Dialekty języka polskiego
Dialekty języka polskiego – regionalne odmiany języka polskiego, używane na terenie Polski i Kresów Wschodnich. Wykazują znaczną odrębność od polszczyzny standardowej (literackiej sensu largo)[1], głównie w zakresie fonetyki i leksyki. Z obiegowymi dialektami polszczyzny związane są cztery podobne do siebie zjawiska fonetyczne: mazurzenie, szadzenie, jabłonkowanie i kaszubienie. Innymi cechami charakterystycznymi niektórych gwar polskich są: bylaczenie (gwary północnokaszubskie) i brak wałczenia (gwary wschodnie Mazowsza i gwary Kresów Wschodnich).
.png)
Współcześnie obserwuje się wyraźną tendencję do homogenizowania polszczyzny[2][3] i porzucania dialektów niestandardowych na rzecz odmiany ogólnej języka, cechującej się szerszym zasięgiem terytorialnym i wyższym poważaniem społecznym[1]. Z punktu widzenia lingwistyki język ogólny również można zaliczyć do dialektów języka polskiego[1] – mowa wówczas o tzw. dialekcie standardowym[4] lub kulturalnym[5]. Artykuł ten koncentruje się jednak na formach o podłożu terytorialnym.
Dialekty
edytujObszar występowania ludowej polszczyzny pokrywa się obecnie mniej więcej z terytoriami dawnej II Rzeczypospolitej, czyli Polski bez Pomorza Zachodniego, ziemi lubuskiej, Łużyc, Dolnego Śląska i północnej części polskich Prus Wschodnich, ale z zachodnimi Białorusią i Ukrainą oraz południowo-wschodnią Litwą (głównie Wileńszczyzną). Na ziemiach odzyskanych używa się odmiany zwanej nieprecyzyjnie nowymi dialektami mieszanymi, czyli dialektu kulturalnego z niewielkimi naleciałościami regionalnymi z dowolnych dialektów, głównie kresowych.
Dialekty języka polskiego dzielą się na dwie grupy:
- lądową (wschodniolechicką) – Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze
- pomorską (środkowolechicką), często uznawaną za osobny język – Kaszuby.
Charakterystyka
edytujDialekty w Polsce:
- dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza gwarą Mazurów wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe)
- dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka subdialekt, podkreślający związek gwar ziemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany
- dialekt małopolski – dialekt, który odegrał kluczową rolę w drugiej fazie kształtowania się polszczyzny literackiej; charakteryzuje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)
- dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wywierać wpływ na język ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie, wpływając głównie na kształt ogólnopolskiej mowy potocznej; charakteryzuje się mazurzeniem, sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia), całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie o(N) i a(N))
- dialekt śląski – dialekt archaiczny pod względem słownictwa, słowotwórstwa i składni, po części mazurzący, sporadycznie pojawia się również jabłonkowanie, samogłoski nosowe ą i ę w różnych stopniach nosowości o barwie ó i a/y (zależnie od pozycji i regionu); widoczne wpływy języka czeskiego, języków łużyckich i języka niemieckiego
- dialekt kaszubski (uznawany często za osobny język[1]) – najbardziej odrębny i archaiczny wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka dolnoniemieckiego
- nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, ze względu na brak spójności i odrębność od reszty kraju oraz większą praktyczność używania języka ogólnego, jest ona w zaniku, brak cech charakterystycznych dla całego obszaru; na wsiach, u osób starszych, może pojawiać się mazurzenie i labializacja.
Dialekty używane poza obecnymi granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:
- dialekt północnokresowy – dialekt, który występuje na terenie dzisiejszej Litwy i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego;
- dialekt południowokresowy – dialekt występujący na terenie obecnej Ukrainy, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego.
Kształtowanie i rozwój
edytuj
Historia dialektów języka polskiego sięga czasów przedpiastowskich skupisk plemiennych – Pomorzan (Pomorze), Polan (Wielkopolska), Wiślan (Małopolska), Mazowszan (Mazowsze) i Ślężan (Śląsk)[6].
Rozwój dialektów polskich można podzielić na cztery okresy[7]:
- od początku państwowości polskiej do wieku XVI
Ludność polska posługuje się powszechnie dialektami ludowymi, ale z czasem wśród inteligencji wykształca się forma tzw. dialektu kulturalnego, będąca początkiem unifikacji i integracji językowej narodu polskiego. W zależności od znaczenia regionów kraju język literacki rozwija się początkowo w Wielkopolsce, później w Małopolsce. Ludność wiejska kontynuuje tradycje posługiwania się rodzimymi gwarami.
- od lat trzydziestych XVI wieku do lat dwudziestych wieku XX
Znaczenie języka literackiego zaczyna wzrastać kosztem regionalnych odmian polszczyzny. Język ogólnopolski przejmuje rolę środka komunikacji warstw wykształconych, w tym duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa. Dialekty stają się mową ludności wiejskiej, kształtują się także gwary miejskie.
- lata 1925–1955
Procesy scalające języka nasilają się wraz z rozwojem mediów i wykształcania się klas społeczeństwa.
- od lat 60. do czasów obecnych
Postępujący zanik dialektów ludowych na rzecz uniwersalnego języka ogólnopolskiego.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Anna Berlińska, Teaching Mother Tongue Polish, [w:] Witold Tulasiewicz, Anthony Adams (red.), Teaching the Mother Tongue in a Multilingual Europe, London–New York: Continuum, 2005, s. 163–173, ISBN 978-0-8264-7027-0, OCLC 232292774 (ang.), patrz s. 166.
- ↑ Ernst Håkon Jahr, Sociolinguistics in Norway, Mouton de Gruyter, 1995, s. 141 (ang.).
- ↑ Peter Trudgill, Jeffrey Harling and Csaba Pléh (eds) When East met West: Sociolinguistics in the former Socialist Bloc (recenzja), „Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, Mouton Publishers, 2000, s. 190–195, DOI: 10.1515/mult.2000.19.1-2.169, ISSN 1613-3684 (ang.), patrz s. 193.
- ↑ William McGregor, Linguistics: An Introduction, London: Continuum, 2009, s. 160, ISBN 978-1-84706-367-0 (ang.).
- ↑ Marta Andruszkiewicz, Język jako kategoria prawoznawstwa, [w:] Adam Jamróz, Stanisław Bożyk (red.), Z zagadnień współczesnych społeczeństw demokratycznych, Białystok: Temida 2, 2006, s. 43–62, ISBN 978-83-89620-15-6, OCLC 71830039, patrz s. 49.
- ↑ Stanisław Dubisz, Halina Karaś, Nijola Kolis: Dialekty i gwary polskie. Wyd. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, s. 169. ISBN 83-2140989-X.
- ↑ Halina Karaś, Dialekty polskie – historia, [w:] Gwary polskie – przewodnik multimedialny [online], gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2010-11-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-14].