Wikipedia

Black Brant

rodzina kanadyjskich rakiet sondażowych

Black Brant (dosł. ang. bernikla czarna, łac. Branta bernicla nigricans) – rodzina kanadyjskich rakiet sondażowych budowanych przez Bristol Aerospace w Winnipeg w prowincji Manitoba[1][2]. Do pierwszego lotu doszło 5 września 1959 r. (wariant Black Brant I) z poligonu rakietowego przy bazie wojskowej Fort Churchill[3]. Od tego momentu wystrzelono ich setki i wprowadzano ich kolejne wersje[1]. Rakiety te wykorzystywane są do badań m.in. przez Kanadyjską Agencję Kosmiczną i amerykańską NASA[4]. Wszystkie są napędzane paliwem stałym i przeznaczone są do lotów suborbitalnych; ich osiągi są zróżnicowane w zależności od konfiguracji, niemniej ich przeważająca część przekracza linię Kármána (100 km n.p.m.) będącą umowną granicą przestrzeni pozaziemskiej.

Black Brant
Rodzina rakiet nośnych Black Brant
Ilustracja
Porównanie rozmiarów kilku rakiet z rodziny Black Brant
Producent

Bristol Aerospace (Kanada)

Data pierwszego startu

5 września 1959

Statystyki
Wszystkie starty

>900

Zdolność wynoszenia

Lot suborbitalny: Black Brant I, II, V: 68 kg

Siła ciągu przy starcie

W zależności od typu oraz stopnia, 7-257 kN

Wymiary
Średnica

V: 0,44 m

Multimedia w Wikimedia Commons
Start rakiety Black Brant XII

25 stycznia 1995 roku doszło do incydentu związanego z rakietą: planowo odpalona z poligonu Andøya rakieta Black Brant XII wywołała fałszywy alarm w siłach strategicznych Federacji Rosyjskiej. Szybko wznoszący się obiekt był podejrzewany o przenoszenie ładunku jądrowego, a prezydent, minister obrony i szef Sztabu Generalnego Federacji Rosyjskiej rozważali rozkaz do własnego uderzenia jądrowego[5].

Nazwę rakiety zawdzięczają bernikli czarnej (w jęz. ang. zwanej także pacific brent goose) – amerykańskiemu podgatunkowi bernikli obrożnej, dużego arktycznego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (podrodzina: gęsi)[2].

Warianty

edytuj
 
Porównanie rozmiarów różnych rakiet sondażowych

Od momentu wprowadzenia wykorzystano wiele wariantów rakiet z tej rodziny[6]. Pierwsze były jednostopniowe i cechowały się mniejszymi możliwościami: Black Brant I oraz debiutująca 12 października 1960 r. i wycofana w 1974 r. Black Brant IIA[7] i warianty Black Brant V[8]: VA, VB, VC – wszystkie były przeznaczone do wyniesienia do 68 kg (choć na różne wysokości). Z kolei wystrzeliwana w latach 1962–1984 jeszcze mniejsza Black Brant III wynosiła do 18 kg[9].

24 czerwca 1964 r. zadebiutowała wersja dwuczłonowa Black Brant IVA[10] zdolna do wyniesienia 18 kg, ale na wysokość 1000 km[11]. Następnie rodzina wzbogaciła się o jeszcze mniejsze rakiety opracowywane na zlecenie United States Army: w 1969 r. do użytku weszła jednostopniowa jeszcze mniejsza, ważąca zaledwie 100 kg przy 12 cm średnicy, Black Brant VI[12]. Pracowano też nad jeszcze mniejszą wersją siódmą[13][14].

W latach 70. po raz pierwszy przedstawiono warianty wykorzystujące w pierwszym stopniu jednostki napędowe pocisków wojskowych wycofanych z użytku, co zwiększyło możliwości tych rakiet. 4 grudnia 1975 r. po raz pierwszy wystrzelono typ Black Brant 8, wykorzystujący jako pierwszy stopień człon rakietowy Nike[15][16]. W latach 80. wprowadzono warianty korzystające z pierwszego stopnia pocisków rakietowych typu RIM-2 Terrier: 14 sierpnia 1981 r. po raz pierwszy wystrzelono trzystopniową Black Brant X[17]. 16 marca 1982 r. dwustopniową wersję Black Brant IX[18]. Pierwsze stopnie ostatnich wariantów oparto na silnikach wycofanych ze służby rakiet RIM-8 Talos: 30 września 1988 r. po raz pierwszy wystrzelono czterostopniową Black Brant XII[19], a 1 lutego 1990 r. trzystopniową Black Brant XI[20].

Wariant Pierwszy start Ostatni start Liczba stopni Udźwig Silnik 1. stopnia Silnik 2. stopnia Silnik 3. stopnia Silnik 4. stopnia Uwagi
Black Brant I[3] 1959 1963 1 68 kg na 225 km 15KS25000
Ciąg 111 kN 		– – – –
Black Brant IIA[7] 1960 1974 1 68 kg na 274 km 15KS25000
Ciąg 89 kN (inne: 111 kN)[21] 		– – – –
Black Brant IIB[22] 1963 1963 1 100 kg na 200 km 23KS20000
Ciąg 89 kN 		– – – Dłużej pracujący silnik, produkcja zakończona po 4 lotach testowych. Wnioski wykorzystane przy IIA i III.
Black Brant III (IIIA, IIIB)[9][23] 1962 1984 1 18 kg na 177 / 220 km IIIA: 9KS11000
IIIB: 12KS10000 		– – – Uznany za stabilny w kwietniu 1964[13]
Black Brant IVA[10][24] 1964 1976 2 18 kg na 850 km 15KS25000 9KS11000 – – –
Black Brant IVB[25] 1971 1981 2 18 kg na 950 km 15KS25000 12KS10000 – – Ulepszona wersja IVA, oparta na VB
Black Brant VA[8][26] 1966 1999 1 68 kg na 170 km 15KS25000 – – – –
Black Brant[8] VB[27]/VC[28] VB: 1965

VC: 1970

VB: 2002

VC: 2013

1 VB: 68 kg na 400 km

VC: 68 kg na 350 km

26KS20000 – – – VB oferuje nieco wyższe osiągi od VC. Odnotowane stosowanie większych ładunków, np. „typowy 270 kg”[27]
Black Brant VI[12] 1969 1979 1 9? kg ok. 75 km (rekordowy wzlot na 95 km) Ciąg tylko 7 kN – – – –
Black Brant VII[14] 1970 1972 1 9 kg, do 40 km – – – – Program rozwojowy przerwany[13]
Black Brant VIII (8B[16], 8C[29])

Nike Black Brant

8B: 1975

8C: 1976

2004 2 136 kg na 430 km

408 kg na 230 km

Nike – – – Wersja 8B: Nike + VB, 8C: Nike + VC

Misje NASA i US Air Force[13]

Black Brant IX[18][30][31] 1982 2 W zależności od wariantu do ~140 kg na >1000 km

~200 kg na 800 km

~360 kg na 500 km

Terrier Mk.12

mod.:

Terrier Mk.70 (TX-664)

Black Brant VB lub VC – – Jeden lot Black Brant IX Mod 2 (1 listopada 2008) z White Sands, z drugim członem VC[32],
Black Brant X[17] 1981 3 90 kg na 1200 km

317 kg na 550 km

Terrier Mk.12

mod.:

Terrier Mk.70 (TX-664)

Black Brant VB lub VC Nihka / 17KS12000 – –
Black Brant XI[20] i 11A 1990 3 320 kg na 500 km

550 kg na 350 km

Talos Taurus (Honest John) / M-6 lub

Terrier

– – –
Black Brant XII[19][33] 1988 4 136 kg na 1500 km

522 kg na 500 km

Mk 11 Mod 5 Talos Taurus (Honest John) / M-6 26KS20000 mod. Nihka / 17KS12000 –
Black Brant XIIA[34] 2014 4 136 kg na 1500 km z 85°

521 kg na 500 km z 85°

Mk 11 Mod 5 Talos Terrier Mk.70 26KS20000 mod. Nihka / 17KS12000 –

Podsumowanie startów

edytuj

Według dostępnych informacji wystrzelono ponad 900 sztuk rakiet rodziny Black Brant.[35][36][37][38][39][40][41][42][43][44]

ASC[45] ARR[46] CLBI[47] CEL[48] CP[49] EA[50] Eglin[51] Esr[52] FC[53] KTF[54] PFRR[55] MNPS[56] RN[57] S[57] SS[58] SRR[59] CT[60] WFF[61] WIS[62] WSMR[63] Inne Razem
Black Brant I 14 14
Black Brant II 53 54
Black Brant IIB 4 4
Black Brant III 2 3 21 6 4 EQ[64] - 2.

V[65] - 2.

40
Black Brant III B 4 6 2 Gillam[66] - 2. 14
Black Brant IV A 2 9 2 17 2 1 33
Black Brant IV B 1 1 7 2 12 1 1 3 1 CLR[67] - 1. 30
Black Brant V A 6 16 1 ChR[68] -1. 24
Black Brant V B 1 2 5 40 2 2 3 1 10 66
Black Brant V C 4 4 6 3 1 1 3 6 2 10 2 5 11 47 105
Black Brant VI 26 6 38 70
Black Brant VII 20 20
Black Brant VIII B 2 2 2 7 1 7 21
Black Brant VIII C 4 4 9 2 1 4 65 SM[69] - 1. 90
Black Brant IX / Mod2 2 4 2 19 1 3 7 12 12 193 RTS[70] - 1.

SN[71] - 6.

264
Black Brant IX B / BM1 2 2 1 5
Black Brant IX C / CM1 3 1 20 24
Black Brant X 1 2 2 12 2 2 11 30
Black Brant X B 1 3 4
Black Brant X C 3 2 2 7
Black Brant XI 1 2 6 9
Black Brant XII 6 19 3 28
Black Brant XII A 2 2
Razem 5 27 18 6 12 3 7 23 251 3 85 12 6 2 9 4 12 63 13 381 16 958

Misje

edytuj

Rakiety z rodziny Black Brant służyły m.in. badaniom widma Merkurego przy pomocy wystrzelonego spektrometru ultrafioletowego[72], pól elektrycznych wewnątrz zorzy polarnej (misja ACES)[73], plazmy przez uwolnienie pyłu aluminiowego w jonosferze[74], szacowaniu ilości wodoru w przestrzeni międzyplanetarnej (misja HYPE)[75], a także testom nowych rozwiązań, jak np. nadmuchiwana tarcza osłaniająca pojazd kosmiczny przy wejściu w atmosferę[76].

Te popularne rakiety badawcze wystrzeliwano nie tylko z bazy w Fort Churchill, ale także z kosmodromów amerykańskich (m.in. nadatlantyckiego Wallops Flight Facility, poligonu rakietowego White Sands Missile Range w Nowym Meksyku, poligonu eksperymentalnego im. Ronalda Reagana na atolu Kwajalein i poligonu badawczego Poker Flat na Alasce) oraz innych (m.in. kosmodromu Andøya w północnej Norwegii, Esrange w północnej Szwecji, a także kosmodromu Alcântara i Centro de Lançamento da Barreira do Inferno w Brazylii)[6][18][77].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Black Brant [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  2. ↑ a b About Black Brant Sounding Rocket – Royal Aviation Museum of Western Canada [online], www.royalaviationmuseum.com [dostęp 2018-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-07] (ang.).
  3. ↑ a b Black Brant I [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  4. ↑ NASA Wallops Flight Facility – Sounding Rockets Program Office Code 810: Sounding Rocket Vehicles [online], sites.wff.nasa.gov [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  5. ↑ Tak blisko końca świata nie było nigdy. Jelcyn się zawahał [online], TVN24.pl [dostęp 2023-12-24] (pol.).
  6. ↑ a b Black Brant Family [online], Gunter's Space Page (space.skyrocket.de) [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  7. ↑ a b Black Brant II [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  8. ↑ a b c Black Brant V [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  9. ↑ a b Black Brant III [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  10. ↑ a b Black Brant IVA [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  11. ↑ Black Brant IV [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  12. ↑ a b Black Brant VI [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  13. ↑ a b c d Bristol of Canada Black Brant, [w:] Andreas Parsch, Directory of U.S. Military Rockets and Missiles. Appendix 4: Undesignated Vehicles, www.designation-systems.net, 2005 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  14. ↑ a b Black Brant VII [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  15. ↑ Black Brant 8 [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  16. ↑ a b Black Brant 8B [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  17. ↑ a b Black Brant X [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  18. ↑ a b c Black Brant IX [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  19. ↑ a b Black Brant XII [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  20. ↑ a b Black Brant XI [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  21. ↑ 15KS25000 [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  22. ↑ Andrew B. Godefroy, The Canadian Space Program: From Black Brant to the International Space Station, Springer, 3 maja 2017, ISBN 978-3-319-40105-8 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  23. ↑ Black Brant IIIB [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  24. ↑ Black Brant IVA [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  25. ↑ Black Brant IVB [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  26. ↑ Black Brant VA [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  27. ↑ a b Black Brant VB [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  28. ↑ Black Brant VC [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  29. ↑ Black Brant 8C [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  30. ↑ Black Brant IXB [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  31. ↑ Terrier-Black Brant IX Launch Vehicle [online], sites.wff.nasa.gov/ (ang.).
  32. ↑ Black Brant IX Mod 2 [online], www.astronautix.com [dostęp 2018-02-20] (ang.).
  33. ↑ Black Brant-12 [online], space.skyrocket.de [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  34. ↑ Black Brant-12A [online], Gunter's Space Page (space.skyrocket.de) [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  35. ↑ Gunter Krebs: Black Brant. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  36. ↑ Gunter Krebs: Black Brant 3. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  37. ↑ Gunter Krebs: Black Brant 6. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  38. ↑ Gunter Krebs: Black Brant 7. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  39. ↑ Gunter Krebs: Black Brant (Nike boosted). Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  40. ↑ Gunter Krebs: Black Brant (Talos boosted). Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  41. ↑ Gunter Krebs: Black Brant (Terrier boosted). Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  42. ↑ Gunter Krebs: Black Brant 11. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  43. ↑ Gunter Krebs: Black Brant 12. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  44. ↑ Gunter Krebs: Black Brant 12A. Gunter's Space Page. [dostęp 2018-02-18]. (ang.).
  45. ↑ ASC - Alcantara Space Center (CLA), Brazylia.
  46. ↑ ARR - Andøya Rocket Range (Andøya Space Center), Norwegia.
  47. ↑ CLBO - Centro de Lancamento da Barreira do Inferno, Brazylia.
  48. ↑ CEL - Centre d'Essais de Landes, Francja.
  49. ↑ CP - Cape Perry, region Inuvik, Kanada.
  50. ↑ EA - Estacion de sondeos atmosfericos de El Arenosillo, Hiszpania.
  51. ↑ Eglin - baza sił powietrznych USA Eglin, Floryda, USA.
  52. ↑ Esr - Esrange Space Center, Szwecja.
  53. ↑ FC - Churchill Research Range, Kanada.
  54. ↑ KTF - Kauai Test Facility przy Pacific Missile Range, USA.
  55. ↑ PFRR - Poker Flat Research Range, USA.
  56. ↑ MNPS - Magnetic North Pole Station, wyspa Cornwallis, Kanada.
  57. ↑ a b S - Southend, Kanada.
  58. ↑ SS - Søndre Strømfjord, Grenlandia.
  59. ↑ SRR - Svalbard Rocket Range (SvalRak), Norwegia.
  60. ↑ CT - Camp Tortuguero, Puerto Rico.
  61. ↑ WFF - Wallops Flight Facility, USA.
  62. ↑ WIS - Woomera Instrumented Range, Australia.
  63. ↑ WSMR - White Sands Missile Range, USA.
  64. ↑ EQ - East Quoddy, Nowa Szkocja, Kanada.
  65. ↑ V - baza sił powietrznych Vandenberg, USA.
  66. ↑ Gil - Gillam, Kanada.
  67. ↑ CLR - Chilca Launch Range, Punta Lobos, Peru.
  68. ↑ ChR - Chukuni Range, Kanada.
  69. ↑ SM - platforma startowa San Marco, Kenia.
  70. ↑ RTS - Reagan Test Site (dawniej Kwajalein Missile Range), Atol Kwajalein, Wyspy Marshalla.
  71. ↑ SN - wyspa San Nicolas Island, Pacific Missile Range, USA.
  72. ↑ Anna Marszałek, Misja suborbitalna bada Merkurego i poszukuje Wulkanoidów, „AstroNET”, 23 stycznia 2004 [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  73. ↑ Sebastian Łukowski, Start rakiet Black Brant w misji ACES – low / high, „Kosmonauta.net”, 12 stycznia 2009 [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  74. ↑ Daniel Parry, NRL Rocket Experiment Tests Effects of Dusty Plasma on the Ionosphere – U.S. Naval Research Laboratory [online], www.nrl.navy.mil, 6 października 2015 [dostęp 2018-01-19] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-20] (ang.).
  75. ↑ Black Brant IX poleciał z White Sands, „Kosmonauta.net”, 7 maja 2014 [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  76. ↑ Marcin Bugalski, Ślemy w niebo rakiety [online], Focus.pl, 14 grudnia 2011 [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  77. ↑ Black Brant (Terrier boosted) [online], Gunter's Space Page (space.skyrocket.de) [dostęp 2018-01-20] (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Black_Brant&oldid=72471475”