Dominik Moniuszko

Dominik Moniuszko, (ur. 6 lipca 1788 Śmiłowiczach, zm. 24 sierpnia lub 24 października 1848 w Mińsku) – działacz społeczny, pionier uwłaszczenia chłopów, filantrop, założyciel szkół Pocieczole i Radkowszczyźnie, doktor obojga praw, stryj kompozytora Stanisława Moniuszki.

Dominik Moniuszko

Data i miejsce urodzenia	6 lipca 1788 Śmiłowicze
Data i miejsce śmierci	24 sierpnia lub 24 października 1848 Mińsk
Tytuł naukowy	Doktor obojga praw
Alma Mater	Uniwersytet Wileński

Życiorys

Rodzina

Był synem Stanisława Moniuszki herbu Krzywda, sędziego wojskowego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Ewy Moniuszko z rodziny Woyniłłowiczów, córki rotmistrza województwa nowogrodzkiego. Miał pięciu braci: Ignacego, Józefa, Czesława, Kazimierza i Aleksandra. Moniuszko miał narzucić sobie dobrowolny celibat wyrzekając się związku z panną Prószyńską.

Edukacja

Na początku nauki kształcił się w domu pod okiem ojca, następnie w konwikcie szlacheckim w Śmiłowiczach (w gubernii Mińskiej, w powiecie Ihumeńskim) prowadzonym przez Zgromadzenie Księży Misjonarzy. Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie Wileńskim ze stopniem doktora obojga praw około 1810 roku powrócił na tereny klucza śmiłowickiego.

Służba wojskowa

W 1812 roku wstąpił do 3. pułku jazdy strzelców, by wziąć udział w wojnach napoleońskich. Podczas wypraw wojennych odwiedzał zagraniczne wiejskie placówki pedagogiczne w Niemczech i Francji. Służbę wojskową zakończył w 22 lutego 1816 ze stopniem majora.

Powrót do kraju

Po powrocie ze służby wojskowej rozpoczął proces uwłaszczania chłopów. W 1816 r. został mistrzem wolnomularskim loży «Pochodnia Północna» w Mińsku. W 1824 założył szkoły wiejskie: dla dziewcząt w Pocieczole oraz dla chłopców w Radkowszczyźnie. Po zawodzie miłosnym w 1828 r. wyjechał na rok do Warszawy, wówczas podjął dwie próby samobójcze. Po powrocie do Radkowszczyzny poświęcił się całkowicie sprawom społecznym i oświatowym.

Bankructwo i schyłek życia

Ze względu na pogarszający się stan majątku Dominik Moniuszko opuścił swoje tereny w 1843 r. i wyjechał do Mińska. Tam spędził ostatnie lata życia umierając podczas epidemii cholery w 1848 r. Istnieją rozbieżne informacje dotyczące dokładnej daty jego śmierci. Alojzy Kuczyński pisze o 24 października, a Aleksander Jelski o 24 sierpnia, argumentując, że w październiku epidemia w Mińsku już się skończyła. Moniuszko został pochowany na cmentarzu na Złotej Górce, gdzie obecnie znajduje się kościół św. Rocha (św. Trójcy) w Mińsku.

Działalność społeczno-oświatowa

Uwłaszczenie

Po powrocie z wojen napoleońskich Dominik Moniuszko rozpoczął proces uwłaszczania chłopów mieszkających i pracujących na należących do niego terenach klucza śmiłowickiego. Działanie podjął kilkadziesiąt lat przed ogłoszeniem carskiego ukazu o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim. Wprowadził instytucję sądu wiejskiego, zachowując przy tym prawo apelacji do dziedzica. Zniósł karę cielesną zamieniając ją na kary pieniężne, pracę przymusowe i wynagrodzenia krzywd. Podzielił swój majątek na osobne kolonie przydzielając każdą jednej rodzinie włościańskiej. Jedna kolonia obejmowała 3 włóki ziemi, z lasem i łąkami oraz ogrodem owocowym. Moniuszko pozostawił sobie jeden folwark i utrzymywał go z czynszów pobieranych od włościan.

Szkoły w Pocieczole i Radkowszczyźnie

25 października 1824 r. Dominik Moniuszko założył dwie szkoły wiejskie – konwikt dla dziewcząt wiejskich w Pocieczole i szkółkę parafialną dla chłopców w Radkowszczyźnie. Nauka w szkole w Pocieczole była organizowana wg metody Pestallozziego, a w Radkowszczyźnie nauczanie opierało się na systemie Bella-Lancastera (czyli tzw. systemie monitorialnym). Obie placówki były utrzymywane przez Dominika Moniuszkę oraz z drobnych składek włościan. Dzieciom uczęszczającym na zajęcia było zapewniane wyżywienie. Regulując swój stosunek wobec uwłaszczonych rodzin chłopskich Moniuszko wprowadził obowiązek szkolny. Kurs w obu szkołach trwał dwa lata. W semestrze zimowym dzieci uczęszczały na zajęcia z przedmiotów teoretycznych, miesiące letnie wychowankowie spędzali na praktykach przy szkółce lub w domach rodzinnych. Program obejmował naukę czytania w jęz. rosyjskim i polskim oraz lekcje z zakresu religii, kaligrafii, arytmetyki, geometrii (łącznie z miernictwem w praktyce), geografii, historii, nauk przyrodniczych, rysunku, ogrodnictwa, technologii, rolnictwa, leśnictwa, pszczelarstwa. Uczennice i uczniowie zdobywali wiedzę w obszarze higieny, gimnastyki, sztuki felczerskiej, weterynarii, pracy rolniczej i rzemiosła (stolarstwo, koszykarstwo, powroźnictwo, kołodziejstwo, rymarstwo). Dzieci rozpoczynały naukę pisania w ogrodzie, kreśląc litery na ziemi. Na późniejszym etapie zaczynały pisać piórem na papierze. Obok szkół funkcjonowały też zakłady pomocnicze – ogrody (owocowy, lekarski, warzywny), apteka, mały szpital i laboratorium chemiczne. Zaplecze dydaktyczne tworzyły biblioteka, zbiór globusów i map oraz gabinet z przyrządami, urządzeniami i aparaturą fizyczną. Podczas praktyki rolniczej używano narzędzi sprowadzonych z fabryki Evansa. Moniuszko sprowadził do Pocieczoła i Radkowszczyzny specjalistów, którzy zajmowali się nauczaniem oraz prowadzeniem szkolnych zakładów. Laboratorium chemiczne działało pod kierunkiem wykształconego w Paryżu przyrodnika i farmaceuty Ściborowskiego, a apteka i szpital były zarządzane przez doktora medycyny Dominika Poźniaka. Dominik Moniuszko również zajmował się nauczaniem, prowadząc wykłady, zarówno w szkołach, jak i w plenerze, podczas spacerów z dziećmi. W skład grona pedagogicznego wchodził także Andrzej Klinicki (lub Klennicki), wychowanek szkoły w Radkowszczyźnie, który po śmierci Moniuszki pozostał przyjacielem jego rodziny.

Szkoły w Radkowszczyźnie i Pocieczole były nadzorowane przez Cesarstwo Rosyjskie. W 1824 z rozkazu Cara Mikołaja placówkę w Pocieczole wizytował generał Aleksandr Strogonow. Według raportu wizytatora szkół gubernii mińskiej, prof. Berkmana w 1826 roku do szkół uczęszczało 46 uczniów.

Władze carskie miały ambiwalentny stosunek do oświatowego projektu Moniuszki. W 1838 na mocy rządowego polecenia zamknięto szkołę w Radkowszczyźnie, a dwa lata później na łamach Tygodnika Petersburskiego pojawił się artykuł chwalący konwikt w Pocieczole.

Szkoła żeńska funkcjonowała do roku 1853 dzięki wsparciu finansowemu Ignacego Moniuszki.

Efekty działalności w Radkowszczyźnie i Pocieczole

Zmiany społeczne

W relacjach źródłowych uwłaszczeni przez Moniuszkę chłopi są przedstawiani jako osoby wyedukowane, przestrzegające zasad higieny, mające fachowe wykształcenie i odróżniające się od mieszkańców sąsiednich terenów pod względem obyczajowości. Świadectwem, które, za życia Moniuszki, opisuje przemiany społeczne w Radkowszczyźnie i Pocieczole jest fragment artykułu opublikowanego 6 listopada 1840 r. w Dzienniku Petersburskim.

[T]rzydzieści lat ciągłej pracy odmieniło całą rassę [sic] ludzi, na co zdawało się że wieków potrzeba było. W początkach założenia szkoły którą każde dziecko włościańskie przejść musi, nie oddalając się z niej aż po upływie lat naznaczonych, dziedzic miejsca musiał się przed ich rodzicami ukrywać, bo życie jego było w niebezpieczeństwie, gdy dzisiaj dosyć odwdzięczyć niemogą [sic] panu, za jego ojcowskie postępowanie. —Każde z nich zna się najdoskonalej na uprawie roli, na ogrodnictwie, umie się obchodzić z lasami, czyta i pisze, odziany jak tylko można najczyściej nieodmieniając [sic] ani pierwotnego kształtu ani grubego sukna swojej odzieży, niewstydzą [sic] się tego, i mają sobie za chlubę być włościanami, a co największa że są moralni, pobożni i uczciwi, że w całej włości która jest bardzo wielka, niema nikogo którenby [sic] źle się prowadził. Zdaje się niepodobnem do wiary to opisanie, ale odwiedzając tę szkołę w Mińskiej Gubernii, lhumeńskim powiecie położoną, mimowolnie trzeba być przejętym prawdziwym uwielbieniem ku dziedzicowi.

W biografii Stanisława Moniuszki z 1873 r. Aleksander Walicki, który miał okazję poznać Dominika Moniuszkę, opisuje sytuację włościan w podobny sposób.

Włościanie, wyszedłszy z jego szkoły, byli ludźmi moralnymi, wykształconymi […], każdy miał przyszłość sobie zapewnioną, a gmina ta posiadała u siebie wszystkich rzemieślników, jakich tylko potrzebowała. Ciekawy to był i rozrzewniający widok tych włościan, obok otaczających ich sąsiadów ciemnych, biednych, i na-wpół dzikich. Oglądano ich jak osobliwość, nie mogąc się dość wydziwić ich oświacie, ich przyzwoitemu obejściu, ich dobremu bytowi, lecz nikt Dominika naśladować nie chciał.

Spójny z poprzednimi dwoma opis można odnaleźć w biografii Stanisława Moniuszki autorstwa Bolesława Wilczyńskiego opublikowanej w 1900 roku.

Kto zobaczył scenę, gdzie lud, starannie odziany, obyczajny, trzeźwy, pilny i zamożny, wypełnia ramy treścią pracy zacnej i rytmicznie uporządkowanej, gdzie rolnik jest zarazem rzemieślnikiem i człowiekiem poważnym, zdolnym tworzyć i rozkazywać sobie, gdzie oblicza promienne i zadowolnione wróżą przyszłość pomyślną, wszak taką scenę kto wywołał z nędzy, upodlenia i grozy, rzec może słusznie: idę spocząć bez żalu, bom spełnił zadanie swoje.

Ocena działalności

Narracje, zarówno o działalności Dominika Moniuszki jak i o jego osobie są spójne. Teksty Jelskiego, Walickiego, Kuczyńskiego i Wilczyńskiego przedstawiają go jako wrażliwego na problemy społeczne, reformatora, eksperymentatora, humanistę, filantropa i radykalnego demokratę. Biografowie podkreślają, że poświęcił na rzecz włościan nie tylko cały dobytek, ale także życie prywatne, w tym narzucił sobie dobrowolnie celibat. Biografowie wskazują też na powszechny brak zrozumienia dla działalności społeczno-oświatowej Moniuszki, który w popularnej opinii był uznawany za niepoczytalnego chłopomana, który z własnej woli stracił cały majątek.

Upamiętnienie

Za życia Dominika Moniuszki nie powstało wiele poświęconych mu tekstów o charakterze biograficznym. Wzmianka o tym pojawiła się w artykule Tygodnika Petersburskiego z 1840 roku.

Szkoda, że dotychczas nie ma szczegółowego zakładów opisania Pocieczoła i Filozofa - Obywatela, który wyłącznie poświęcony dla dobra ludzkości, mało jest komu znajomym.

Pierwszy encyklopedyczny wpis dotyczący Dominika Moniuszki pojawił się w 18 tomie Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda z 1864 r. Jego autorem był Alojzy Kuczyński. W publikacjach biograficznych Dominik Moniuszko pojawia się przede wszystkim jako członek rodziny Stanisława Moniuszki. Kilka stron biografii kompozytora poświęcili na opisy szkół w Pocieczole i Radkowszczyźnie Bolesław Wilczyński oraz Aleksander Walicki. W biografii Stanisława Moniuszki z 1873 r., w części poświęconej rodzinie kompozytora Walicki wskazuje jednak na brak dostępnych publikacji dotyczących Dominika Moniuszki.

[Ż]adne pismo publiczne o tym postępku Dominika nigdy nie wspomniało, chociaż fakt był nader ciekawym i zajmującym.

Pierwszym obszernym tekstem biograficznym poświęconym Moniuszce jest wpis Aleksandra Jelskiego w zbiorze „Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX” z 1901 r. Pojawia się w nim krytyczne omówienie dostępnych materiałów źródłowych dotyczących Moniuszki.

Tylko w narodach ulegających rozkładowi taki obywatel kraju, jak Dominik Moniuszko nie doczekał się obszernej, wyczerpującej biografii; wzmianki bowiem Kuczyńskiego, Walickicgo, lub Żeligowskiego (Antoniego Sowy) w drugiej niewydanej części «Jordana,» zostającej w rękopismie, ani też niniejszy życiorys krótki nie odpowiadają zgoła chwale wyjątkowego zaprawdę męża w narodzie.

Dominik Moniuszko zostawił po sobie ręczne zapiski, które miał przechowywać po śmierci Dominika jego brat, Ignacy Moniuszko w rodzinnym folwarku w Pobereżu (Pobereże Skuplińskie, daw. Pow. Ihumeński).

Na cmentarzu na Złotej Górce, w miejscu pochówku Dominika Moniuszki postawiono kamień z napisem „Od wiernych włościan poddanych.”. Aleksander Jelski potwierdzał obecność kamienia na cmentarzu na przełomie XIX i XX w. Aktualnie kamień nie istnieje lub nie jest znana jego lokalizacja.

Ciekawostki

W trakcie badań Igora Gatalskiego w latach dziewięćdziesiątych XX w. natrafiono na ślad fotela wykutego w kamieniu, który Dominik Moniuszko położył przy drodze w Radkowszczyźnie. Na wydobytym z ziemi w 2020 roku głazie-fotelu widnieje napis: „PRZECHODNIU SPOCZNIJ w Radomiu Ratkowskim z 1812 r. GOSPODARZA R. 1827 DM. SP”.

II część fantazji dramatycznej „Jordan”, pt. „Zorski”, autorstwa Józefa Żeligowskiego (Antoniego Sowy) zawiera krótką wzmiankę o Dominiku Moniuszce. Tekst powstał w 1847 roku i został zatrzymany w druku w 1851 r. przez carską policję. Podobizna Moniuszki widnieje na portrecie przedstawianym chłopom przez tytułowego bohatera.

Ten portret - to Moniuszki Dominika,

Stryj Stanisława, - wielkiego muzyka,

[…]

Ten pan Dominik - bardzo Pan kochany,

Był całą duszą dla ludu oddany.

W tekście Żeligowskiego Moniuszko jest zestawiany z postaciami Stanisława Staszica i Joachima Litawora Chreptowicza.