Cynomoriowate
Cynomoriowate (Cynomoriaceae) – rodzina pasożytniczych bylin o niejasnej pozycji systematycznej, prawdopodobnie należąca do rzędu skalnicowców (Saxifragales). Jest taksonem monotypowym – należy do niej jeden rodzaj zwane po polsku cynomorium[4] lub pąkiew[5] (Cynomorium). W obrębie rodzaju wyróżnia się dwa gatunki, występujące na suchych terenach, także na pustyniach i półpustyniach w rejonie Morza Śródziemnego oraz Azji południowo-zachodniej i środkowej[2].
 Cynomorium szkarłatne | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd |
Saxifraganae |
| Rząd | |
| Rodzina |
cynomoriowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Cynomoriaceae Endl. ex Lindl. Nix. Pl.: 23. 17 Sep 1833[3] | |
Morfologia
edytujRośliny są bezzieleniowymi pasożytami korzeniowymi. Nad powierzchnię ziemi wystawiają tylko maczugowate, ciemnoczerwone kwiatostany wyrastające na mięsistych trzonach okrytych łuskowatymi, skrętoległymi liśćmi. Kwiaty są drobne i mają prostą budowę, przy czym w kwiatostanie obserwowano wymieszane zarówno kwiaty męskie, żeńskie jak i obupłciowe. Okwiat składa się z 4 do 6 (rzadziej z 1 do 8) wąskich listków. Pręcik, jeśli występuje to pojedynczo. Zalążnia jest dolna, niepodzielona na komory z pojedynczym zalążkiem. Słupek prosty, pojedynczy, w kwiatach męskich zredukowany jest do miodnika. Owocem jest orzeszek[6].
Pod ziemią znajdują się kłącza rosnące poziomo. Poprzez korzenie boczne łączy się ono z korzeniami żywiciela. Korzenie wnikają do wnętrza rośliny żywicielskiej podłączając się do jej wiązek przewodzących. W miejscu połączenia po kilkuletnim okresie wzrostu rozwijają się zawiązki pędów kwiatonośnych[7].
Biologia i ekologia
edytujCynomorium szkarłatne spotykane w obszarze śródziemnomorskim i na Bliskim Wschodzie pasożytuje na różnych gatunkach roślin, w tym na mirtach (Myrtus), tamaryszkach (Tamarix), pistacjach (Pistacia), zatrwianach (Limonium), wiechlinowatych, astrowatych i szarłatowatych (głównie komosach (Chenopodium). Cynomorium songaricum pasożytuje głównie na roślinach z rodziny łużnikowatych z rodzajów łużnik (Nitraria) i poganek Peganum[7].
Systematyka
edytujZe względu na uproszczoną budowę wynikającą z pasożytniczego trybu życia, rośliny te mają bardzo niejasną pozycję w systemie roślin okrytonasiennych. W systemach XX-wiecznych (Cronquista i Takhtajana) rodzaj Cynomorium włączany był do również pasożytniczych gałecznicowatych (Balanophoraceae)[2]. W systemach APG, włącznie z APG IV (2016) rośliny te umieszczane są jako grupa o niejasnej pozycji systematycznej (incertae sedis). W 2005 opublikowano wyniki badań genetycznych, które jednoznacznie, choć niezbyt precyzyjnie sytuują Cynomorium w obrębie skalnicowców (Saxifragales)[8]. Wyniki te uwzględnia m.in. Angiosperm Phylogeny Website[2]. W 2009 zasugerowano przynależność Cynomorium do rzędu różowców (Rosales)[9], co przyjęte zostało jednak z dużym powątpiewaniem[10].
- Podział[11]:
- rodzaj: Cynomorium Linnaeus, Sp. Pl. 970. 1 Mai 1753
- gatunek: Cynomorium coccineum L. – cynomorium szkarłatne – występuje od wysp Kanaryjskich, poprzez wybrzeża Morza Śródziemnego, po Azję południowo-zachodnią (Afganistan, Iran)
- gatunek: Cynomorium songaricum Rupr. – znane z takich krajów jak: Afganistan, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Mongolia.
Zastosowanie
edytujCynomorium szkarłatne zwane w języku arabskim "tarthuth" zbierane było przez Arabów i Beduinów na terenach pustynnych Afryki północnej i Bliskiego Wschodu od tysięcy lat. Młode pędy kwiatowe były spożywane, a ze starszych sporządzano napary stosowane przy leczeniu kolki i choroby wrzodowej. Pędy były też suszone i stosowane jako przyprawa do potraw mięsnych. Zastosowania leczniczego tej rośliny nauczyli się od Arabów szpitalnicy z Jerozolimy i praktykowali jej stosowanie po utracie Palestyny przez krzyżowców i przeniesieniu się na Maltę. Tu cynomorium rosło na Grzybiej Skale (Fungus Rock) i stało się pilnie strzeżonym skarbem szpitalników. Za kradzież rośliny groziło uwięzienie lub los niewolnika na galerach. Roślina stała się słynna jako „grzybek maltański” (Fungus melitansis) i była szeroko stosowana przy leczeniu udarów, chorób wenerycznych, nadciśnienia krwi, przy wymiotach, nieregularnych miesiączkach, także jako środek antykoncepcyjny i pasta do zębów[8]. Szerokie zastosowanie rośliny wynikało z nauki o sygnaturach – ponieważ przypominała organy i krew ludzką odpowiednio do tego stosowano ją w lecznictwie[10]. W tradycyjnej medycynie chińskiej Cynomorium songaricum było wykorzystywane jako środek wzmacniający oraz do leczenia impotencji i nocnych wytrysków[6].
Współczesne badania potwierdziły aktywność biologiczną wyciągów z tych roślin. Cynomorium szkarłatne wpływa na działanie przysadki i wydzielanie gonadotropin. W efekcie stwierdzono wpływ na rozwój jąder i najądrzy u szczurów. Z kolei triterpeny zawarte w Cynomorium songaricum wykazują działanie inhibujące proteazy wirusów HIV[8].
Niezależnie od wąskiego zakresu oddziaływań potwierdzonych naukowo, cynamorium jest często oferowanym preparatem ziołowym zalecanym przez sprzedawców do leczenia impotencji oraz schorzeń nerek i jelit[8].
Zagrożenia i ochrona
edytujZe względu na biologię tych roślin, praktycznie nic nie wiadomo o możliwościach ich uprawy. W efekcie rośliny stosowane do produkcji preparatów leczniczych pozyskiwane są z natury. Powoduje to coraz rzadsze występowanie tych roślin, lokalnie stało się przyczyną ich wymarcia[8].
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ James Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. [dostęp 2011-04-07]. (ang.).
- ↑ Taksonomiczny słownik łacińsko-polski. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2000, s. 216, seria: Encyklopedia biologiczna. ISBN 83-85909-63-X.
- ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności.
- ↑ a b Jiarui Chen & Michele Funston: Cynomoriaceae. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2011-04-07]. (ang.).
- ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ a b c d e Daniel L Nickrent, Joshua P Der, Frank E Anderson. Discovery of the photosynthetic relatives of the "Maltese mushroom" Cynomorium. „BMC Evolutionary Biology”. 5:38, 2005. DOI: 10.1186/1471-2148-5-38.
- ↑ Zhang, Z.-H. et al. 2009. Phylogenetic placement of Cynomorium in Rosales inferred from sequences of the inverted repeat region of the chloroplast genome. J. Syst. Evol. 47:297–304.
- ↑ a b Dan Nickrent: Cynomoriaceae. [w:] Parasitic Plant Connection [on-line]. College of Science, Southern Illinois University Carbondale. [dostęp 2011-04-07].
- ↑ Cynomorium. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2011-04-07]. (ang.).