Biała (wieś w gminie Wieleń)
Biała (pol. hist. Biała Górna[3]) – wieś w Polsce położona w północno-zachodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, w gminie Wieleń nad jeziorem Białym[4].
| wieś | |
.JPG) Widok ogólny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Strefa numeracyjna |
67 |
| Kod pocztowy |
64-730[2] |
| Tablice rejestracyjne |
PCT |
| SIMC |
0532323 |
Położenie na mapie gminy Wieleń  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego  | |
 52°49′48″N 16°18′29″E/52,830000 16,308056[1]
| |
Nazwa
edytujWieś Biała wzięła swoją nazwę od rzeki Białej, która obecnie nazywa się Miała, a w okresie średniowiecza nosiła nazwę „Biała”. Według historyków nazwa Biała określała pierwotnie także większy obszar leżący nad tą rzeką oraz obejmowała kilka okolicznych wsi. Źródła historyczne wymieniają w rejonie kilka osad o tej nazwie: „Białą Pośrednią” identyfikowaną ze wsią Mężyk, „Białą Nadolną”, identyfikowaną ze wsią Miały, inną Białą leżącą w parafii Wronki oraz Białą Górną’’ lub Wysoką’’ czyli obecną wsią Biała[3].
Wieś ma metrykę średniowieczną i pierwotnie związana była z Wielkopolską. Istnieje co najmniej od końca XIII wieku. Odnotowana po raz pierwszy w łacińskim dokumencie z 1298 jako „Bela”, 1508 „Byala Wyszoka”, 1510 „Byala”, 1563 „Bialla Gorna”, 1564 „Gurnabiala”, 1570 „Gorna Biala”. Po upadku III Rzeszy w 1945 wieś nosiła nazwę Behle[5][3].
Historia
edytujPoczątkowo miejscowość była królewszczyzną czyli własnością królewską należącą do królów polskich. W 1508 wieś leżała w powiecie kościańskim Korony Królestwa Polskiego w parafii Wieleń[3].
W 1298 król polski Władysław I Łokietek nadał kasztelanowi wieleńskiemu Wincentemu zamek wieleński, miasto Wronki oraz wsie Drawsko, Niedźwiedzica, Rosko, Baloowa (obecnie Biała) oraz wieś Biała[3].
W 1510 wieś znajdowała się w posiadaniu wojewody poznańskiego Andrzeja Szamotulskiego herbu Nałęcz. Nie odnotowano wówczas we wsi kmieci uprawiających rolę, a tylko młyn zbożowy oraz dwa młyny gdzie kruszono rudę darniową oraz kuźnice, w których wytapiano żelazo (oryg. łac. „ferrimolae”). W najbliższej okolicy wsi produkowano tą metodą żelazo, co potwierdza zapis z 1510 mówiący o tym, że mieszkańcy płacili plebanowi wieleńskiemu po jednym groszu oraz denarze na św. Piotra, młynarz płacił mu w naturze ćwiertnię mąki oraz denar na św. Piotra, a z każdej kuźnicy otrzymywał on także żelazo o wartości 0,5 grzywny rocznie[3].
W 1515 król polski Zygmunt I Stary nadał kasztelanowi poznańskiemu Łukaszowi z Górki zamek wieleński z miastami Wieleń i Wronki wraz przyległymi wsiami, a w tym m.in. z Białą[3].
Miejscowość odnotowano również w historycznych rejestrach poborowych. W 1563 mieszkańcy zapłacili pobór z 8 kwart roli, dwóch karczm oraz młyna o jednym kole wodnym. W latach 1564–1565 odnotowano we wsi 9 kmieci, którzy posiadali trochę roli na ostrowach, jednego zagrodnika, jednego bartnika, jednego karczmarza posiadającego „złą rolę” oraz dół do wyrobu smoły. Odnotowano wówczas także młyn, który znajdował się w zaliczanej wówczas do miejscowości Białej Pośredniej czyli obecnej wsi Mężyk[3].
W latach 1564–1565 odnotowano, że przez staw koło wsi przepływała rzeka Biała (obecna nazwa to Miała). W 1568 koło „Pańskiej Łąki” należącej do wsi Biała, przechodziła granica pomiędzy dobrami miast Wieleń oraz Wronki. W 1570 miał miejsce spór graniczny w sprawie narożnika wsi Biała oraz sąsiedniego Hamrzyska[3].
W 1570 wieś „Biała Górna”, identyfikowana z obecną Białą, znajdowała się w posiadaniu wojewody poznańskiego Stanisława Górki. W 1580 zapłacił on pobór podatkowy z 9 kwart roli, od 2 zagrodników z roli karczmarskiej oraz z młyna zwanego „Borowy Młyn”, który znajdował się pomiędzy Hamrzyskiem, a Białą i odnotowany został po łacinie jako „Borowy molendinum”. Leżał on w odległości 1,5 km na północ od Hamrzyska w pobliżu obecnej wsi Biała. Borowy Młyn był młynem ustawionym na rzece o jednym kole wodnym. W XVIII wieku na północ od Hamrzyska, 4 km na północny wschód od Białej Górnej znajdowały się dwie osady młyńskie o nazwach „Matthee” oraz „Borowo”, które zasilane były prądem rzeki Gulczanka[3].
Wieś szlachecka Biała Górna położona była w 1580 roku w powiecie poznańskim województwa poznańskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów[6]. Wskutek II rozbioru Polski w 1793, miejscowość przeszła pod władanie Prus i jak cała Wielkopolska znalazła się w zaborze pruskim.
W czasie II wojny światowej polscy mieszkańcy wsi zostali brutalnie wysiedleni przez nazistów. Podczas przeprowadzania tej akcji, 13 lutego 1943, zamordowano Albina Wyrwę, który nie chciał opuścić swojego gospodarstwa. W 1944 w okolicznych lasach przebywali partyzanci radzieccy (grupa zwiadowcza Mikołaja Kozubowskiego). 8 sierpnia 1944 Niemcy zamierzali spalić wieś i zamordować wszystkich mieszkańców za pomoc udzielaną partyzantce. Naziści zrezygnowali ze zbrodni za namową miejscowych Niemców z Mężyka – sołtysa Friedy Wencke i młynarza Leichnera. Wydarzenie to upamiętnia Kaplica Wdzięczności wystawiona też na pamiątkę dwóch innych wydarzeń: ugaszenia przez ulewę wielkiego pożaru Puszczy Noteckiej w dniu 10 sierpnia 1992, co uratowało być może życie i mienie wielu mieszkańców wsi oraz pobytu Karola Wojtyły nad jeziorem Białym na przełomie lipca i sierpnia 1977[7].
Po wojnie w okolicach wsi powstała znacząca liczba domów letniskowych. Około 80% z nich było samowolą budowlaną, ale z uwagi na dbałość o posesje i znaczący wpływ na gospodarkę w niezamożnej okolicy stan ten był tolerowany[8].
W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa pilskiego.
Zabytki i osobliwości
edytuj- kościół Matki Boskiej Różańcowej (1928–1932) z obrazem Matki Boskiej Patronki Puszczy Noteckiej,
- wspomniana wyżej Kaplica Wdzięczności,
- kamień z napisem Serce Puszczy Noteckiej odsłonięty podczas I Zjazdu Mazurów Wieleńskich w 1999,
- ośrodek wypoczynkowy z plażą i chińskim pawilonem nad jeziorem Białym,
- rzeźba plenerowa borowika,
- festyny Święto Puszczy Noteckiej (sierpień).
Galeria
edytuj-
Centrum wsi -
Kaplica Wdzięczności
.JPG)
.JPG)
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 4220
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 24 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b c d e f g h i j Chmielewski 1982 ↓, s. 32.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. [dostęp 2013-10-30].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
- ↑ Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Wielkopolska t. I, Warszawa 1883, s. 42.
- ↑ Tablica in situ.
- ↑ Paweł Anders, Władysław Kusiak, Puszcza Notecka, Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań, 2011, s. 99–100, ISBN 978-83-7272-242-3.
Bibliografia
edytuj- Stefan Chmielewski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. I (A – H), hasła „Biała Górna”. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, s. 32. ISBN 83-04-00938-2.
Linki zewnętrzne
edytuj- Biała Górna, [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2010–2014.