Boris Jelcyn

1. prezydent Federacji Rosyjskiej (1991–1999)

Boris[f] Nikołajewicz Jelcyn (ros. Бори́с Никола́евич Е́льцин; ur. 1 lutego 1931 w Butce, zm. 23 kwietnia 2007 w Moskwie) – radziecki i rosyjski polityk. W latach 1990–1991 przewodniczący Rady Najwyższej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W latach 1991–1992 premier RFSRR oraz Federacji Rosyjskiej. W latach 1991–1999 prezydent Federacji Rosyjskiej.

Boris Jelcyn
Борис Ельцин
Ilustracja
Pełne imię i nazwisko

Boris Nikołajewicz Jelcyn

Data i miejsce urodzenia

1 lutego 1931
Butka, RFSRR, ZSRR

Data i miejsce śmierci

23 kwietnia 2007
Moskwa, Federacja Rosyjska

Prezydent RFSRR
Prezydent Federacji Rosyjskiej
Okres

od 10 lipca 1991[a][b][c]
do 31 grudnia 1999

Pierwsza dama

Naina Jelcyna

Poprzednik

Michaił Gorbaczow[d]

Następca

Władimir Putin

Przewodniczący Rady Najwyższej Rosyjskiej FSRR
Okres

od 29 maja 1990
do 10 lipca 1991

Poprzednik

Witalij Worotnikow

Następca

Rusłan Chasbułatow

Premier Rosyjskiej FSRR/Federacji Rosyjskiej
Okres

od 6 listopada 1991[e]
do 15 maja 1992

Poprzednik

Oleg Łobow (p.o.)

Następca

Jegor Gajdar

Premier Federacji Rosyjskiej (p.o.)
Okres

od 23 marca 1998
do 23 marca 1998

Poprzednik

Wiktor Czernomyrdin

Następca

Sergiej Kirijenko

Faksymile
Odznaczenia
Order „Za zasługi dla Ojczyzny” I klasy Medal „W upamiętnieniu 1000-lecia Kazania” Order Franciszka Skaryny (Białoruś) Order „Za Odwagę Osobistą” (Naddniestrze) Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Order Księcia Jarosława Mądrego I klasy Order „Złoty Orzeł” Order Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy z Wielkim Łańcuchem (1951-2001) Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa) Krzyż Wielki Orderu Dobrej Nadziei (RPA) Wielki Krzyż Orderu Krzyża Pogoni (Litwa) Medal Pamiątkowy 13 Stycznia Złoty Order Olimpijski Order Gwiazdy Betlejem 2000 (Palestyna) Order Lenina Order Czerwonego Sztandaru Pracy Order Czerwonego Sztandaru Pracy Order „Znak Honoru” Medal jubileuszowy „W upamiętnieniu 100-lecia urodzin Władimira Iljicza Lenina” Medal jubileuszowy „Trzydziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945”
Order Świętego Dymitra Dońskiego I klasy
Boris Jelcyn w Moskwie 22 sierpnia 1991, tuż po zakończeniu puczu moskiewskiego

Życiorys

edytuj

Działalność w KPZR

edytuj

W latach 1961–1990 Boris Jelcyn był członkiem KPZR, a od 1977 I sekretarzem Komitetu Obwodowego KPZR w Swierdłowsku (obecnie Jekaterynburg) – w pierwszym roku pełnienia przez niego tej funkcji zburzono były dom inżyniera Nikołaja Ipatiewa, miejsce kaźni cara Mikołaja II, jego rodziny i pracowników dworu.

Od 1985 Jelcyn był I sekretarzem Komitetu Miejskiego w Moskwie. W 1987 po krytyce połowiczności reform przeprowadzanych przez szefa partii Michaiła Gorbaczowa został usunięty z tego stanowiska, ale jednocześnie zdobył popularność w reformatorskim skrzydle partii, wśród neoliberalnej inteligencji. 29 maja 1990 został wybrany na przewodniczącego Rady Najwyższej RSFSR, pokonując ówczesnego premiera Rosji Aleksandra Własowa, którego kandydaturę poparł Michaił Gorbaczow.

Prezydent Rosji

edytuj

Stanął do wyborów 12 czerwca 1991 na urząd prezydenta RSFRR (Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej) i wygrał je. Wkrótce po objęciu przezeń tego urzędu miał miejsce nieudany pucz (19–21 sierpnia 1991), skierowany przeciwko Gorbaczowowi, ówczesnemu sekretarzowi generalnemu KC KPZR. Jelcyn był głównym organizatorem i symbolem zwycięskiego oporu przeciwko puczystom, co pozwoliło mu szybko skupić pełnię władzy w swoich rękach i zmarginalizować Gorbaczowa. 8 grudnia 1991 w Wiskulach w Puszczy Białowieskiej zawarł z prezydentami Ukrainy i Białorusi porozumienie o rozwiązaniu ZSRR (tzw. porozumienie białowieskie). Jelcyn został prezydentem niepodległej Federacji Rosyjskiej.

W dniach 21 września 1993 – 4 października 1993 nastąpiła próba pozbawienia Borisa Jelcyna władzy prezydenckiej przez Radę Najwyższą, która w odpowiedzi na decyzję Jelcyna o jej rozwiązaniu pozbawiła go urzędu prezydenta i powierzyła tymczasowo ten urząd wiceprezydentowi Aleksandrowi Ruckojowi, co spowodowało kryzys konstytucyjny. Ruckoj nie uzyskał realnej władzy ani uznania międzynarodowego jako prezydent Rosji, a protest parlamentu został stłumiony przy użyciu wojska.

W 1993 roku Jelcyn odwiedził Polskę i jako pierwszy przywódca Rosji w historii przeprosił Polaków za zbrodnię katyńską dokonaną przez Stalina w 1940 r.[4] W 1996 r. wybrany na prezydenta po raz drugi (rywalizował o to stanowisko z Giennadijem Ziuganowem, wygrał w drugiej turze przewagą 53,8% do 40,3% głosów). W piątek 31 grudnia 1999 Jelcyn zrzekł się funkcji prezydenta. Pełniącym obowiązki prezydenta do czasu rozpisania wyborów został wtedy Władimir Władimirowicz Putin[5].

Śmierć i pogrzeb

edytuj
 
Jelcyn podczas spotkania z prezydentem Stanów Zjednoczonych Billem Clintonem w 1995
 
Żołnierze niosący trumnę Borisa Jelcyna w trakcie jego pogrzebu

Zmarł w poniedziałek 23 kwietnia 2007 w Moskwie około godz. 15.45 czasu moskiewskiego (13.45 czasu warszawskiego) z powodu postępującej niewydolności sercowo-naczyniowej. Pogrzeb Borisa Jelcyna odbył się w środę 25 kwietnia 2007 (dzień ten został ogłoszony w Rosji dniem żałoby narodowej) na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie obok grobów iluzjonisty Igora Kio i aktora Jewgienija Urbańskiego, naprzeciwko słynnej baleriny Galiny Ułanowej. Jelcyn został pochowany z honorami należnymi głowie państwa i zwierzchnikowi sił zbrojnych. Hołd oddał mu ówczesny prezydent Rosji Władimir Putin. Trumnę z ciałem Jelcyna przewieziono z Soboru Chrystusa Zbawiciela, gdzie odbyła się ceremonia żałobna, na cmentarz na lawecie armatniej podczepionej do transportera opancerzonego. Do grobu złożono ją przy dźwiękach hymnu Rosji. Oddano honorową salwę armatnią. Wśród kilkuset uczestników pogrzebu były osobistości z zagranicy, między innymi były prezydent Polski Lech Wałęsa, prezydent Białorusi Alaksandr Łukaszenka, premier Ukrainy Wiktor Janukowycz, a także eksprezydenci Stanów Zjednoczonych: Bill Clinton i George Bush[6], jak również osobistości ze świata kultury, na przykład światowej sławy rosyjska piosenkarka Ałła Pugaczowa, wieloletnia przyjaciółka prezydenta.

Ordery i odznaczenia

edytuj

Kontrowersje

edytuj
  • Boris Jelcyn znany był z nadużywania alkoholu[20]. W czasie uroczystości wymarszu ostatnich wojsk rosyjskich ze zjednoczonego Berlina zapamiętano mu, że w stanie upojenia alkoholowego zaczął dyrygować orkiestrze wojskowej[21]. Nagrania z tej wpadki obiegły świat i zostały negatywnie odebrane w Rosji, zwłaszcza w kręgach wojskowych. Prezydent nadużywał alkoholu również podczas wizyty w Białym Domu. Na spotkaniu z Billem Clintonem pijany Jelcyn rozbawił prezydenta USA swoimi odpowiedziami na konferencji prasowej. Po latach wyciekły także informacje o zatrzymaniu prezydenta Rosji przez agentów tajnych służb, gdy w nocy stał na ulicy w Waszyngtonie i próbował złapać taksówkę, żeby pojechać do pizzerii[22].
  • W 1994 roku podczas wizyty w Irlandii Jelcyn nie wyszedł z samolotu, który wylądował na lotnisku w Shannon[23]. Prezydent w rozmowie z dziennikarzami powiedział, że spał i tłumaczył to zmęczeniem po podróży ze Stanów Zjednoczonych. W rzeczywistości powodem niedyspozycji był zawał serca. Fakt ten był długo ukrywany przed opinią publiczną, co po latach potwierdziła córka Jelcyna[24].
  • W trakcie rządów Borisa Jelcyna przeprowadzono reformy gospodarcze Jegora Gajdara, które wywarły negatywne skutki dla rosyjskiej gospodarki oraz całego społeczeństwa rosyjskiego (inflacja, upadek przedsiębiorstw, problemy z zaopatrzeniem, spadek wartości waluty czy znaczny spadek średniej długości życia, obniżenie się realnych dochodów, których wartość spadła w latach 1992–2001 o 47%)[25][26].

Upamiętnienie

edytuj
  • W 2008 został patronem jednej z ulic w Jekaterynburgu[27]. W tym samym roku jego imię otrzymał mieszczący się w mieście Uralski Państwowy Uniwersytet Techniczny[28].
  • W rodzinnej miejscowości prezydenta znajduje się ulica jego imienia. Na domu, w którym mieszkał umieszczono także tablicę pamiątkową[29].
  • W maju 2009 w Petersburgu otworzono Bibliotekę Prezydencką imienia Borisa Jelcyna[30].
  • W Kirgistanie nazwano jego imieniem jeden ze szczytów górskich[31]. W 2003 w miejscowości Czołpon-Ata odsłonięto pomnik Jelcyna[32].
  • 1 lutego 2011, z okazji 80. rocznicy urodzin Borisa Jelcyna, w Jekaterynburgu odsłonięto jego pomnik. W uroczystości odsłonięcia obiektu wziął udział prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew[33].
  • 22 sierpnia 2013 w Tallinnie, na kamiennym murze w pobliżu gmachu rządu estońskiego, wmurowano płaskorzeźbę i tablicę pamiątkową upamiętniającą Borisa Jelcyna. Na rzeźbionym wizerunku umieszczony został napis w językach estońskim, rosyjskim i angielskim: Pamięci pierwszego prezydenta Rosji Borisa Jelcyna, za jego wkład w pokojowe przywrócenie niepodległości Estonii w latach 1990–1991. Obiekt odsłoniła przewodnicząca Zgromadzenia Państwowego Ene Ergma. W ceremonii uczestniczyli także minister edukacji Estonii Jaak Aaviksoo, były prezydent kraju Arnold Rüütel, burmistrz Tallina Edgar Savisaar oraz były przewodniczący Rady Najwyższej Białoruskiej SRR Stanisław Szuszkiewicz[34][35][36].
  • 25 listopada 2015 w Jekaterynburgu otwarto Prezydenckie Centrum Borisa Jelcyna[37].

Publikacje

edytuj
  1. Wyznania, tł. Władysław Sokołowski, Warszawa 1990. ISBN 83-900071-0-X.
  2. Notatki prezydenta (od puczu do puczu), tł. Maria Kotowska, Warszawa 1995. ISBN 83-86386-19-3.
  3. Prezydencki maraton, tł. Anna Łabuszewska, Warszawa 2001. ISBN 83-7311-026-7.
  4. Borys Jelcyn. Od świtu do zmierzchu, Aleksander Korżakow, Warszawa 1998. ISBN 83-86678-87-9.
  1. Do 26 grudnia 1991 prezydent Rosyjskiej FSRR.
  2. Zakwestionowanie prezydentury przez Radę Najwyższą 21 września – 4 października 1993: próba pozbawienia Borisa Jelcyna władzy prezydenckiej przez Radę Najwyższą, która powierzyła tymczasowo ten urząd wiceprezydentowi Aleksandrowi Ruckojowi, co spowodowało wówczas kryzys konstytucyjny. Ruckoj nie uzyskał realnej władzy ani uznania międzynarodowego jako prezydent Rosji.
  3. Przerwa w sprawowaniu urzędu w dniach 5–6 listopada 1996. Od godz. 7:00 5 listopada do godz. 6:00 6 listopada 1996, podczas operacji serca Jelcyna obowiązki prezydenta Rosji, na mocy rozporządzenia nr 1564, pełnił premier W. Czernomyrdin.
  4. Jako prezydent ZSRR.
  5. Boris Jelcyn do 25 grudnia 1991 był premierem Rosyjskiej FSRR, a od 25 grudnia 1991 premierem Federacji Rosyjskiej.
  6. W wersji spolszczonej – Borys Jelcyn[1][2][3].

Przypisy

edytuj
  1. Wielki słownik ortograficzny PWN. so.pwn.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-08)].
  2. Jan Grzenia, Słownik nazw własnych. 2003, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  3. Daniela Podlawska, Magdalena Świątek-Brzezińska, Słownik nazw osobowych i miejscowych. 2008, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Szkolne PWN.
  4. Jelcyn przeprosił za Katyń.
  5. Boris Yeltsin, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-05-07] (ang.).
  6. Uroczystości pogrzebowe wielkich przywódców państwowych. dzienniklodzki.pl. [dostęp 2018-05-07]. (pol.).
  7. Michael Wines, Europe: Russia: An Honor And A Barb For Yeltsin, „The New York Times”, 13 czerwca 2001, ISSN 0362-4331 [dostęp 2019-02-28].
  8. Ельцин, Борис [online], lenta.ru [dostęp 2019-02-28].
  9. a b c Аргументы и факты – Старый сайт [online], web.archive.org, 12 grudnia 2013 [dostęp 2019-02-28] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-12].
  10. Борис Ельцин награжден медалью [online], ИА REGNUM [dostęp 2019-02-28].
  11. Новодевичье кладбище готовили к церемонии всю ночь – Известия [online], archive.is, 4 września 2012 [dostęp 2019-02-28].
  12. 160 обладателей ордена Почетного легиона [online], Российская газета [dostęp 2019-02-28].
  13. Le onorificenze della Repubblica Italiana [online], www.quirinale.it [dostęp 2019-02-28].
  14. Указ Президента України № 90/2000 від 22 січня 2000 року «Про нагородження відзнакою Президента України – „Орден князя Ярослава Мудрого“» [online], zakon1.rada.gov.ua [dostęp 2019-02-28].
  15. Bloķēts pieprasījums [online], sejas.tvnet.lv [dostęp 2019-02-28].
  16. National Orders Recipients 1999 [online], South African History Online, 3 kwietnia 2011 [dostęp 2019-02-28] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-29].
  17. Указ Президента Приднестровской Молдавской Республики от 18 октября 2001 года № 537 «О награждении орденом „За личное мужество” гражданина Российской Федерации Ельцина Б. Н.».
  18. Не прошло и 2000 лет [online], www.kommersant.ru, 18 stycznia 2000 [dostęp 2019-02-28].
  19. Medal of Bethlehem, 2000.
  20. Dziennik Polska-Europa-Świat, 29.09.2007, s. 19.
  21. Altered Statesmen [online], Discovery UK [dostęp 2020-11-23] (ang.).
  22. 'Drunk Boris Yeltsin tried to hail taxi outside White House in underpants’ [online], The Telegraph [dostęp 2020-11-23] (ang.).
  23. Just plane rude: the day Boris Yeltsin ‘overslept’ [online], independent [dostęp 2020-11-23] (ang.).
  24. 1994: Sleepy Boris ‘snubs’ Irish leader [online], 30 września 1994 [dostęp 2020-11-23] (ang.).
  25. Natalia Kusa, Prezydentura B. Jelcyna – polityczne uwarunkowania i społeczny odbiór, „Studia Społeczne” [dostęp 2023-06-19].
  26. Alicja Stępień-Kuczyńska, Między reformami a zmianą systemową w ZSRR/FR, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” (3), 2020, s. 39–63, DOI10.14746/ssp.2020.3.3, ISSN 2956-5014 [dostęp 2023-06-19] (pol.).
  27. Одна из улиц Екатеринбурга названа в честь Бориса Ельцина [online], РИА Новости, 2008 [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  28. Уральскому университету присвоено имя Ельцина [online], ВЗГЛЯД.РУ [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  29. В родном селе Бориса Ельцина открыли мемориальную доску [online], РИА Новости, 2008 [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  30. Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина [online], Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  31. Summit of success for Yeltsin [online], 31 lipca 2002 [dostęp 2020-08-17] (ang.).
  32. В Киргизии Ельцину открывают прижизненный памятник [online], Фергана.Ру [dostęp 2020-08-17].
  33. Дмитрий Медведев возложил цветы к памятнику Борису Ельцину [online], www.e1.ru, 1 lutego 2011 [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  34. Галерея: барельеф Ельцина торжественно открыли [online], Rus.Postimees.ee, 22 sierpnia 2013 [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  35. Барельеф первому президенту РФ Борису Ельцину открыт в Таллине [online], РИА Новости, 2013 [dostęp 2020-08-17] (ros.).
  36. Vaata, kes riigitegelastest käisid Jeltsini barejeefi avamisel [online], web.archive.org, 25 sierpnia 2013 [dostęp 2020-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-25].
  37. 25 ноября в Екатеринбурге открылся Президентский центр Бориса Ельцина [online], Ельцин Центр [dostęp 2020-08-17] (ros.).

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Jan Różdżyński: Autograf Jelcyna, „Nowaja Polsza” nr 5(86) 2007, [w:] [1]