Chanaty azerbejdżańskie

Chanaty azerbejdżańskie – grupa niewielkich, feudalnych państewek istniejących na wschodnim Zakaukaziu (na obszarze dzisiejszej Armenii, Azerbejdżanu i Azerbejdżanu Irańskiego) od połowy XVIII wieku co początków XIX wieku. Formalnie podległe Persji, w rzeczywistości niezależne.

Chanaty azerbejdżańskie wyodrębniły się w wyniku rozpadu władzy centralnej w Persji po śmierci wybitnego wodza-szacha Nadira. Władzę w nich sprawowali lokalni możnowładcy - bejowie i melikowie, którzy przywłaszczyli sobie tytuły chanów, a nawet sułtanów. O ile władcy byli muzułmanami, o tyle ludność poddana była również chrześcijańska, przeważnie ormiańska i gruzińska. Rządy chanów były przeważnie łupieżcze i okrutne, co w połączeniu z ciągłymi wojnami domowymi w Persji doprowadziło do upadku i wyludnienia tych terenów. Na początku XIX wieku chanaty azerbejdżańskie znalazły się na szlaku ekspansji Imperium Rosyjskiego na Bliski Wschód. Mocą traktatu giulistańskiego z 1813 i traktatu turkmanczajskiego z 1828, kończących dwie kolejne wojny rosyjsko-perskie, chanaty położone na północ od rzeki Araks (i leżący na południe od jej ujścia chanat tałyski) zostały włączone do Rosji. Pod władzą rosyjską chanaty, początkowo autonomiczne, stopniowo zostały zmienione w rosyjskie jednostki administracyjne: najpierw prowincje, następnie powiaty i okręgi.

Do chanatów azerbejdżańskich należały:

• przyłączone do Rosji w 1813:
  • chanat derbencki ze stolicą w Derbent,
  • chanat kubiński ze stolicą w Kubie (Quba), z wasalnym chanatem dżawadzkim,
  • chanat bakijski ze stolicą w Baku,
  • chanat szyrwański ze stolicą w Szemasze (Şamaxı),
  • chanat tałyski (t. lenkorański) ze stolicą w Lenkoran,
  • chanat szekijski ze stolicą w Szeki (Şəki),
  • chanat karabaski ze stolicą w Szuszy (Şuşa),
  • chanat gandżyński ze stolicą w Gandży,
• przyłączone do Rosji w 1828:
  • chanat erywański ze stolicą w Erywaniu,
  • chanat nachiczewański ze stolicą w Nachiczewanie,
• pozostałe przy Persji (na południe od Araksu):
  • chanat ardebilski ze stolicą w Ardebil,
  • chanat zendżański ze stolicą w Zendżan,
  • chanat karadaski ze stolicą w Ahar,
  • chanat makijski ze stolicą w Maku,
  • chanat maragiński ze stolicą w Maragha,
  • chanat sarabski ze stolicą w Sarab,
  • chanat tebryski ze stolicą w Tebryzie,
  • chanat urmijski ze stolicą w Urmii,
  • chanat chalchalski ze stolicą w Chalchal,
  • chanat chojski ze stolicą w Choj.

Obok chanatów na Zakaukaziu istniały również sułtanaty - mniejsze jednostki, z reguły podporządkowane sąsiednim chanatom. Znane są sułtanaty areski, borczalski, ilisujski, kazachski, kutkaszeński, salański i szamszadilski.

Bibliografia

• B.Baranowski, K.Baranowski Historia Gruzji, Warszawa-Wrocław 1987, ISBN 83-04-02345-8
• Mirosława Zakrzewska-Dubasowa Historia Armenii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990
• WojciechW. Materski WojciechW., Gruzja, Warszawa: Wydawnictwo "Trio", 2000, ISBN 83-85660-90-9, OCLC 749427704 . Brak numerów stron w książce
• Tadeusz Świętochowski Azerbejdżan, Wydawnictwo "Trio", Warszawa 2006, ISBN 83-7436-0-37-2
• Marek J. Olbrycht, Jerzy Hauziński, Marek Smurzyński, Anna Krasnowolska (red.), Piotr Balczyński Historia Iranu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2010, ISBN 978-83-04-05047-1