Chmiel zwyczajny

Chmiel zwyczajny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	konopiowate
Rodzaj	chmiel
Gatunek	chmiel zwyczajny
	Nazwa systematyczna
	Humulus lupulus L.; Sp.Pl.2:1028, 1753
	Multimedia w Wikimedia Commons

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) – gatunek byliny z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie^[3] i w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity do 700 m n.p.m.^[4] Uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji.

Morfologia

Łodyga: Płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 6 m^[4].
Liście: Naprzeciwległe, długoogonkowe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych. Tam, gdzie ukazują się kwiaty, liście są dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowato wycięta, brzegi gruboząbkowane. Górna powierzchnia szorstko owłosiona. Przylistki jajowatolancetowate, często zrośnięte, owłosione^[4].
Kwiaty: Męskie zebrane w szczytowe, zwisające, wiechowate kwiatostany wyrastające z kątów liści. Kwiaty męskie o średnicy ok. 6 mm z pięciodzielnym okwiatem i pięcioma pręcikami. Listki okwiatu owalne do podługowatolancetowate, ostre, orzęsione. Kwiaty żeńskie zebrane są w kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i tak są potocznie nazywane. Szyszki kuliste lub jajowate osiągają do 3 cm długości i zebrane są w rozgałęzione wiechy wyrastające z kątów liści. Kwiaty nie posiadają listków okwiatu. Słupek ze znamionami do 7 mm długości. Kształt szyszki nadają błoniaste łuski od zewnątrz okryte żółtopomarańczowymi gruczołkami zawierającymi lupulinę^[4].
Owoce: Orzeszki kuliste, o średnicy do 2 mm, barwy pomarańczowej do jasnobrązowej. Rozwijają się u podstaw łusek tworzących szyszkokształtny owocostan^[4].
Korzenie: Mięsiste^[4]. System korzeniowy jest silnie rozbudowany, sięga bardzo głęboko^[5].

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina wieloletnia, dwupienna – na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Roślina, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.

Cechy fitochemiczne

Wewnętrzna strona przysadek kwiatów żeńskich pokryta jest gruczołowatymi włoskami wydzielającymi lupulinę, gorzkawą żywicę. Lupulina formuje się w drobne ziarenka o średnicy 0,15-0,25 mm. Zawiera żywicę (do 80%^[5]), olejki eteryczne (1–6%^[5]) i kwasy chmielowe^[3]. Dodatkowo zawiera tłuszcze, białka, wielocukrowce.

Szyszki chmielowe zawierają te same substancje czynne, tylko w innych proporcjach: olejek eteryczny (0,5–2%), składający się z ok. 20 związków terpenowych i seskwiterpenowych (m.in. humulen, mircen i kariofilen), oraz żywice (10–22%), garbniki (2–5%) i flawonoidy^[5]. Zawarte w chmielu α-kwasy (humolon, kohumulon, adhumulom, prehumulon, posthumulon, adprehumulon), zaliczane do żywic chmielowych potrafią izomeryzować do izo-α-kwasów^[6].

Siedlisko

Rośnie w wilgotnych zaroślach, olsach i łęgach, nad rowami, a także na terenach ruderalnych, przy zabudowaniach i śmietniskach^[4].

Odmiany

Rozróżnia się dwie odmiany chmielu zwyczajnego:

chmiel goryczkowy
chmiel aromatyczny

Klasyfikacja opiera się na zawartości i proporcjach między zawartością alfa-kwasów i beta-kwasów a estrów.

W uprawie wyróżnia się wiele kultywarów^[7]. Polskie odmiany to:

Nazwa chmielu	Zawartość alfa-kwasów
Lubelski	2,0–3,2%
Lomik	3,8–5,0%
Limbus	3,0–5,5%
Zbyszko	5,0–8,0%
Sybilla	5,2–8,0%
Izabella	6,5–8,5%
Oktawia	7,0–9,3%
Marynka	8,6–10,4%
Zula	7,6–13,2%
Iunga	9,3–13,2%

Zastosowanie

Humulus lupulus 'Aureus'

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Szyszka chmielu (Lupuli flos) – wysuszone, zwykle całe, żeńskie kwiatostany^[8]. Zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych, moczopędnych^[5], estrogennych, czy też chemoprewencyjnych^[9]. W szczególności obecny w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu, jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)^[10].
Działanie i zastosowanie: Zawarty w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)^[10]. Izo-α-kwasy odpowiadają za charakterystyczną goryczkę piwa i hamują rozwój bakterii Gram-dodatnich oraz pierwotniaków^[6].: Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie. Wyciągu z szyszek używa się na wrzody i trudno gojące się rany, ze względu na silne właściwości bakteriobójcze^[5].

Roślina kosmetyczna

Hormonalne działanie chmielu jest wykorzystywane w kosmetyce do opóźniania procesu starzenia się skóry. Wyciąg z chmielu jest używany do produkcji kremów, mleczek, lotionów oraz jako składnik kąpieli regeneracyjnych, a przede wszystkim do produkcji szamponów^[11].

Sztuka kulinarna

Młode pędy mogą mieć zastosowanie w kuchni – surowe przyrządza się jako surówki, gotowane przypominają w smaku szparagi. Pliniusz Starszy, w swojej „Historii Naturalis” wymienia chmiel jako delikatną jarzynę. Opinię tę potwierdza Marcjalis w jednym ze swoich epigramatów. Młode pędy i liście mogą zostać wykorzystane także do przygotowania zupy^[12]. Żeńskie szyszki chmielu wykorzystywane są w piwowarstwie jako przyprawa do brzeczki.

Uprawa

Wymagania i pielęgnacja

Miejsce pod plantację powinno być nasłonecznione i osłonięte od wiatrów. Gleba żyzna, o odczynie obojętnym do lekko zasadowego. Przed założeniem plantacji prowadzi się staranne zabiegi pielęgnacyjne ziemi, nawożenie i odchwaszczanie. Następnie co roku nawozi się i wykonuje zabiegi niszczące chwasty, szkodniki i choroby.

Rozmnażanie

Plantacje chmielu owocują do kilkunastu, nawet kilkudziesięciu lat. Uprawiane są tylko osobniki żeńskie – wytwarzające szyszki. Rośliny rozmnażane są wegetatywnie. Sadzonki pozyskuje się wiosną z ubiegłorocznych pędów.

Zbiór i przechowywanie

Kwiatostany żeńskie, zwane szyszkami, zbiera się w sierpniu. Obrywane są ręcznie lub przy pomocy maszyn do zrywania. Szyszki suszy się w temperaturze do 40-55 °C^[5]). Szyszki chmielu należy przechowywać krótko (maksymalnie rok) w ciemnym i suchym miejscu.

Produkcja na świecie w 2015 roku

Oszacowana produkcja chmielu

Kraje produkujące chmiel

Produkcja chmielu na świecie w 2015 roku
Kraj	Powierzchnia uprawy (hektary)			Produkcja oszacowana (MT = 1000kg)
Kraj	chmiel aromatyczny	chmiel goryczkowy	Razem	chmiel aromatyczny	chmiel goryczkowy	Razem
Australia	88	400	488	200	1001	1201
Austria	187	58	245	340	116	456
Belgia	83	65	148	117	117	234
Chiny	250	2050	2300	300	5700	6000
Czechy	4152	42	4194	5420	80	5500
Francja	364	49	413	648	70	718
Hiszpania	0	534	534	0	950	950
Niemcy	9675	7019	16694	16500	16000	32500
Nowa Zelandia	328	60	388	600	140	740
Polska	604	820	1424	1000	1452	2452
Republika Południowej Afryki	0	420	420	0	820	820
Rumunia	63	187	250	64	200	264
Rosja	84	54	138	92	70	162
Serbia	34	33	67	58	76	134
Słowacja	137	0	137	124	0	124
Słowenia	1203	25	1228	1930	70	2000
Ukraina	309	60	369	400	80	480
USA	13653	4654	18307	21572	12287	33858
Wielka Brytania	700	220	920	900	400	1300

źródło: Raport Międzynarodowej Konwencji Producentów Chmielu (IHGC)^[13]

Produkcja chmielu w Polsce

Polska jest czwartym pod względem wielkości producentem chmielu w Unii Europejskiej oraz szóstym na świecie (wyprzedzają ją Stany Zjednoczone, Chiny, Niemcy, Czechy i Słowenia). W 2009 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły prawie 3700 ton i były o ponad 7 proc. większe od zbiorów w 2008 r. W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r. Chmiel w Polsce uprawiany jest na obszarze 1424 ha. Produkcją tą zajmuje się ok. 1000 gospodarstw. W samej gminie Wilków (województwo lubelskie) ponad 600 gospodarstw uprawia 40% całej krajowej produkcji chmielu (dane na 2009 r.)^[14] Poza tym uprawy znajdują się na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r.

Produkcja chmielu w Polsce (dane IHGC^[13])
lata	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015*
powierzchnia (ha)	2250	2197	2172	2239	2291	2234	2179	2233	2233	1768	1768	1510	1407	1410	1424
produkcja (t)	2200	2127	3023	2898	3414	2700	3256	3446	3446	1900	1900	1818	2421	2072	2452

*wielkość szacowana

Zobacz też

chmiel – rodzaj roślin
piwo

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).
↑ ^a ^b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 120-121. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 1992, s. 73-74. ISBN 83-85444-06-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990, s. 104-105. ISBN 83-09-01261-6.
↑ ^a ^b ŁukaszŁ. Martowski ŁukaszŁ., Od piwa do medycyny — kwasy goryczkowe chmielu, „Pharmacopola”, 2 (1), s. 6–11 .
↑ Hop Cultivar Descriptions. USDA Agricultural Research Service. [dostęp 2009-01-11]. (ang.).
↑ Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
↑ Marta Mielczarek, Joanna Kołodziejczyk, Beata Olas; Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) Borgis – Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 205-210
↑ ^a ^b Iwaniuk P., Terlecka P. Ksantohumol – przeciwnowotworowy prenyloflawonoid zawarty w chmielu zwyczajnym (Humulus lupulus L.). W: Chwil M., Skoczylas M.M. (red.). Współczesne badania nad stanem środowiska i leczniczym wykorzystaniem roślin. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, s. 81-88. Dostępny w: https://wydawnictwo.up.lublin.pl/e-ksiazka
↑ Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 122. ISBN 83-09-00765-5.
↑ Marta Orłowska: Podlasie i Lubelszczyzna. Kielce: O-press sp. z o.o., s. 51, seria: Regionalna kuchnia polska. ISBN 978-83-60719-08-4.
↑ ^a ^b International Hop Growers Convention; Economic Commission -Summary Reports; July, 2015
↑ Ponad 350 gospodarstw straciło uprawy chmielu w wyniku powodzi. Portalspożywczy.pl, 03.07.2010. [dostęp 2010-07-04].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).

[Szweykowscy-3] Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 120-121. ISBN 83-214-1305-6.

[jasiewicz-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 1992, s. 73-74. ISBN 83-85444-06-8.

[Ozarowski-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990, s. 104-105. ISBN 83-09-01261-6.

[:02-6] ŁukaszŁ. Martowski ŁukaszŁ., Od piwa do medycyny — kwasy goryczkowe chmielu, „Pharmacopola”, 2 (1), s. 6–11 .

[usda-7] Hop Cultivar Descriptions. USDA Agricultural Research Service. [dostęp 2009-01-11]. (ang.).

[FPX-8] Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .

[9] Marta Mielczarek, Joanna Kołodziejczyk, Beata Olas; Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) Borgis – Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 205-210

[#1-10] Iwaniuk P., Terlecka P. Ksantohumol – przeciwnowotworowy prenyloflawonoid zawarty w chmielu zwyczajnym (Humulus lupulus L.). W: Chwil M., Skoczylas M.M. (red.). Współczesne badania nad stanem środowiska i leczniczym wykorzystaniem roślin. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, s. 81-88. Dostępny w: https://wydawnictwo.up.lublin.pl/e-ksiazka

[11] Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 122. ISBN 83-09-00765-5.

[12] Marta Orłowska: Podlasie i Lubelszczyzna. Kielce: O-press sp. z o.o., s. 51, seria: Regionalna kuchnia polska. ISBN 978-83-60719-08-4.

[:0-13] International Hop Growers Convention; Economic Commission -Summary Reports; July, 2015

[14] Ponad 350 gospodarstw straciło uprawy chmielu w wyniku powodzi. Portalspożywczy.pl, 03.07.2010. [dostęp 2010-07-04].

[3]

[4]

[1]

[2]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]