Wikipedia

Cmentarz żydowski w Lutowiskach

Cmentarz żydowski w Lutowiskach – kirkut społeczności żydowskiej zamieszkującej niegdyś Lutowiska i okoliczne miejscowości podlegające lutowiskiemu kahałowi. Powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Znajduje się we wschodniej części wsi. Przetrwał II wojnę światową w dość dobrym stanie, dzięki czemu jest, obok leskiego, jednym z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w południowo-wschodniej Polsce, a najlepiej zachowanym w polskich Bieszczadach (w rzeczywistości nekropolia znajduje się już na terenie Gór Sanocko-Turczańskich, a nie Bieszczadów[1]). Nie jest wpisany do rejestru zabytków.

Cmentarz żydowski w Lutowiskach
Ilustracja
Brama wejściowa na cmentarz żydowski w Lutowiskach, po lewej widoczna tablica informacyjna
Państwo

 Polska

Miejscowość

Lutowiska

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

nieczynny

Powierzchnia cmentarza

1 ha

Data otwarcia

II poł. XVIII wieku

Data ostatniego pochówku

1942?

Zarządca

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Położenie na mapie gminy Lutowiska
Mapa konturowa gminy Lutowiska, u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko dolnej krawiędzi po prawej znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego
Mapa konturowa powiatu bieszczadzkiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Ziemia49°14′59″N 22°42′02″E/49,249722 22,700556
Multimedia w Wikimedia Commons

Położenie

edytuj
 
Macewy na cmentarzu żydowskim w Lutowiskach
 
Widok ogólny cmentarza żydowskiego w Lutowiskach
 
Macewy na cmentarzu żydowskim w Lutowiskach

Cmentarz żydowski w Lutowiskach znajduje się we wschodniej części miejscowości, przy polnej drodze wiodącej do nieistniejącej od czasu zakończenia II wojny światowej wsi Krywka.

Cmentarz ma kształt nieregularnego czworokąta[2] i zajmuje pofałdowane zbocze bezimiennego wzniesienia. Rozciąga się wzdłuż osi południowy zachód – północny wschód. Ma powierzchnię około 1 ha[3]. Jest otoczony ogrodzeniem z drewnianych żerdzi[4]. Brak śladów po domu przedpogrzebowym znajdującym się niegdyś w zachodnim narożniku kirkutu[5]. Obecnie wejście na cmentarz prowadzi po schodkach przez metalową bramę w kamiennym obramowaniu[6].

Historia

edytuj

Cmentarz żydowski w Lutowiskach powstał zapewne w drugiej połowie XVIII w. jednak data roczna pozostaje nieznana[7].

Powstanie cmentarza jest ściśle związane z prężnym rozwojem tutejszej społeczności żydowskiej. Pierwsze wzmianki o pojawiających się w Lutowiskach Żydach dotyczą połowy XVIII stulecia. W 1870 stanowili oni już około 70% mieszkańców (1309 na 1849)[8]. Ludność żydowska podlegała wówczas, to jest w początkach swej obecności w Lutowiskach, leskiemu kahałowi. Istnienie samodzielnej gminy żydowskiej w Lutowiskach jest potwierdzone dopiero w odniesieniu do XIX wieku. Nie wiadomo gdzie grzebali swoich zmarłych lutowiscy Żydzi przed powstaniem kirkutu – czy na cmentarzu w Ustrzykach Dolnych, czy też w odległym Lesku. Być może, dla uniknięcia niewygód i kosztów, kirkut w Lutowiskach powstał w okresie, gdy nie funkcjonowała tu jeszcze samodzielna gmina żydowska.

Brak jest danych dotyczących historii cmentarza podczas I wojny światowej. Nie wiadomo, czy byli na nim chowani polegli żydowscy żołnierze walczących armii.

Istniejące źródła w większości nie odnotowują faktu, jakoby cmentarz miał ulec rozległemu i rozmyślnemu zniszczeniu przez Niemców podczas II wojny światowej, co było powszechną praktyką na zajętych przez nich terenach[9]. Nie przeprowadzano również na nim masowych egzekucji, co miało miejsce na wielu innych kirkutach. Żydów zamieszkujących Lutowiska i okolice Niemcy przy udziale Ukraińców wymordowali w nocy z 22 na 23 czerwca 1942 w pobliżu miejscowego kościoła[10].

Pochowani

edytuj

Na cmentarzu prawdopodobnie są pochowani tutejsi rabini: Pinkas Melech Beer i Mani Ajzenhandler oraz członkowie najbogatszej lutowiskiej rodziny żydowskiej Randowie.

Współczesność

edytuj

Po zakończeniu II wojny światowej pozbawiony opieki cmentarz popadł w zapomnienie i niszczał[11].

Stan zachowania cmentarza jest w pierwszej dekadzie XXI wieku stosunkowo dobry. Ocalało na nim, wedle różnych źródeł, od około 100 przez 200, około 250, około 500, co najmniej 500, 900 do około 1000 macew[12]. Część z nich jest uszkodzona i nieczytelna. Niektóre są spękane i przewrócone licami do ziemi. Dużą część macew pokrywają mchy i porosty utrudniając odczytanie inskrypcji. Najstarszy zachowany nagrobek stoi na grobie Moszego zmarłego 5 grudnia 1796[13]. Najnowszy zachowany nagrobek pochodzi z 1940, co nie wyklucza istnienia nowszych pochówków, pochodzących z okresu bezpośrednio poprzedzającego Zagładę.

Cmentarz w okresie powojennym został zinwentaryzowany przez grupę pod kierunkiem Jerzego Woronczaka.

Nagrobki, wykonane przeważnie z piaskowca i pokryte inskrypcjami w języku hebrajskim, są ustawione na osi wschód-zachód.

Cmentarz stanowi obecnie fragment ekomuzeum rozciągającego się na terenach wsi i jej okolic. Powstało ono na przełomie XX i XXI wieku. Dojście na cmentarz jest oznakowane, zaś przy wejściu na jego teren znajduje się tablica informująca o dziejach Żydów w Lutowiskach.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Geoseriws GDOŚ
  2. ↑ Augustyn et al. Bieszczady przedstawia plan Lutowisk sporządzony w oparciu o plan katastralny, gdzie cmentarz ma kształt zbliżony do litery „L”. Zarówno mapa WIG jak i mapa Krukar Bieszczady przedstawiają prostokątny kształt cmentarza.
  3. ↑ Tak podaje Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica, a także serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl oraz strona FODŻ.
  4. ↑ Brak jest danych dotyczących ogrodzenia cmentarza przed II wojną światową.
  5. ↑ Jego istnienie odnotowuje Augustyn et al. Bieszczady, brak go natomiast na mapie WIG.
  6. ↑ Nie wiadomo gdzie znajdowało się wejście przed II wojną światową, lecz można ostrożnie przypuszczać, iż w pobliżu domu przedpogrzebowego.
  7. ↑ Ani Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica, ani Olszański Szlakiem, ani Augustyn et al. Bieszczady nie podają daty powstania cmentarza. Jedynie Potocki w obu publikacjach, a także serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl podają datę najstarszego nagrobka pochodzącego faktycznie z II połowy XVIII w. Burchard z kolei podaje wprost nieznaną datę powstania cmentarza, natomiast strona ŻIH podaje XVIII w.
  8. ↑ Potocki Żydzi s. 100
  9. ↑ Serwis sztetl.org.pl podaje, iż Niemcy zdewastowali cmentarz, nie podaje jednak charakteru tej dewastacji. Pozostałe źródła w przedmiocie ewentualnej dewastacji milczą.
  10. ↑ Potocki Żydzi s. 102
  11. ↑ Krygowski: Bieszczady i mapa Bieszczady 1978
  12. ↑ Liczbę 100 podaje serwis sztetl.org.pl; liczbę ponad 200 podaje Gosztyła z Proksą Kirkuty, z tym, że mowa tam o macewach o wysokiej wartości artystycznej, można zatem przypuszczać, że albo wszystkie znajdujące się na kirkucie macewy zostały uznane, za posiadające dużą wartość artystyczną, albo tylko te o dużej wartości autorzy policzyli; liczbę około 250 podaje Olszański Szlakiem; liczbę około 500 podaje Burchard Pamiątki; liczbę co najmniej 500 podaje Augustyn et al. Bieszczady; liczbę 900 podaje strona ŻIH; liczbę około 1000 podaje Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica a także serwis kirkuty.xip.pl.
  13. ↑ Datę tę podaje Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica oraz serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl, strony ŻIH i FODŻ podają tylko datę roczną.

Bibliografia

edytuj
  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 228.
  • Andrzej Potocki: Bieszczadzkie Judaica. Rzeszów: Wydawnictwo Carpathia, 2007, s. 113-117. ISBN 83-60234-21-3.
  • Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Wydawnictwo LIBRA, 2004, s. 100-103. ISBN 83-89183-05-6.
  • Praca zbiorowa pod red. Tadeusza Andrzeja Olszańskiego: Szlakiem żydowskich zabytków Podkarpacia. Warszawa: Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich w Warszawie, 1985, s. 27.
  • Władysław Krygowski: Bieszczady. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1965, s. 121-122.
  • Marek Gosztyła, Michał Proksa: Kirkuty Podkarpacia. Przemyśl: 2001, s. 44-45. ISBN 83-88172-43-3.
  • Maciej Augustyn, Stanisław Kryciński, Szymon Modrzejewski, Radosław Szewc: Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Cz. 1, Gmina Lutowiska. Ustrzyki Dolne, Warszawa: Bieszczadzki Park Narodowy, Stanisław Kryciński, 1995, s. 228-229, 260-262. ISBN 83-85531-05-X.
  • Mapa turystyczna w skali 1:60 000 Bieszczady. Mapa dla wytrawnego turysty pod redakcją Wojciecha Krukara Ruthenus Krosno 2008-2009
  • Mapa turystyczna w skali 1:75 000 Bieszczady PPWK Warszawa 1978
  • Mapa WIG Ustrzyki Dolne Pas 51 Słup 35 Warszawa 1938

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Cmentarz_żydowski_w_Lutowiskach&oldid=73183711”