Donax canniformis

*Donax canniformis*
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	imbirowce
Rodzina	marantowate
Rodzaj	Donax
Gatunek	Donax canniformis
	Nazwa systematyczna
	Donax canniformis (G.Forst.) K.Schum.; Bot. Jahrb. Syst. 15: 440 (1892)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Donax canniformis (G.Forst.) K.Schum. – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju Donax Lour. z rodziny marantowatych, występujący w Azji Południowo-Wschodniej i zachodniej Oceanii^[3]. Wykorzystywana leczniczo oraz jako roślina włóknodajna, do wyrobu pułapek na ryby, w powroźnictwie, plecionkarstwie i rękodziele. Jej owoce są jadalne.

Zasięg geograficzny

Rośliny z tego gatunku występują w Azji i Oceanii, na obszarze Półwyspu Indochińskiego i Malajskiego, na Andamanach i Nikobarach, wyspach Archipelagu Sundajskiego, Molukach, Lan Yu, wyspach Archipelagu Filipińskiego, Nowej Gwinei, wyspach Archipelagu Bismarcka, Nowych Hebrydach, Wyspach Salomona, Wyspach Santa Cruz, Vanuatu i Marianach^[3].

Introdukowany na Karoliny^[3].

Morfologia

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne o pokroju krzewiastym, wysokości 2,0–4,5 m^[4].

Pędy: Podziemne kłącze. Pęd nadziemny u nasady z papierzastym liściem, długości około 20–30 cm, powyżej na wysokości 1,0–2,5 m pęd rozgałęzia się na wiele pędów drugiego rzędu, które rozgałęziają się dalej, aby w końcu wypuścić liczne liście. Długość międzywęźli skraca się wraz ze zwiększeniem rzędu odgałęzień^[4].

Liście: Pochwa liściowa długości 7–20 cm, zielona, naga, z wyjątkiem kilku włosków u nasady i przylegających do poduszeczki. Brak ogonka. Poduszeczka liściowa 1–4 cm. Blaszka podługowato-jajowata, wielkości 15–38×8–21 cm, wierzchołek zaostrzony, nasada zaokrąglona, górna powierzchnia blaszki od średnio- do ciemnozielonej, naga, dolna powierzchnia jasnozielona, naga, z wyjątkiem wąskiego paska blisko nerwu środkowego, który jest owłosiony (przy czym sam nerw jest nagi)^[4].

Kwiaty: Wyrastają w parach (zredukowanych wierzchotkach^[5]) zebranych w kwiatostan złożony z od trzech do wielu kwiatostanów częściowych (kłosowatych^[5]), wyrastający z nasady liścia blisko wierzchołka pędu. Szypuła kwiatostanu bardzo krótka lub nieobecna. Podsadka kwiatostanu złożonego pochwiasta, obejmująca jego nasadę. Podsadki kwiatostanów częściowych wielkości 5–10×0,8–1,0 cm, często nieobecne. Kwiatostany częściowe luźne, silnie rozgałęzione, długości 11–20 cm. Każde rozgałęzienie z 10–20 podsadkami wspierającymi parę kwiatów lub kolejne odgałęzienie. Podsadki równowąskie, zaostrzone, wielkości 2,5–4,0×0,5–0,8 cm, kutnerowate, jasnozielone, szybko wysychające i potem słomkowożółte i papierzaste. Osłonki (prophylle) wielkości 18–22×2–4 mm, interphylle nieobecne. Szypułki kwiatów długości 3–6 mm, z krótką i bardzo grubą przysadką wielkości 2,5×2,5 mm, pełniącą funkcję miodnika. Okwiat długości 1,7–1,9 cm, biały. Trzy listki zewnętrznego okółka (kielicha) wielkości 5×0,5 m, wolne, szydłowate, wyraźne zgrubiałe u nasady, nagie, z wyjątkiem kilku długich włosków w miejscu zgrubienia. Listki wewnętrznego okółka (korony) zrośnięte w rurkę długości 6–7 mm, powyżej z równymi, eliptycznymi, zaostrzonymi łatkami wielkości 10–12×5–6 mm, z półprzezroczystym brzegiem, odgięte. Prątniczki zrośnięte u nasady w rurkę, dłuższą o 2–3 mm od rurki okwiatu. Dwa zewnętrzne prątniczki niemal równe, białe z nieco żółtawymi brzegami, powyżej rurki wielkości 9–10×2,5–4,5 mm, eliptyczne. Kapturkowaty prątniczek niemal biały, na odcinku powyżej rurki wielkości 4×2,7 mm, z wygiętym, żółtym wyrostkiem wielkości 2×1 mm. Guzowaty prątniczek niemal rurkowaty, biały, otwierający się i żółciejący ku wierzchołkowi, powyżej rurki wielkości 7–8×5–7 mm, z długim i cienkim, przypominającym żagiel, białym wyrostkiem zakrzywiającym się wzdłuż krawędzi, wielkości 3×2 mm. Pręcik długości 4,5 mm i szerokości 1,7 mm, zakrzywiony, równowąski, tępo zakończony. Pylnik wyrastający na wysokości 2–2,5 wolnego odcinka nitki pręcika, wielkości 1,7×0,6 mm. Zalążnia kulistawa, jasnobrązowa, jedwabista, wielkości 1,8–2,4×1,9–2,1 mm^[4], trójkomorowa, z zalążkami w każdej komorze^[6]. Szyjka słupka zakrzywiona do wewnątrz, asymetryczna, z kilkoma łatkami w kierunku wierzchołka^[4].

Owoce: Kulistawe, średnicy 10–12 mm, niedojrzałe jedwabiste, po dojrzeniu niemal nagie^[4], niepękające torebki^[5] (opisywane też jako jagody^[6]). Nasiono pojedyncze (pozostałe dwa pozostają nierozwinięte), pozbawione osnówki, białe lub zielonkawokremowe i mięsiste po dojrzeniu, niedojrzałe zielone^[4].

Biologia i ekologia

Rozwój: Na Półwyspie Indochińskim kwitną od maja do września i owocują w lutym. W Tajlandii zaobserwowano kwitnienie od marca do kwietnia. Na Jawie kwitną i owocują przez cały rok^[4]. Kwiaty odwiedzają pszczoły bezżądłowe z gatunków Heterotrigona itama i Tetragonula melanocephala^[7].

Siedlisko: Gatunek ten występuje głównie w pierwotnych i wtórnych wilgotnych lasach nizinnych, na zboczach wzgórz, w skałach wzdłuż małych strumieni, a także na terenach wilgotnych, takich jak równiny aluwialne oraz podmokłych, takich jak tropikalne bagna i okresowo zalewane formacje trawiaste. W Azji Południowo-Wschodniej występuje do wysokości około 1000 m n.p.m., nie tylko we wtórnych lasach tekowych i zaroślach bambusowych, ale także na plantacjach palm kokosowych i w pobliżu pól ryżowych^[4].

Cechy fitochemiczne: Liście zawierają saponiny, fenole i garbniki. Metanolowy ekstrakt z liści wykazuje działanie przeciwbakteryjne wobec gronkowca złocistego. Liście wykazują także działanie przeciwzapalne^[4].

Relacje międzygatunkowe: Roślina żywicielska modraszków z rodzaju Jamides^[7]. Roślina stanowi też istotny składnik diety słoni borneańskich^[8].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n wynosi 22^[9].

Systematyka

Gatunek z monotypowego rodzaju Donax z rodziny marantowatych (Marantaceae)^[3].

W systematyce rodziny marantowatych wyróżnia się monofiletyczny klad Donax, obejmujący – oprócz rodzaju Donax – również wyłącznie azjatyckie rodzaje Schumannianthus, Phrynium, Phacelophrynium, Monophrynium i Cominsia oraz afrykański rodzaj Thalia^[6].

Nazewnictwo

Etymologia nazwy naukowej: Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od starogreckiego słowa δόναξ (donaks) oznaczającego roślinę z gatunku lasecznica trzcinowata i odnosi się do podobnie rozgałęziających się pędów nadziemnych^[10]. Epitet gatunkowy oznacza po łacinie „przypominający kannę”.

Synonimy nomenklatoryczne^[3]

Actoplanes canniformis (G.Forst.) K.Schum. in H.G.A.Engler (ed.), Pflanzenr., IV, 48: 34 (1902)
Arundastrum canniforme (G.Forst.) Kuntze in Revis. Gen. Pl. 2: 683 (1891)
Clinogyne canniformis (G.Forst.) K.Schum. in H.G.A.Engler & K.A.E.Prantl, Nat. Pflanzenfam., Nachtr. 1: 96 (1897)
Ilythuria canniformis (G.Forst.) Raf. in Fl. Tellur. 4: 51 (1838)
Phrynium canniforme (G.Forst.) Schrank in Syll. Pl. Nov. 1: 178 (1824)
Thalia canniformis G.Forst. in Fl. Ins. Austr.: 1 (1786) – bazonim

Synonimy taksonomiczne^[3]

Actoplanes grandis (Miq.) K.Schum. in H.G.A.Engler (ed.), Pflanzenr., IV, 48: 34 (1902)
Actoplanes ridleyi K.Schum. in H.G.A.Engler (ed.), Pflanzenr., IV, 48: 35 (1902)
Arundastrum grande (Miq.) Kuntze in Revis. Gen. Pl. 2: 684 (1891)
Clinogyne dichotoma Salisb. ex Benth. in G.Bentham & J.D.Hooker, Gen. Pl. 3: 651 (1883), nom. superfl.
Clinogyne grandis (Miq.) Benth. & Hook.f. in Gen. Pl. 3: 651 (1883)
Donax arundastrum Lour. in Fl. Cochinch.: 11 (1790)
Donax gracilis K.Schum. in Bot. Jahrb. Syst. 15: 436 (1892), orth. var.
Donax grandis (Miq.) Ridl. in J. Straits Branch Roy. Asiat. Soc. 32: 176 (1899)
Donax parviflora Ridl. in J. Straits Branch Roy. Asiat. Soc. 54: 59 (1910)
Maranta arundastrum (Lour.) M.R.Almeida in Fl. Maharashtra 5A: 111 (2009)
Maranta arundinacea Blanco in Fl. Filip.: 7 (1837), nom. illeg.
Maranta dichotoma D.Dietr. in Syn. Plant. 1: 5 (1839), nom. superfl.
Maranta grandis Miq. in Fl. Ned. Ind., Eerste Bijv.: 616 (1861)
Maranta tonchat Blume in Enum. Pl. Javae: 36 (1827)
Phrynium dichotomum Roxb. in Asiat. Res. 11: 324 (1810), nom. superfl.

Homonimy rodzaju^[11]

Donax Linnaeus, 1758 (małże z rodziny urąbkowatych)
Donax P.Beauv. (Arundo L.)^[12]

Znaczenie użytkowe

Ucięte pędy Donax canniformis oraz wyplecione z nich tradycyjne kosze (zachodni Kalimantan)

Rośliny lecznicze: W Indonezji sok z młodych, nierozwiniętych liści stosuje się w leczeniu chorób oczu. Uważa się też, że liście z młodych pędów są skutecznym antidotum przeciwko ukąszeniom węży. Mieszkańcy Jambi powszechnie używają owoców do leczenia ropni. W zachodnim Kalimantanie i na zachodniej Jawie roślina ta jest używana do leczenia bólu oczu. Lokalna społeczność środkowego Sulawesi wykorzystuje liście do leczenia przepuklin oraz spożywa dojrzałe owoce w celu leczenia czyraków^[4]. Roślina wykorzystywana była również przez ludność tubylczą środkowego Kalimantanu do wzmocnienia odporności w czasie pandemii COVID-19^[13].

W Malezji pędy są stosowane jako lek na gorączkę. Ekstrakt roślinny stosowany jest trzy razy dziennie na ból oczu przez Malajów w Pahang. W Perak surowe liście i owoce są spożywane w celu leczenia czyraków i ropni^[4].

W Filipinach odwar z korzeni jest uważany za antidotum na ukąszenia węży i zatrucie krwi. Sok z rozdrobnionych korzeni stosuje się przeciwko infekcjom grzybiczym. W celu obniżenia gorączki podaje się napar z młodych pędów, natomiast owoce żuje się w celu leczenia czyraków^[4].

W Tajlandii lokalna społeczność zamieszkująca obszar na północy jeziora Songkhla spożywa wywar z kłącza w celu leczenia gorączki i gaszenia pragnienia^[4].

W Sepiku Wschodnim w Papui-Nowej Gwinei korzenie rośliny stosowane są w bólach i infekcjach uszu oraz na gorączkę, bóle głowy i problemy żołądkowe^[14].

W swoim zasięgu roślina wykorzystywana jest też na bóle brzucha i dolegliwości gastryczne, gorączkę malaryczną, schorzenia ginekologiczne, a także jako środek przed- i poporodowy^[10].

Rośliny spożywcze: Surowe owoce spożywane są w Malezji i Filipinach^[4]. Młode pędy są używane przez miejscową ludność na północno-wschodniej wyspie Luzon jako substytut betelu^[4].

Rośliny magiczne: Plemię Tajio ze Środkowego Sulawesi używało tę roślinę w rytuale monafute pae (sadzenia ryżu)^[4].

Rośliny włókniste: Młode pędy używane są w całej Azji Południowo-Wschodniej do wyrobu pułapek na ryby, koszy oraz w powroźnictwie i plecionkarstwie, stanowiąc niekiedy istotne źródło utrzymania dla lokalnej ludności^[4].

W Sarawaku popularne są wzorzyste kosze oraz czapki, maty i nosidełka wykonane z D. canniformis. Na całym Borneo z pędów robi się struny do instrumentów muzycznych. Na Filipinach roślina ta jest substytutem rattanu i wykorzystywana do produkcji podkładek pod talerze, koszy i stojaków na doniczki. Z pędów wykonuje się szeroką gamę wyrobów rękodzielniczych, w tym kapelusze, kosze na śmieci, kosze na pranie, stojaki na doniczki, tace, stoły, stojaki na czasopisma i półki na książki^[4]. Liście używane są do też pakowania żywności. Nadają charakterystyczny smak opakowanym produktom spożywczym^[4].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-17] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-10-11]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t Marina Silalahi, Anisatu Z. Wakhidah. Donax canniformis (G.Forst.) K.Schum.. „Ethnobotany of the Mountain Regions of Southeast Asia”. Marantaceae, s. 1–8, 2021. DOI: 10.1007/978-3-030-14116-5_116-1.
↑ ^a ^b ^c L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 278-292. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Piyakaset Suksathan, Mats H. Gustafsson, Finn Borchsenius. Phylogeny and generic delimitation of Asian Marantaceae. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 159, s. 381-395, 2009.
↑ ^a ^b Global Biotic Interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. Ecological Informatics. [dostęp 2023-10-13].
↑ Rachmat B. Suba (i inni). Food preference of the Bornean elephant (Elephas maximus borneensis) in North Kalimantan Province, Indonesia, and its conservation implications. „Raffles Bulletin of Zoology”. 68, s. 791802, 2020. DOI: 10.26107/RBZ-2020-0090.
↑ Grit Winterfeld, Alexandra Ley, Matthias H. Hoffmann, Juraj Paule i inni. Dysploidy and polyploidy trigger strong variation of chromosome numbers in the prayer-plant family (Marantaceae). „Plant Systematics and Evolution”. 306 (2), 2020-04. DOI: 10.1007/s00606-020-01663-x.
↑ ^a ^b Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2012, s. 1461-2. ISBN 978-1-4822-5064-0.
↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
↑ Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2023-10-12]. (ang.).
↑ D Suwito, E Poedjirahajoe. The Covid-19 pandemic impact on indigenous people livelihoods in the peat swamp forest ecosystem in Central Kalimantan Indonesia. „IOP Conference Series: Earth and Environmental Science”. 894 (1), s. 012023, 2021-11-01. DOI: 10.1088/1755-1315/894/1/012023.
↑ Michael Koch (i inni). An ethnobotanical survey of medicinal plants used in the East Sepik province of Papua New Guinea. „Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine”. 11 (1), 2015-12. DOI: 10.1186/s13002-015-0065-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-17] (ang.).

[kew-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-10-11]. (ang.).

[rev-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t Marina Silalahi, Anisatu Z. Wakhidah. Donax canniformis (G.Forst.) K.Schum.. „Ethnobotany of the Mountain Regions of Southeast Asia”. Marantaceae, s. 1–8, 2021. DOI: 10.1007/978-3-030-14116-5_116-1.

[kub-5] L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 278-292. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).

[phylo-6] Piyakaset Suksathan, Mats H. Gustafsson, Finn Borchsenius. Phylogeny and generic delimitation of Asian Marantaceae. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 159, s. 381-395, 2009.

[globi-7] Global Biotic Interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. Ecological Informatics. [dostęp 2023-10-13].

[suba-8] Rachmat B. Suba (i inni). Food preference of the Bornean elephant (Elephas maximus borneensis) in North Kalimantan Province, Indonesia, and its conservation implications. „Raffles Bulletin of Zoology”. 68, s. 791802, 2020. DOI: 10.26107/RBZ-2020-0090.

[gen-9] Grit Winterfeld, Alexandra Ley, Matthias H. Hoffmann, Juraj Paule i inni. Dysploidy and polyploidy trigger strong variation of chromosome numbers in the prayer-plant family (Marantaceae). „Plant Systematics and Evolution”. 306 (2), 2020-04. DOI: 10.1007/s00606-020-01663-x.

[crcmed-10] Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2012, s. 1461-2. ISBN 978-1-4822-5064-0.

[tax-11] Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).

[gbif-12] Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2023-10-12]. (ang.).

[cov-13] D Suwito, E Poedjirahajoe. The Covid-19 pandemic impact on indigenous people livelihoods in the peat swamp forest ecosystem in Central Kalimantan Indonesia. „IOP Conference Series: Earth and Environmental Science”. 894 (1), s. 012023, 2021-11-01. DOI: 10.1088/1755-1315/894/1/012023.

[sepik-14] Michael Koch (i inni). An ethnobotanical survey of medicinal plants used in the East Sepik province of Papua New Guinea. „Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine”. 11 (1), 2015-12. DOI: 10.1186/s13002-015-0065-8.

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]