Chrześcijański fundamentalizm

Chrześcijański fundamentalizm – konserwatywny kierunek w teologii protestanckiej, który powstał jako reakcja na pojawienie się teologii liberalnej. George M. Marsden – historyk Kościoła amerykańskiego i badacz ewangelikalizmu – określił go jako „walczący z modernizmem nurt protestantyzmu”. Chrześcijańskich fundamentalistów określa on jako protestantów, którzy na początku XX wieku „odważnie sprzeciwili się zarówno teologicznemu modernizmowi, jak i zmianom społecznym, do jakich prowadził”.

Chrześcijański fundamentalizm był pierwszą historyczną reakcją na post-oświeceniową teologię liberalną stworzoną przez Friedricha Schleiermachera. Pojawił się wśród brytyjskich i amerykańskich ewangelikalnych chrześcijan w odpowiedzi na modernistyczną i liberalną teologię przyjmowaną przez niektóre kościoły, a podważającą tak fundamentalne dla protestantów zasady wiary, jak bezbłędność Biblii, sola scriptura, dziewicze narodzenie Jezusa Chrystusa, Jego ekspiację zastępczą, cielesne zmartwychwstanie i rychłe powtórne przyjście. Stworzona przez Karla Bartha neoortodoksja była z kolei drugą liczącą się odpowiedzią na liberalizm teologiczny. O ile jednak fundamentalizm przyjął się głównie w nurtach protestantyzmu wywodzących się z tradycji anglo-amerykańskiej, neoortodoksja zadomowiła się głównie w historycznych kościołach europejskich. Oba nurty stanowią dwie silne gałęzie teologiczne współczesnego protestantyzmu.

W sprawach społecznych, chrześcijańscy fundamentaliści sprzeciwiają się aborcji i tzw. propagandzie homoseksualnej, szczególną uwagę przywiązują do ochrony życia rodzinnego, edukacji, odpowiedzialności społecznej, przestrzegania i ochrony praw człowieka w tym prawa do własności, wolności słowa, myśli i wyznania, a także prawa do rzetelnego procesu sądowego. Wielu fundamentalistów, podobnie jak niemal wszyscy działacze reformacji w XVI wieku, utożsamia urząd papieski z biblijnym antychrystem.

Etymologia

Pas Biblijny, obszar Stanów Zjednoczonych, w którym większość ludzi to fundamentalistyczni chrześcijanie

Termin „fundamentalizm” nie odnosi się do popularnego znaczenia tego słowa. Nazwa wywodzi się od serii publikacji, jakie wydał Instytut Biblijny w Los Angeles w celu obrony tego, co fundamentaliści uznali za historyczny, ortodoksyjny wykład wiary protestanckiej, obejmującej wiarę w Trójcę Świętą, werbalne natchnienie Biblii, realność dziewiczego narodzenia Chrystusa, historyczność jego cudów, zmartwychwstania i powtórnego przyjścia, czemu przeczyła teologia liberalna. Tytuł tej serii wydawnictw – „Fundamenty. Świadectwo prawdy” – odnoszący się do obrony podstawowych fundamentów chrześcijańskiej wiary, zaważył na przyjęciu przez zwolenników tego nurtu teologicznego terminu „fundamentalistów”, jako obrońców fundamentów wiary.

Roger E. Olson – historyk Kościoła – w swojej pracy z dziedziny historii teologii tak odnosi się do omawianego zagadnienia:

Wspominaliśmy już, że wiele teologicznych określeń i zasad jest nieprecyzyjnie zdefiniowanych, a często też źle stosowanych i nadużywanych. To samo dotyczy fundamentalizmu i fundamentalisty. To, co początkowo było określeniem ruchu teologicznego broniącego protestanckiej ortodoksji przed „kwasem modernizmu” i rozmyciem przez liberalną teologię, stało się obiektem szyderstw i synonimem każdej fanatycznej, wojującej formy religijności. Znawcy tematu dołożyli starań, by wyłuszczyć istotę fundamentalizmu, ponieważ termin ten jest prawie powszechnie niewłaściwie stosowany w środkach masowego przekazu i przez zwykłych ludzi. W niniejszym opracowaniu terminowi temu nadamy znaczenie historyczno-teologiczne. Będziemy też starali się uniknąć wykorzystywania go w sposób charakterystyczny dla dziennikarzy – do przedstawienia i minimalizowania żarliwej i pełnej poświęcenia wiary. Wielu ludzi – chrześcijan i niechrześcijan – to gorliwi, pełni oddania ludzie wierzący w religijne i duchowe prawdy, niebędący bynajmniej chrześcijańskimi fundamentalistami. Prawdziwy fundamentalizm jest szczególną XIX-wieczną postacią protestanckiej ortodoksji, definiowaną głównie na podstawie swej reakcji na liberalne i modernistyczne teologie, o których mowa była w poprzednim rozdziale.

Poglądy

Podstawowe zasady teologii fundamentalistycznej zostały opracowane podczas Konferencji Biblijnej w Niagara-on-the-Lake w latach 1878-1910 oraz Generalnego Zgromadzenia Kościoła Prezbiteriańskiego i ujęte zostały w pięciu punktach:

• werbalna bezbłędność Biblii
• dziewicze narodzenie i bóstwo Jezusa Chrystusa
• nauka o ekspiacji zastępczej i zbawieniu z łaski
• cielesne zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa
• autentyczność cudów i literalny powrót Jezusa Chrystusa

Fundamentaliści zazwyczaj odrzucają teorię źródeł – hipotezę wyższej krytyki biblijnej zakładającą m.in. kilku autorów i długotrwały proces powstawania pięcioksięgu uważając, iż autorstwo pięciu pierwszych ksiąg biblijnych należy przypisywać wyłącznie Mojżeszowi. Ponadto sprzeciwiają się praktykom niektórych Kościołów ewangelicznych angażujących się w działania ekumeniczne z wyznaniami odrzucającymi podstawowe zasady protestantyzmu lub przyjmującymi teologię modernistyczną.

W krajach anglojęzycznych niektórzy fundamentaliści wyznają naukę, iż tylko Biblia króla Jakuba jest natchnionym Słowem Bożym (King James Only); wielu amerykańskich fundamentalistów wspiera chrześcijański rekonstrukcjonizm. Słynny amerykański ewangelista, pastor Billy Graham, wywodzi się z fundamentalistycznego chrześcijaństwa i choć jego poglądy nadal mają wiele wspólnego z tą tradycją teologiczną, opowiada się jednak za współpracą z innymi chrześcijanami. Takie stanowisko określane jest mianem neoewangelikalizmu i stanowi modyfikację fundamentalizmu.

Kreacjonizm

Opierając się na zasadzie bezbłędności Biblii i zgodnie z dyspensacjonalistyczną hermeneutyką, fundamentaliści uznają kreacjonizm młodej Ziemi oraz uniwersalną geologię potopową, odrzucając kreacjonizm starej ziemi i teistyczny ewolucjonizm. Środowiska fundamentalistyczne czynnie zaangażowane są m.in. w Europie i Stanach Zjednoczonych na rzecz równouprawnienia teorii kreacji i ewolucji.

Kościół a państwo

Wielu fundamentalistów ma przekonania chrześcijańsko-prawicowe i opowiada się za umożliwieniem modlitw uczniom w szkołach publicznych oraz poszanowaniem praw chrześcijan do publicznego głoszenia ewangelii. Sekularyzacja systemu oświaty skłoniła część fundamentalistów do rozwoju edukacji domowej.

Nauczanie moralne

Fundamentaliści, jak większość ewangelicznych chrześcijan, wspierają ruch pro-life, sprzeciwiając się aborcji, klonowaniu ludzi, eutanazji i ESC.

Na podstawie tekstów biblijnych chrześcijanie fundamentalistyczni potępiają kontakty homoseksualne. Wierzą w skuteczność terapii reparatywnej na drodze psychologicznej lub całkowite "wyjście" z homoseksualizmu poprzez modlitwy uzdrowieńcze, których podstawą jest Pismo Święte [list Jakuba 5,15] lub też uważają, że skłonność homoseksualna wynika z odrzucenia Boga [list do Rzymian 1, 21-28]. W kwestiach prawnych opowiadają się za zakazem zawierania małżeństw jednopłciowych. Uznają komplementaryzm – pogląd zgodnie z którym Bóg stworzył i przeznaczył mężczyznę i kobietę do wypełnienia różnych ról w małżeństwie [I Piotra 3,1-7].

Nieufność do władzy świeckiej

Większość fundamentalistów, pod wpływem teologii dyspensacjonalistycznej, wierzy, że w czasach ostatecznych rządy całego świata zostaną połączone w jeden, którego głową będzie literalny antychryst (tzw. nowy porządek świata). Podczas gdy liberalni protestanci wspierają ruch socjalnej ewangelii, fundamentaliści zazwyczaj opowiadają się za chrześcijańskim rekonstrukcjonizmem i dominionizmem. Chrześcijaństwo fundamentalistyczne sprzeciwia się komunizmowi, wielokulturowości, islamizacji, ONZ i ruchowi ekumenicznemu (w tym Światowej Radzie Kościołów) oraz wszelkim innym prądom dążącym do tworzenia pozornej według nich jedności.

Czystość chrześcijańska

Niektórzy fundamentaliści, powołując się na normy moralne, sprzeciwiają się m.in. spożywaniu napojów alkoholowych, używaniu tytoniu, uprawianiu hazardu, uczęszczaniu do dyskotek, czy słuchaniu muzyki pop, jako praktykom niezgodnym z wyznawanymi przez nich wartościami. Zazwyczaj opowiadają się za skromnym ubiorem, jako świadectwem chrześcijańskiego usposobienia. Nauczają, że kobiety powinny nosić długie suknie lub spódnice, a mężczyźnie nie wolno mieć długich włosów. Fundamentaliści uważają, iż sprzeciwianie się sekularyzmowi poprzez życie zgodne z biblijnymi standardami jest ochroną przed zepsuciem oraz świadectwem nawrócenia i świętości dla innych ludzi.

Fundamentalizm katolicki

Fundamentalizm katolicki pojawił się jako konserwatywno-regresywna odpowiedź na wewnątrzkościelne przemiany. Na początku XX w. był reakcją na pojawienie się w Kościele nurtu modernistycznego. Fundamentalizm katolicki w wymiarze społecznym dążył do zdobycia przez Kościół prymatu w społeczeństwie. W wymiarze religijnym cechowała go postawa tradycjonalistyczna, rygoryzm w zachowaniu podstawowej prawdy wiary i moralności. Przejawia się również w łagodniejszej postaci jako tendencja do formułowania przekonań teologicznych wyłącznie na podstawie dosłownie rozumianego przekazu Biblii i jego scholastycznego wykładu. Ze względu na nieostre kryteria trudno jednoznacznie którekolwiek stowarzyszenie katolickie uznać za fundamentalistyczne.

W Polsce

Do polskich Kościołów protestanckich związanych teologicznie z fundamentalistycznym chrześcijaństwem zaliczyć można między innymi:

• Kościół Wolnych Chrześcijan,
• Stowarzyszenie Zborów Chrześcijan,
• Kościół Ewangelicznych Chrześcijan,
• Biblijny Kościół Baptystyczny,
• Kościół Nowego Przymierza,
• Chrześcijańską Wspólnotę Zielonoświątkową
• Ewangeliczną Wspólnotę Zielonoświątkową

Charakter fundamentalistyczny ma również Konfederacja Ewangelicznych Kościołów Reformowanych w Polsce, zrzeszająca konserwatywnych kalwinów. Konfederacja nie przyjmuje jednak eschatologii dyspensacjonalistycznej.

Bibliografia

• Konserwatywna teologia usztywnia zasady tradycji. W: Roger E. Olson: Historia teologii chrześcijańskiej. Cz. IX: Stary wątek się urywa: Reakcja liberałów i konserwatystów na nowoczesność. Warszawa: Chrześcijański Instytut Biblijny, 2003, s. 24. ISBN 83-88252-20-8.