękitnej) oraz umiarkowane działanie antyoksydacyjne i cytotoksyczne[21]. W organach podziemnych tej rośliny obecne są triterpeny cykloartenolowe[22] oraz flawany, wykazujące cytotoksyczność przeciwko liniom komórkowym raka sutka (MDA-MB-231), czerniaka (B16-F10), raka jelita grubego (HCT116) i raka płuca (A549)[23]. W częściach naziemnych roślin z tego gatunku obecne są flawany, biflawan, amentoflawon, tetralon, glikozyd naftalenowy dianelloza, β-orcynolokarboksylan metylu, stygmasterol i β-sitosterol[24]. Ekstrakt octanu etylu z owoców roślin tego gatunku hamuje neuraminidazę wirusów typu A (H1N1) o 31,5% w stężeniu 40 μg/mL[25]. Ekstrakty z D. ensifolia zawierają pochodne propanu, hamujące rodniki i utlenianie lipidów indukowane przez promieniowanie ultrafioletowe; po zastosowaniu miejscowym kosmetyków z dodatkiem tego związku następuje zmniejszenie hiperpigmentacji skóry[26]. D. ensifolia zawiera również antrachinon chryzofanol o słabym działaniu przeciwbakteryjnym[25].
W organach podziemnych Dianella callicarpa obecne są glikozydy naftalenowe dianellina i dianelloza, a także 2,2’-binafto-1,4-chinon dianellidyna[27], dianellinon i stellalderol. Dianellidyna wykazuje właściwości przeciwwirusowe i łagodne przeciwbakteryjne, natomiast stellalderol i dianellina umiarkowaną aktywność przeciwnowotworową[28]. Dianellina i dianellidyna obecne są też w organach podziemnych D. caerulea i D. laevis[28]. W organach podziemnych D. revoluta obecne są dianellidyna, dianellinon oraz toksyczny naftaleno-1,4-chinon (stypandron), wywołujący u zwierząt methemoglobinemię, zmniejszając zdolność do przenoszenia tlenu. Zatrucie tą rośliną wywołuje osłabienie i paraliż kończyn, prowadzący do prostracji i śmierci[28]. Z rośliny D. longifolia wyizolowano kwas chryzofanowy o działaniu hamującym replikację wirusa polio typu 2 i 3 in vitro[29].
Genetyka
Podstawowa liczba chromosomów x wynosi 8. Większość gatunków Dianella zawiera chromosomy w liczbie 2n = 16 (diploidy). Nierzadko zdarzają się też tetraploidy (2n = 32) i heksaploidy (2n = 48), w tym w ramach jednego gatunku. Do wyjątków należą oktaploidalne D. adenanthera i D. intermedia (2n = 64), a także gatunki, u których oprócz poliploidalności zaobserwowano aneuploidię: D. ensifolia (2n = 28, 32, 34, 40), D. longifolia (2n = 16, 30, 32, 48), D. sandwicensis (2n = 32, 40, 70) i D. tasmanica (2n = 16, 64, 76, 80, 84)[8].

Ekologia

edytuj
 
Australijska sawanna, siedlisko wielu gatunków dowiastek
Wymagania siedliskowe
Rośliny te zasiedlają różnorodne siedliska. Zmienność form morfologicznych wśród gatunków tego rodzaju wynika z adaptacji do zróżnicowania środowiska na obszarze ich występowania[8]. W swoim naturalnym zasięgu Dianella ensifolia występuje w otwartych formacjach zaroślowych, wiecznie zielonych lasach deszczowych, wilgotnych borach sosnowych, na wydmach nadmorskich, piaszczystych ławicach, formacjach trawiastych i otwartych lasach nizinnych, na wysokości od poziomu morza do 3000 m n.p.m. Toleruje szeroki zakres temperatur, światła, wilgoci, gleby i wysokości. Występuje w wielu różnych niszach, zarówno w klimacie umiarkowanym, jak i tropikalnym, i rozmnaża się zarówno w siedliskach otwartych, nasłonecznionych, jak i zacienionych. Na Florydzie zanotowano, że występuje on jako epifit na palmie kabaczkowej[17].
W Australii dowiastki występują najczęściej na glebach wulkanicznych i piaskowcowych. Gatunki D. longifolia, D. porracea i D. tarda, o liściach odziomkowych dość miękkich i elastycznych, mięsisto-włóknistych korzeniach i raczej soliterowe, występują w siedliskach suchych, na sawannie, sawannie drzewiastej i w lasach świetlistych. D. revoluta występuje w podobnych siedliskach, jednak tworzy kępy i skupiska o szerokości wielu metrów. Niektóre odmiany D. caerulea są szeroko rozpowszechnione na całym wschodnim wybrzeżu Australii, gdzie występują na wrzosowiskach, w suchych i wilgotnych lasach zawsze zielonych twardolistnych oraz lasach deszczowych. Gatunek ten charakteryzuje się wydłużonymi i ulistnionymi łodygami nadziemnymi oraz tworzy kępy i wielometrowe skupiska. Podobny do niego jest gatunek D. pavopennacea, który występuje w północnej Australii w otwartych lasach eukaliptusowych i na sawannie drzewiastej. D. odorata i D. amoena występują w lasach kserofitycznych, przy czym D. odorata zasiedla również tropikalne, eukaliptusowe sawanny drzewiaste. D. incollata i D. fruticans zasiedlają wychodnie piaskowcowe. Na glebach piaskowcowych w Górach Błękitnych występuje endemicznie D. tenuissima. Z kolei D. congesta zasiedla wybrzeże wydmowe w Nowej Południowej Walii. D. tasmanica występuje w lasach zawsze zielonych twardolistnych, a także na wybrzeżu i wrzosowiskach, z kolei D. intermedia i D. brevicaulis występują na wybrzeżu, a także sawannie i w formacjach leśnych. W wilgotnej strefie międzyzwrotnikowej D. atraxis, D. caerulea var. Theresa Creek i var. assera oraz D. bambusifolia występują na obrzeżach puszczy tropikalnej[8].
Na Hawajach gatunek D. lavarum zasiedla suche gleby wulkaniczne, a D. sandwicensis odsłonięte grzbiety i zbocza górskie[8].
 
Afrokulczyk paskogłowy żerujący na owocach dowiastki
Interakcje międzygatunkowe
Gatunki z tego rodzaju stanowią rośliny żywicielskie dla powszelatkowatych z gatunków Ocybadistes walkeri i Toxidia peron[30]. Na pędach żerują także pryszczarkowate z gatunku Resseliella xanthorrhoeae[31]. Owocami żywią się między innymi: afrokulczyk paskogłowy, brunatniczka, brodal czubaty, wróbel blady, kur bankiwa, synogarlica perłoszyja, bilbil zbroczony, szklarnik japoński i pekińczyk czerwonodzioby[31]. Na roślinach pasożytują też rdzowce z gatunków: Uredo dianellae i Puccinia hemerocallidis, Alternaria z gatunku A. novae-zelandiae, próchnilcowce z gatunków: Pestalotia dianellicola, Pestalotiopsis heucherae, Glomerellaceae z rodzaju Glomerella i gatunku Colletotrichum intermedium, Mycosphaerellaceae z gatunków: Zasmidium dianellae, Pseudocercospora dianellae, Mycosphaerella dianellincola i Mycosphaerella dianellae, Meliolomycetidae z gatunku Meliola gregoriana, a także nicienie Hemicriconemoides[31]. Na kwiatach i dojrzałych pąkach tych roślin żerują pchełki ziemne z rodzaju Arsipoda[19].
Kwiaty roślin z tego rodzaju są atakowane przez wciornastki[19], które powodują różne wady rozwojowe. Gdy owady żerują w młodych kwiatach, pręciki, zalążnie i zalążki mogą przekształcić się w wyrostki przypominające listki okwiatu, nadając kwiatom osobliwy wygląd[11]. Według Flora of Australia nazwa Dianella congesta została nadana tak zniekształconym roślinom innych gatunków[11].
Samce altannika lśniącego dekorują dojrzałymi jagodami dowiastki swoje altany[12].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podrodziny liliowcowych (Hemerocallidoideae) z rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae)[32]. Jest taksonem monofiletycznym i stanowi klad siostrzany dla występującego w Ameryce Południowej rodzaju Excremis[8][6]. Według jednej z hipotez tłumaczących bliskie pokrewieństwo między tymi rodzajami o współcześnie odrębnych i oddalonych od siebie zasięgach są one wikariantami pochodzącymi od wspólnego przodka, który zasiedlał południowoamerykańsko-antarktydzko-australiską część Gondwany[6]. W dzisiejszej Australii lasy deszczowe w północno-wschodnim Queensland (Gondwana Rainforests of Australia) zawierają reliktową florę Gondwany, w tym gatunki z rodzaju Dianella. Inne gatunki Dianella, występujące w Australii w podszycie suchych lasów eukaliptusowych, ewoluowały, gdy Australia dryfowała na północ od Antarktydy, co wpłynęło na zmianę klimatu. Następnie rodzaj rozprzestrzenił się z Australii do Azji, Afryki i na wyspy oceaniczne w wyniku roznoszenia nasion przez ptaki[6].
Rodzaj historycznie zaliczany był do rodzin Hemerocallidaceae (np. w systemie Kubitzkiego z 1998 roku[12]), liliowatych lub tęgoszowatych (Phormiaceae)[32]. W systemie Takhtajana z 1997 roku zaliczony został do rodziny Dianellaceae Salisb.[33]
Na wyspie Pagan odkryto skamieniałości opisane jako Dianella ensifolia, zachowane w osadach piroklastycznych szacowanych na późny czwartorzęd. W okolicach jeziora Eyre w Australii odkryto skamieniałość z okresu eocenu, uważaną za blisko spokrewnioną z rodzajem Dianella i opisaną jako gatunek rośliny kopalnej Dienallophyllum eocenicum[8]. W osadach wydobytych z obecnie zalanego krateru wulkanicznego Rano Raraku odkryto nasiona i pyłek Dianella, prawdopodobnie pochodzący ze środkowego holocenu[8].
Wykaz gatunków[4]

Nazewnictwo

edytuj
Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju jest zdrobnieniem imienia rzymskiej bogini łowów i przyrody Diany[34]. Francuski przyrodnik Pierre Sonnerat nazwał roślinę z gatunku typowego, zaobserwowaną na Maskarenach, Reine des Bois (królowa lasu). Następnie Philibert Commerson zastosował do niej synonimiczne imię Diana, podjęte przez Lamarcka – autora rodzaju – w zdrobnionej formie Dianella[11].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Rodzaj Dianella został wymieniony przez Jakuba Wagę we Florze Polskiej z 1848 roku pod nazwą dowiastka[35]. Tę samą nazwę wskazał Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Botanika szczególna: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Autor podał również polską nazwę gatunków: D. odorata (dowiastka wonna) i D. triandra (dowiastka trzypręcikowa)[36]. Ten drugi gatunek współcześnie jest uznany za synonim gatunku Palisota hirsuta[4]. Pod nazwą dowiastka rodzaj ten był wymieniony również przez Erazma Majewskiego w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich z 1894 roku[37] oraz przez Józefa Rostafińskiego w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, w którym dodatkowo wskazane zostały nazwy dyanela, dyanella i dyanka[38]. Nazwa dowiastka wymieniona jest również w Słowniku języka polskiego Zdanowicza i Orgelbranda z 1861 roku[39] i Słowniku języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego z 1900 roku[40]. W Słowniku nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku podana została polska nazwa gatunku Dianella nemorosa – dowiastka gajowa[5]. W wydanym w 2008 roku Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty[41].
Synonimy taksonomiczne[16]
  • Diana Comm. ex Lam., Encycl. 2: 276 (1786)
  • Rhuacophila Blume, Enum. Pl. Javae: 13 (1827)
Homonimy taksonomiczne
Dianella Gude, 1913 to również nazwa naukowa rodzaju występujących w Europie ślimaków z rodziny źródlarkowatych[42].

Zagrożenie i ochrona

edytuj

Żaden gatunek dowiastki nie został ujęty w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN[43].

W australijskim stanie Wiktoria gatunki:

  • D. amoena,
  • D. longifolia var. grandis,
  • D. porracea,
  • D. tarda

zostały uznany za krytycznie zagrożone, a gatunek D. callicarpa za zagrożony wyginięciem. Wszystkie te gatunki zostały objęte ochroną prawną na podstawie Flora and Fauna Guarantee Act 1988[44].

Znaczenie użytkowe

edytuj
 
Nasadzenia ogrodowe z D. revoluta
 
Ozdobne liście D. tasmanica 'Variegata'
Rośliny ozdobne
Wiele gatunków dowiastek, a także uzyskanych na ich bazie odmian uprawnych[45], szczególnie ozdobnych form z pasiastymi lub barwnymi (modrymi lub fioletowoszarymi) liśćmi, wykorzystywanych jest jako rośliny ozdobne w ogrodach skalnych[46], a także do sadzenia w pojemnikach i na rabatach[47]. Z uwagi na zwarty pokrój nadają się też do nasadzeń obrzeżnych, przy granicach działek, a także na trawnikach i podjazdach[47]. Gatunki i odmiany tworzące kępy nadają się do sadzenia jako rośliny okrywowe pod krzewami lub drzewami[47]. Dowiastki dobrze prezentują się w masowych nasadzeniach, zwłaszcza w pełnym kwitnieniu. Mogą być uprawiane solo lub wraz z innymi roślinami o podobnym pokroju, takimi jak liriope szafirkowata, Lomandra czy konwalnik[47]. Są to rośliny łatwe w uprawie, niewymagające zabiegów pielęgnacyjnych, tolerancyjne, odporne na przesuszenie[47]. Znoszą spadek temperatury do -6 °C[46]. Są łatwo rozmnażane przez podział kęp[46].
Wybór gatunków i odmian spotykanych w uprawie:
* D. brevipedunculata – rośliny osiągające 50 cm wysokości, o liściach limonkowo-zielonych z ciemnymi brzegami, ze zwartymi ciemnofioletowo-żółtymi kwiatami[47],
* D. caeruela – rośliny do 1 metra wysokości, z kwiatami białawoniebieskimi do granatowych i żółtymi pręcikami, nadające się do uprawy w ogrodach i parkach[48],
* D. ensifolia – osiągająca 2 metry wysokości, tworząca kępy, o białych lub niebiesko-białych kwiatach i jasnych, żółtopomarańczowych pręcikach, nadająca się do parków oraz nasadzeń wzdłuż dróg, tolerancyjna[49],
* D. revoluta – rośliny o wysokości do 1 metra, tworzące kępy o średnicy do 1,5 metra, o niebieskofioletowych kwiatach z żółtymi nitkami i brązowymi główkami pręcików, bardzo wytrzymałe i tolerancyjne, odporne na suszę i mróz[50],
* D. tasmanica – rośliny tworzące skupiska, z lawendowymi lub fioletowymi kwiatami z żółtymi pręcikami, bardzo wytrzymałe i tolerancyjne na duże zacienienie, niewymagające podlewania, odporne na suszę i mróz[51],
* Dianella 'NPW2' PBR – odmiana o zielonofioletowych liściach, osiągająca 40 cm wysokości, o wysokiej odporności na wysokie temperatury, tolerancyjna na suszę i mróz, nadająca się do nasadzeń wzdłuż dróg[52],
* D. caerulea 'Breeze' – odmiana o wysokości 70 cm, szybko rozrastająca się, o niebiesko-żółtych kwiatach, nadająca się do ograniczania erozji gleb[52],
* D. longifolia 'Peninsula Perfection' – odmiana osiągająca 50 cm wysokości, o pstrokatych liściach i jasnoniebieskich kwiatach, odporna na suszę i mróz[53],
* D. prunina 'Utopia' – odmiana o wysokości 50 cm z szerokimi liśćmi i niebieskofioletowymi, stalowymi kwiatami[47],
* D. revoluta 'Allyn-Citation' – odmiana o wysokości do 60 cm, z niebieskawozielonymi liśćmi, małymi, niebieskimi kwiatami i niebieskimi jagodami[54],
* D. revoluta 'Petite Marie' PBR – odmiana o wysokości 30 cm i jasnoniebieskich kwiatach, krzaczasta, tworząca poduszki[47],
* D. tasmanica 'Silver Streak' – odmiana o wysokości 50 cm, o liściach pstrokatych z białymi brzegami, tworzące duże kępy[47],
* D. tasmanica 'Variegata' – odmiana o białych brzegach blaszek liściowych[55].
Rośliny lecznicze
Kilka gatunków dowiastek wykorzystywanych jest na obszarach ich naturalnego występowania w medycynie tradycyjnej.
W tradycyjnej medycynie chińskiej organy podziemne Dianella ensifolia stosowane są do leczenia czyraków, grzybic skóry i w zapaleniu węzłów chłonnych[22], natomiast w Tajlandii do leczenia chorób nerek[24], a w Wietnamie do leczenia ropni[24]. W Kambodży, Laosie i Wietnamie roślina stosowana jest też na upławy[25] i zmęczenie, zaś w Indonezji na infekcje żołądkowo-jelitowe, infekcje układu moczowo-płciowego, infekcje skóry, zakażenia opryszczkowe oraz moczopędnie[29]. Ponadto odwar z korzeni i liści stosowany jest na malarię, przeziębienie, choroby reumatyczne, problemy z nerkami. Gotowane liście stosowane są na urazy i ból, a organy podziemne jako środek poporodowy. Sok z dojrzałych owoców wciera się w obrzęk wywołany przez świnkę[34]. Suszone kłącze jest żute jako środek przeciwrobaczy, a świeże – stosowane jest jako rodentycyd[56].
W Republice Chińskiej organy podziemne D. ensifolia i D. longifolia stosowane są w medycynie tradycyjnej w leczeniu zapalenia naczyń chłonnych, gruźliczego zapalenia węzłów chłonnych, grzybicy woszczynowej, a także przeciwzapalnie i zewnętrznie w leczeniu czyraków[57].
W opisie gatunku Dianella odorata Rafała Czerwiakowskiego z 1852 roku autor wskazał, że w Chinach jest on używany w „trudnem moczeniu, kiławce i w białych upławach”, a także że jest on dodawany w Azji Południowej do kadzidła[36].
W fitofarmakologii Australii stosuje się organy podziemne trzech gatunków dowiastki: D. callicarpa – z uwagi na istotne działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, D. longifolia var. grandis – z uwagi na działanie przeciw wirusowi polio – i D. revoluta var. revoluta – z uwagi na słabe działanie przeciwko cytomegalowirusowi[58].
Według prowadzonej przez Narodowy Uniwersytet Singapuru bazy danych Collective Molecular Activities of Useful Plants, gromadzącej wiedzę na temat aktywności biologicznej (≤ 10 μM) roślin leczniczych na poszczególne geny kodujące białka ludzkie, związki chemiczne obecne w Dianella revoluta wykazują aktywność biologiczną wobec 9 białek, w tym 4 enzymów cytochromu P450, związanych z 4 chorobami człowieka: rakiem sutka, rakiem pęcherza moczowego, zaburzeniami gruczołu krokowego i endometriozą[59].
 
Jagody D. caerulea
Rośliny spożywcze
Jagody D. caerulea, osiągające średnicę 1,5 cm, są uznawane za jadalne na surowo i po ugotowaniu[60][48] i bogate w witaminę C[56]. Znany jest przypadek zatrucia Europejczyka owocami tej rośliny, które objawiło się „przemożną chęcią kołysania się w lewo w czasie chodzenia”[61]. Za jadalne uważane są też jagody D. tasmanica, o smaku przypominającym winogrono[51]. Jagody wielu gatunków są trujące[11]. Kłącza D. caerulea były jedzone przez aborygenów po uprażeniu[62][61].
Rośliny włókniste
Z liści D. tasmanica pozyskiwane są bardzo silne, jedwabiste włókna, wykorzystywane do produkcji koszy[60]. We wschodniej Nowej Południowej Walii włókna z D. longifolia wykorzystywano do produkcji siatek, koszy, pułapek na zwierzęta, pasków i sandałów, z kolei w Wiktorii z włókien D. revoluta produkowano sznurek. Podobne zastosowanie znajdowały włókna pozyskiwanie z D. caerulea[48]. Fragmenty sznurków z włókien Dianella odkryto w trakcie badań archeologicznych jaskini Kongarati w południowej Australii[61][63].
Rośliny magiczne
D. ensifolia jest rośliną stosowaną w obrzędach rytualnych[34]. W Indonezji wykorzystuje się je do rytuałów ochronnych upraw ryżu[25].
Inne zastosowania
Z jagód D. sandwicensis na Hawajach pozyskuje się substancje barwiące koloru fioletowoniebieskiego, a po zmieszaniu z sokiem z limonki, niebieskiego[64]. Aborygeni australijscy używali soku z jagód D. tasmanica do barwienia włókien[51]. Z liści D. caerulea tworzy się gwizdek (wabik) używany do polowania na węże[62]. Organy podziemne D. ensifolia znajdują zastosowanie w komponowaniu perfum[29]. W Indonezji liście, a w Wietnamie, Kambodży i Laosie kłącza D. ensifolia stosowane były jako kadzidło[65]. Na Hawajach organy podziemne D. ensifolia wykorzystywano do fumigacji[65]. Utarte kłącze tej rośliny zmieszane z ryżem jest pieczone i używane jako trutka na gryzonie[49].

Uprawa

edytuj
Historia uprawy
Dianella caerulea była jedną z sześciu pierwszych australijskich roślin wprowadzonych do uprawy w Wielkiej Brytanii w 1771 roku[56]. W spisie roślin uprawianych w Ogrodzie Botanicznym Królewskiego-Warszawskiego Uniwersytetu w 1820 roku ujęty jest gatunek Dianella nemorosa oraz Dracaena ensifolia[66], oba współcześnie uznane za synonimy gatunku Dianella ensifolia[4].
Wymagania i pielęgnacja
Rośliny preferują stanowiska od słonecznych do częściowo zacienionych[67]. Odpowiednie będzie dla nich podłoże dobrze przepuszczalne, bogate w próchnicę, o odczynie neutralnym do kwaśnego[68][67]. Nie wymagają szczególnych zabiegów pielęgnacyjnych[46]. Co jakiś czas należy usuwać stare głąbiki, po zrzuceniu owoców, a także martwe lub żółknące liście[67]. Tolerują słabe gleby, ale dla lepszego wzrostu warto nawozić je w okresie wzrostu[67].
W Polsce rośliny te nie są mrozoodporne (strefy mrozoodporności: 8–11)[68] i nie są uprawiane w gruncie[69].
Rozmnażanie
Dowiastki silnie się rozrastają, podwajając wielkość kęp po około 8 miesiącach[70]. Łatwo rozmnażają się przez podział kęp albo wysiew nasion[68]. Nasiona kiełkują po 1–3 miesiącach[70]. Zakwitają w czwartym roku po wysianiu[71].
Szkodniki
Kwiaty dowiastek są atakowane przez wciornastki[19].

Obecność w kulturze

edytuj

W 2014 roku Republika Chińska wydała w ramach serii „Owoce III” znaczek pocztowy o nominale 5 dolarów tajwańskich przedstawiający owoce Dianella ensifolia na tle jej liści[72].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-17] (ang.).
  3. ↑ a b Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
  5. ↑ a b Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 95.
  6. ↑ a b c d Karen Mary Muscat, Pauline Y. Ladiges, Michael J. Bayly. Molecular phylogenetic relationships reveal taxonomic and biogeographic clades in Dianella (flax lilies; Asphodelaceae, Hemerocallidoideae). „Systematics and Biodiversity”. 17 (3), s. 308–329, 2019-04-03. DOI: 10.1080/14772000.2019.1607617. 
  7. ↑ Jeffrey T. Hutchinson, Elizabeth A. Gandy, Kenneth A. Langeland. Herbicide Management of Umbrella Dracaena ( Dianella ensifolia ) in a Florida State Park. „Invasive Plant Science and Management”. 4 (3), s. 349–355, 2011-09. DOI: 10.1614/ipsm-d-10-00076.1. 
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at Muscat Karen Mary, Classification and phylogeny of the plant genus Dianella Lam. ex Juss., University of Melbourne, 2017.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l Xinqi Chen, Tamura Minoru N.. Dianella. „Flora of China”. 24, s. 161, 2000. 
  10. ↑ a b c d e f g h i j Frederick H. Utech: Dianella. Flora of North America Vol. 26. [dostęp 2021-09-12].
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s R.J.F. Henderson: Dianella in Flora of Australia. Australian Biological Resources Study, Department of Agriculture, Water and the Environment: Canberra, 2021. [dostęp 2021-09-13].
  12. ↑ a b c H.T. Clifford (i inni): Hemerocallidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 245–251. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  13. ↑ a b G. Erdtman: Pollen morphology and plant taxonomy. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 236. ISBN 978-90-04-08122-2.
  14. ↑ Heidemarie Halbritter: Illustrated pollen terminology. Wyd. Second. Cham, Switzerland: Springer, 2018. ISBN 978-3-319-71365-6.
  15. ↑ Marcela Thadeo, Katherine E. Hampilos, Dennis W. Stevenson. Anatomy of fleshy fruits in the monocots. „American Journal of Botany”. 102 (11), s. 1757–1779, 2015-10-27. Wiley. DOI: 10.3732/ajb.1500204. ISSN 0002-9122. (ang.). 
  16. ↑ a b Govaerts R.: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2006. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  17. ↑ a b Center for Aquatic and Invasive Plants: Dianella ensifolia. University of Florida. [dostęp 2021-09-15].
  18. ↑ Timothy J. Entwisle: Sprinter and sprummer: Australia's changing seasons. Collingwood, Victoria: Csiro Publishing, 2014, s. 77-78. ISBN 978-1-4863-0204-8.
  19. ↑ a b c d David H. Duncan, Saul A. Cunningham, Adrienne B. Nicotra. High self-pollen transfer and low fruit set in buzz-pollinated Dianella revoluta (Phormiaceae). „Australian Journal of Botany”. 52 (2), s. 185, 2004. DOI: 10.1071/BT03139. 
  20. ↑ Stephen J Bloor. Deep blue anthocyanins from blue Dianella berries. „Phytochemistry”. 58 (6), s. 923–927, 2001-11. DOI: 10.1016/s0031-9422(01)00343-0. 
  21. ↑ Zi-qian He, Xue-yuan Shen, Ze-yu Cheng, Ruo-lan Wang i inni. Chemical Composition, Antibacterial, Antioxidant and Cytotoxic Activities of the Essential Oil of Dianella ensifolia. „Records of Natural Products”. 14 (2), s. 160–165, 2019-11-26. ACG Publications. DOI: 10.25135/rnp.150.19.07.1321. ISSN 1307-6167. (ang.). 
  22. ↑ a b Ben-Qin Tang (i inni). A new cycloartane-type triterpenoid from the roots of Dianella ensifolia (L.) DC. „Natural Product Research”. 31 (8), s. 966–971, 2017-04-18. DOI: 10.1080/14786419.2016.1258558. 
  23. ↑ Ben-Qin Tang (i inni). Two new flavans from the roots of Dianella ensifolia (L.) DC. „Natural Product Research”. 31 (13), s. 1561–1565, 2017-07-03. DOI: 10.1080/14786419.2017.1283501. 
  24. ↑ a b c Le Thi Hong Nhung (i inni). New phenolics from Dianella ensifolia. „Natural Product Research”. 35 (18), s. 3063–3070, 2021-09-17. DOI: 10.1080/14786419.2019.1689499. 
  25. ↑ a b c d Christophe Wiart: Medicinal Plants in the Asia Pacific for Zoonotic Pandemics. T. 1: Family Amborellaceae to Vitaceae. CRC Press, 2021, s. 217. ISBN 978-1-351-05906-0.
  26. ↑ Thomas Mammone (i inni). Modification of skin discoloration by a topical treatment containing an extract of Dianella ensifolia: a potent antioxidant: Effects of an antioxidant on skin hyperpigmentation. „Journal of Cosmetic Dermatology”. 9 (2), s. 89–95, 2010-06. DOI: 10.1111/j.1473-2165.2010.00491.x. 
  27. ↑ Steven M. Colegate, Peter R. Dorling, Clive R. Huxtable. Dianellidin, stypandrol and dianellinone: An oxidation-related series from dianella revoluta. „Phytochemistry”. 25 (5), s. 1245–1247, 1986-04. DOI: 10.1016/s0031-9422(00)81595-2. 
  28. ↑ a b c Daniel Dias, Claudio Silva, Sylvia Urban. Naphthalene Aglycones and Glycosides from the Australian Medicinal Plant, Dianella callicarpa. „Planta Medica”. 75 (13), s. 1442–1447, 2009-10. DOI: 10.1055/s-0029-1185724. 
  29. ↑ a b c Christophe Wiart: Medicinal Plants of China, Korea, and Japan : Bioresources for Tomorrow's Drugs and Cosmetics.. Hoboken: CRC Press, 2012, s. 139-140. ISBN 978-1-4398-9912-0.
  30. ↑ Michael Braby: Butterflies of Australia: Their Identification, Biology and Distribution.. Melbourne: CSIRO Publishing, 2000. ISBN 978-0-643-10292-7.
  31. ↑ a b c Dianella. Global Biotic Interactions (GloBI). [dostęp 2021-09-12].
  32. ↑ a b USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
  33. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-09-12]. (ang.).
  34. ↑ a b c Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. CRC, Taylor & Francis Group, 2012, s. 1382-1383. ISBN 978-1-4200-8044-5. OCLC 774639599. (ang.).
  35. ↑ Jakub Waga: Flora polonica phanerogama sive. T. 1. 1848, s. 163. (pol.).
  36. ↑ a b Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 582-583. (pol.).
  37. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej: źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowymi łacińskiemi. T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski pomnożony porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 278. (pol.).
  38. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 246. (pol.).
  39. ↑ Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego. T. 1: A-O. Wilno: Maurycy Orgelbrand, 1861, s. 247.
  40. ↑ Jan Aleksander Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki: Słownik języka polskiego. T. 1. Warszawa: Drukarnia E. Lubowskiego i s-ki, 1900, s. 540.
  41. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 44. (pol.).
  42. ↑ Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2020-10-21]. (ang.).
  43. ↑ IUCN Red List of Threatened Species. Version 2020.2. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  44. ↑ Flora and Fauna Guarantee Act 1988 - Threatened List. The State of Victoria Department of Environment, Land, Water and Planning, 2021. [dostęp 2021-09-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-09-15)].
  45. ↑ Laurence Hatch, Mark Summers: International Register of Ornamental Plant Cultivars. T. 3: Hardy Herbaceous Plants. www.cultivar.org, 2018.
  46. ↑ a b c d C.L. Rhyne: Horticulture Avenues: Volume One. AuthorHouse, 2008. ISBN 978-1-4389-0199-2. (niem.).
  47. ↑ a b c d e f g h i Caldecourt Andrea: Which Dianella is Best For You?. 2020-06-30. [dostęp 2021-09-15].
  48. ↑ a b c Dianella caerulea. Singapore National Parks, Flora and Fauna Web, 2021-09-15. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  49. ↑ a b Dianella ensifolia. Singapore National Parks, Flora and Fauna Web, 2021-09-15. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  50. ↑ Dianella revoluta. Growing Native Plants, 1999-12-24. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  51. ↑ a b c Dianella tasmanica. Growing Native Plants, 1999-12-24. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  52. ↑ a b Ozbreed Plants. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  53. ↑ List of Australian Registered Cultivars. Australian National Botanic Gardens - Botanical Web Portal, 2000-07-07. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  54. ↑ Coolvista Dianella. University of California. [dostęp 2021-09-15].
  55. ↑ Dianella tasmanica. Singapore National Parks, Flora and Fauna Web, 2021-09-15. [dostęp 2021-09-15]. (ang.).
  56. ↑ a b c David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 288, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  57. ↑ Thomas S. C. Li: Taiwanese native medicinal plants : phytopharmacology and therapeutic values. Boca Raton, FL: CRC/Taylor & Francis, 2006, s. 37. ISBN 978-1-4200-0896-8.
  58. ↑ Cheryll Williams: Medicinal Plants in Australia. Sydney: Rosenberg Publishing, 2013, s. 134. ISBN 978-1-925078-08-4.
  59. ↑ Xian Zeng, Peng Zhang, Yali Wang, Chu Qin i inni. CMAUP: a database of collective molecular activities of useful plants. „Nucleic Acids Research”. 47 (D1), s. D1118 – D1127, 2018-10-24. Oxford University Press (OUP). DOI: 10.1093/nar/gky965. ISSN 0305-1048. (ang.). 
  60. ↑ a b Plants For A Future. Edible, medicinal and useful plants for a healthier world. [dostęp 2020-10-21]. (ang.).
  61. ↑ a b c Philip A. Clarke: Discovering aboriginal plant use: the journeys of an Australian anthropologist. Kenthurst, N.S.W.: Rosenberg Publishing, 2014. ISBN 978-1-925078-36-7.
  62. ↑ a b Tong Lim: Edible Medicinal and Non-Medicinal Plants. T. 5: Fruits. Springer, 2013. ISBN 978-94-007-5653-3. (ang.).
  63. ↑ Jane Balme, Alistair Paterson: Archaeology in practice: a student guide to archaeological analyses. Wyd. 2. Malden, MA: John Wiley & Sons, 2014. ISBN 978-1-118-32383-0.
  64. ↑ Thelma F. Greig: Plants in Hawaiian culture. Honolulu: University of Hawaii Press, 1993, s. 67. ISBN 978-0-8248-1225-6.
  65. ↑ a b Marcello Pennacchio: Uses and abuses of plant-derived smoke : its ethnobotany as hallucinogen, perfume, incense, and medicine. Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 84. ISBN 978-0-19-537001-0.
  66. ↑ Michał Szubert: Spis roślin Ogrodu Botanicznego Królewskiego-Warszawskiego Uniwersytetu. Warszawa: 1820, s. 12.
  67. ↑ a b c d How to Grow Dianellas. Eco Organic Garden. [dostęp 2021-09-15].
  68. ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  69. ↑ Tomasz J. Nowak, Wiesław Gawryś, Jacek Marcinkowski. Index plantarum of outdoors cultivated herbaceous plants of Poland. „Prace Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego”. 6, 1, 2000. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. 
  70. ↑ a b Christopher Lee Rhyne: Horticultural avenues. Vol. 1. Bloomington, IN: AuthorHouse, 2008, s. 17. ISBN 978-1-4389-0199-2.
  71. ↑ A. R. Fairall: West Australian native plants in cultivation. [Rushcutters Bay]: Pergamon Press Australia, s. 104. ISBN 978-1-4831-5695-8.
  72. ↑ 中華郵政全球資訊網. Chunghwa Post, 2016-01-13. [dostęp 2021-09-13].
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Dowiastka&oldid=70143417”