Babka zwyczajna

Babka zwyczajna, babka większa (Plantago major L.) – gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych. Rodzimy obszar występowania obejmował Europę i Azję, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także na innych kontynentach, szczególnie pospolicie w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity na całym terenie.

Babka zwyczajna

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	babkowate
Rodzaj	babka
Gatunek	babka zwyczajna
Nazwa systematyczna
Plantago major L. 1753 Sp.Pl.2, 1753
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
najmniejszej troski

Pokrój

Morfologia

Kwiaty

Owoce

Pokrój

Wysokość od 5 do 30 cm, bardzo zmienna zależnie od właściwości gleby.

Łodyga

Silnie skrócona (dlatego liście skupione w przyziemnej różyczce), tylko w czasie kwitnienia rozwijają się 1–3 (rzadziej więcej) nierozgałęzione łodygi kwiatonośne, prosto wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione, wyrastające z pachwin liści.

Liście

Skupione w przyziemnej różyczce liściowej. Blaszka szerokojajowata (najwyżej 1,5 razy dłuższe niż szersze), całobrzega albo skąpo ząbkowana, naga lub słabo owłosiona, z 5 lub 7 (lub 9 – dla bardzo dużych liści) równoległymi nerwami, w nasadzie zaokrąglona lub sercowata. Ogonki liściowe mniej więcej długości blaszki, nagie lub luźno tylko owłosione.

Kwiaty

Zebrane w szczytowe, walcowate kłosy o długości równej szypule, lub większej. Niepozorne, małe (do 2 mm długości), siedzące o zredukowanych szypułkach, żółtawozielone. Kielich złożony z czterech, szerokoeliptycznych działek, wolnych do samej nasady. Korona 4-płatkowa, rurkowata, naga. Pręciki 4 z długimi, białymi nitkami zakończonymi bladoliliowymi, z czasem brudnożółtymi pylnikami. Zalążnia górna.

Owoce

Jajowata puszka, zawierająca zwykle (6) 8 (10) nasion Otwiera się wieczkiem. Nasiona owalne lub w różny sposób zdeformowane – kanciaste. Powierzchnia matowa ze zmarszczkami, które na stronie grzbietowej mają układ podłużny, na brzusznej – promienisty (ze znaczkiem pośrodku). Barwa brunatna od jasnej do ciemnej. Długości 2–4 mm i 0,3–0,4 mm szerokości, inne źródła podają długość 1-1,7 mm, szerokość 0,6–0,9 mm, grubość 0,3–0,5 mm.

Biologia i ekologia

Rozwój

Bylina, hemikryptofit. Roślina kwitnie od czerwca do października, według niektórych źródeł od maja do września. Łupina nasienna pod wpływem wilgoci pęcznieje i śluzowacieje, dlatego przyczepia się, na przykład do stóp ludzi i zwierząt i w ten sposób roślina jest rozsiewana.

Siedlisko

Porasta drogi, przydroża, rowy, wysypiska, piargi, łąki. Zasiedla zadeptywane podłoża, również na glebach żyznych. W uprawach rolnych jest chwastem.

Cechy fitochemiczne

Liście są bogate we flawonoidy (skutalereinę, bajkaleinę), pektyny, witaminy A, C, K. Zawierają także śluz, glikozydy irydoidowe (aukubina, katalpol), kwasy organiczne (cytrynowy, fumarowy, benzoesowy, cynamonowy i in.), garbniki (ok. 4%), enzymy (inwertynę, emulsinę), saponiny trójterpenowe.

Nazewnictwo

Nazwa rodzajowa Plantago pochodzi z łacińskiego planta, czyli podeszwa, co wiąże się ze skórzastymi liśćmi roślin z tego rodzaju. Epitet gatunkowy major wskazuje, że liście tego gatunku są większe od liści pozostałych babek. W języku polskim funkcjonują liczne nazwy zwyczajowe gatunku: babka szerokolistna, babka pospolita, babka wielka, babka szeroka, podróżnik, skołojna. Równie wiele nazw zwyczajowych ma babka szerokolistna w innych językach, zwłaszcza w angielskim i niemieckim.

Babka szerokolistna była jedną z pierwszych europejskich roślin zawleczonych do Ameryki przez białych osadników w XVII w. Błyskawicznie się rozprzestrzeniająca, zyskała wśród Indian zamieszkujących wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej nazwę Śladu białego człowieka.

Systematyka i zmienność

W szerokim ujęciu systematycznym przyjętym we Flora Europaea traktowane są jako odrębne gatunki:

• Plantago major subsp. major – babka zwyczajna
• Plantago major subsp. intermedia (DC.) Arcang. – syn. P. intermedia Gilib. babka wielonasienna
• Plantago major subsp. winteri (Wirtg.) W. Ludw. – syn. P. winteri Wirtg. babka Wintera

Zastosowanie

• Roślina lecznicza. W Chinach znana była już od 3000 lat. W starożytności zalecana była w przypadku ukąszeń przez węże i skorpiony.
  • Surowiec zielarski: liście – Folium Plantaginis majoris.
  • Działanie: wykrztuśne, przeciwzapalne, powlekające (osłaniające). W medycynie ludowej świeże liście przykładano na niewielkie zranienia, ukąszenia owadów, zwichnięcia, ropiejące rany, owrzodzenia, napar służył do przemywania trudno gojących się ran.
  • Zbiór i suszenie: zbiera się od maja do września i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni, w temperaturze do 40 °C.
• Sztuka kulinarna: świeże liście dodawane są do sałatek, suszone stosowane jako napar.

Obecność w kulturze

Okazy babki zwyczajnej, zarówno w postaci płonnych różyczek liści przyziemnych, jak i w postaci rozwiniętych i owocujących okazów występują kilkakrotnie, bardzo wiernie odwzorowane, w tle malarskim scen w ołtarzu Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie. Okazy babki znajdziemy również w twórczości wielu europejskich malarzy końca średniowiecza i Odrodzenia, np. na obrazie "Spotkanie Chrystusa z Magdaleną w ogrodzie" Jacoba Cornelisza z Amsterdamu z 1507 r. czy u stóp Matki Boskiej na obrazie Barenda van Orleya "Madonna z Dzieciątkiem i aniołami" z ok. 1518 r.

Bibliografia

• W. Eisenreich, A. Handel, U.E. Zimmer: Rozpoznawanie roślin i zwierząt. Warszawa: Elipsa, 2005. ISBN 83-7265-073-X. Brak numerów stron w książce
• Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953. Brak numerów stron w książce