Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku

Drewniane cerkwie regionu karpackiego w Polsce i na Ukrainie^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Polska
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	III, IV
Numer ref.	1424
Region	Europa i Ameryka Północna
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2013; na 37. sesji
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO ;

Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku
	nr rej. A-120 z dnia 06.03.1969 r.
	kościół filialny
	; Widok od południa
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Smolnik
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach
Wezwanie	św. Archanioł Michał do 1974, Wniebowzięcia NMP po 1974
Historia
Data zakończenia budowy	1791
Data poświęcenia	1791, 1974
Data zamknięcia	1951
Aktualne przeznaczenie	cerkiew zaadaptowana na kościół
Data reaktywacji	1974
Poprzednie wyznanie	prawosławne, ; greckokatolickie
Dane świątyni
Świątynia; • materiał bud.	; • drewno
	Położenie na mapie Polski Smolnik, cerkiew
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Smolnik, cerkiew
	Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego Smolnik, cerkiew
	Położenie na mapie gminy Lutowiska Smolnik, cerkiew
	49°12′34,5″N 22°41′15,9″E/49,209583 22,687750
	Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku – cerkiew prawosławna, następnie cerkiew greckokatolicka w Smolniku. Od 1974 filialny kościół rzymskokatolicki pw. Wniebowzięcia NMP parafii św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach.

W 2013 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO wraz z innymi drewnianymi cerkwiami w Polsce i na Ukrainie. Włączona do podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej.

Historia

Pierwsza znana wzmianka o istnieniu prawosławnej cerkwi w Smolniku pochodzi z rejestru poborowego ziemi sanockiej z 1589 roku^[2]. Przypuszcza się, że drewniana świątynia mogła być zbudowana już od momentu powstawania wsi, czyli po roku 1530^[3]. Cerkiew uległa najprawdopodobniej pożarowi lub powodzi. Druga prawosławna cerkiew w Smolniku powstała w 1602 roku^[4], a jej proboszczem był Jan Hryniewiecki^[5]. Cerkiew ta została spalona w październiku 1672 roku najprawdopodobniej w wyniku najazdu Tatarów^[6]^[7]. Po 1672 roku wzniesiono kolejną cerkiew drewnianą w nieco innej lokalizacji mającej zapewnić lepszą ochronę przed najazdami. Od 1697 roku prawosławna eparchia przemyska zostaje podporządkowana strukturom unickim i od tego roku parafia smolnicka funkcjonuje jako taka^[8].

Widok ogólny
Elewacja frontowa

Budowa nowej, czwartej w kolejności, świątyni zakończona została oficjalnie 1 sierpnia 1791. Całe wyposażenie starej świątyni zostało przeniesione do nowej cerkwi^[9]. Pierwszym parochem cerkwi z 1791 roku był Daniel Hryniewiecki^[10]. Pierwszy gruntowny remont cerkwi został przeprowadzony w 1921 roku przy znacznym wsparciu finansowym miejscowej gromady. Nastąpiła wymiana dachu gontowego na blaszany oraz dokonano renowacji ikonostasu. Funkcję parafialnej świątyni greckokatolickiej pełniła do 1951 roku (zawarcie umowy między PRL a ZSRR, w wyniku której Smolnik powrócił do granic Polski, zaś miejscowa ludność została wysiedlona do USRR). Opuszczona świątynia wraz z cerkiewnym cmentarzem była dewastowana, rozgrabiana, zamieniona na magazyn. W latach 1969–1970 przeprowadzono podstawowe prace remontowe. 6 marca 1969 roku cerkiew została wpisana do rejestru zabytków, co miało sprzyjać możliwości udzielenia pomocy finansowej i polepszenia jej sytuacji^[11]. Część wyposażenia cerkwi w Smolniku została zakwalifikowana do przeniesienia do składnicy pocerkiewnych ruchomości w Łańcucie^[12].

We wrześniu 1973 r., na zlecenie Ministra Kultury i Sztuki, sporządzono opinię dotyczącą stanu technicznego kilku zabytkowych cerkwi w ówczesnym województwie krośnieńskim, w tym cerkwi w Smolniku. Cerkiew pozostawać miała w bardzo dobrym stanie technicznym^[13]. Od lat 70. XX wieku parafia rzymskokatolicka dążyła do przejęcia świątyni^[14]. W 1974 cerkiew formalnie przekazano parafii rzymskokatolickiej, która przystosowała ją do własnych celów wprowadzając odmienny, od dotychczasowego, porządek wewnątrz świątyni zacierając jej historyczny wygląd świadczący o tradycjach liturgicznych i kulturze okolicznej ludności. Generalny remont świątyni został przeprowadzony w latach 2004-2005. W 2009 r. rozpoczęto prace konserwatorskie polichromii znajdujących się na ścianach i w kopule prezbiterium, a także wykonano aranżację prezbiterium^[15]. Na przycerkiewnym cmentarzu, który był niejednokrotnie dewastowany zachowało się tylko kilka nagrobków.

21 czerwca 2013 roku smolnicka cerkiew została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Elewacja wschodnia
Elewacja północna

Zniszczony ikonostas

Architektura i wyposażenie

Cerkiew w Smolniku reprezentuje typ bojkowski. Jest to dzisiaj jedyny zachowany obiekt sakralny tego typu w Bieszczadach i jeden z trzech w całym kraju. Świątynia jest trójdzielna, z nawą, prezbiterium i przedsionkiem równej wysokości, ale nierównej szerokości – nawa jest wyraźnie większa. Wszystkie części budynku wieńczą cebulaste kopułki z krzyżami na szczycie namiotowych dachów. Całość okala okap.

Ikonostas znajdujący się pierwotnie w świątyni został zniszczony po 1951. Jedynym elementem oryginalnego wyglądu cerkwi jest fragment polichromii przedstawiający kotarę podtrzymywaną przez anioły oraz puste kartusze, w których pierwotnie znajdowały się postacie proroków starotestamentowych. Ikony Zaśnięcia Bogurodzicy i Bogurodzicy Hodigitria ze smolnickiej cerkwi, datowane na 1547 rok znajdują się obecnie w Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie, zaś ikony Apostołów Deesis znajdują się w muzeum w Łańcucie.

Wnętrze
Otoczenie,cis Benedykta XVI
W otoczeniu cerkwi

Przypisy

↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .
↑ 1. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. – Т. VII. – Сz. 2. Opisanie przez A. Jablonowskiego // Źródła dziejowe. – T. XVIII. – Cz. 1. – Warszawa 1902. – S. 56.
↑ A. Fastnacht. Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340 – 1650. – Wrocław, 1962. – S. 178, 265.
↑ Zapis w aktach powizytacyjnych dekanatu zatwarnickiego z 1795 r. (ABGK - Archiwum Państwowe w Przemyślu)
↑ AP Prz. – ABGK). – Sygn. 326. – S. 85.
↑ Augustyn M., Szczerbicki A. Cerkiew w Smolniku... – str. 4.
↑ CDIAUL. – F. 13. – Op. 1. – T. 1078. – S. 1001, 1012, 1245. Zob. też: Półćwiartek J. Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672 r. na obszarze ziemi sanockiej (W aneksie Taryfa dymów ziemi sanockiej z 1674 roku) // Rocznik Historyczno-Archiwalny. – T. VII-VIII. – Przemyśl, 1994. – str. 18-33.
↑ Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w: "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 314.
↑ Akta wizytacyjne z 1795 roku (ABGK - Archiwum Państwowe w Przemyślu)
↑ Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 315.
↑ Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 316.
↑ Na listę trafiły cztery XVI-wieczne ikony ze smolnickiej cerkwi, które dziś są przechowywane w Muzeum w Łańcucie (Archiwum Działu Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamek w Łańcucie, Dokumentacja wizytacyjna cerkwi dawnego województwa rzeszowskiego po 1958 r. (mps), b.p.). O akcji zob. szerz.: Tondos B. Ochrona cerkwi na graniach legalności // Losy cerkwi w Polsce po roku 1944. – Rzeszów, 1997. – S. 121-136.
↑ AIPN Rz. – 62/131: Odpis opinii odnośnie stanu technicznego cerkwi zabytkowych w woj. krośnieńskim wg wskazań Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie. – Warszawa, 15.IX.1973. – K. 21, 34.
↑ Słownik Historyczno-Krajoznawczy Bieszczady - Gmina Lutowiska, Ustrzyki G. - Warszawa 1995, str. 363.
↑ Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 317.

Bibliografia

G. i Z. Malinowscy, E. i P. Marciniszyn, Ikony i cerkwie. Tajemnice łemkowskich świątyń, Carta Blanca, Warszawa 2009, ISBN 978-83-61444-15-2
Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV",
Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995,
Augustyn M., Szczerbicki A. Cerkiew w Smolniku,
Słownik Historyczno-Krajoznawczy Bieszczady - Gmina Lutowiska, Ustrzyki G. - Warszawa 1995,
Michniewscy M. i A., Duda M., "Cerkwie drewniane Karpat (Polska i Słowacja)", Wydawnictwo Rewasz, Pruszków 2003,
"Ukraińskie cerkwie drewniane, geneza i rozwój form", Lwów 1937.

Linki zewnętrzne

[2] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[3] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[zabytek-1] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .

[4] 1. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. – Т. VII. – Сz. 2. Opisanie przez A. Jablonowskiego // Źródła dziejowe. – T. XVIII. – Cz. 1. – Warszawa 1902. – S. 56.

[5] A. Fastnacht. Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340 – 1650. – Wrocław, 1962. – S. 178, 265.

[6] Zapis w aktach powizytacyjnych dekanatu zatwarnickiego z 1795 r. (ABGK - Archiwum Państwowe w Przemyślu)

[7] AP Prz. – ABGK). – Sygn. 326. – S. 85.

[8] Augustyn M., Szczerbicki A. Cerkiew w Smolniku... – str. 4.

[9] CDIAUL. – F. 13. – Op. 1. – T. 1078. – S. 1001, 1012, 1245. Zob. też: Półćwiartek J. Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672 r. na obszarze ziemi sanockiej (W aneksie Taryfa dymów ziemi sanockiej z 1674 roku) // Rocznik Historyczno-Archiwalny. – T. VII-VIII. – Przemyśl, 1994. – str. 18-33.

[10] Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w: "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 314.

[11] Akta wizytacyjne z 1795 roku (ABGK - Archiwum Państwowe w Przemyślu)

[12] Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 315.

[13] Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 316.

[14] Na listę trafiły cztery XVI-wieczne ikony ze smolnickiej cerkwi, które dziś są przechowywane w Muzeum w Łańcucie (Archiwum Działu Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamek w Łańcucie, Dokumentacja wizytacyjna cerkwi dawnego województwa rzeszowskiego po 1958 r. (mps), b.p.). O akcji zob. szerz.: Tondos B. Ochrona cerkwi na graniach legalności // Losy cerkwi w Polsce po roku 1944. – Rzeszów, 1997. – S. 121-136.

[15] AIPN Rz. – 62/131: Odpis opinii odnośnie stanu technicznego cerkwi zabytkowych w woj. krośnieńskim wg wskazań Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie. – Warszawa, 15.IX.1973. – K. 21, 34.

[16] Słownik Historyczno-Krajoznawczy Bieszczady - Gmina Lutowiska, Ustrzyki G. - Warszawa 1995, str. 363.

[17] Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XX w." w "ДРОГОБИЦЬКИЙ КРАЄЗНАВЧИЙ ЗБІРНИК Засновано 1994 року Випуск XIV – XV", str. 317.

[1]

[a]

[b]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]