Wikipedia

Aziziye (1864)

turecki okręt pancerny

Aziziye – turecki okręt pancerny (fregata pancerna) z lat 60. XIX wieku, jedna z czterech zbudowanych jednostek typu Osmaniye. Okręt wypierał 6400 ton, a jego główne uzbrojenie stanowiło jedno działo kalibru 229 mm i 14 dział kalibru 203 mm, wsparte lżejszą artylerią. Napędzana maszyną parową i żaglami jednostka rozwijała maksymalną prędkość ponad 13 węzłów, a jej załoga liczyła od 356 do 362 osób.

Aziziye
Ilustracja
„Aziziye” w Stambule w latach 90. XIX wieku
Klasa

okręt pancerny

Typ

Osmaniye

Historia
Stocznia

Robert Napier and Sons(inne języki), Glasgow Szkocja

Położenie stępki

maj 1863

Wodowanie

1 grudnia 1864

 Imperium Osmańskie
Nazwa

„Abdül Aziz” → „Aziziye”

Wejście do służby

sierpień 1865

Wycofanie ze służby

31 lipca 1909

Los okrętu

złomowany w 1923

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

normalna: 6400 ton

Długość

całkowita: 91,4 metra
89,3 metra między pionami

Szerokość

16,9 metra

Zanurzenie

7,9 metra

Materiał kadłuba

żelazo

Napęd
1 maszyna parowa o mocy 900 KM
6 kotłów, 1 śruba, żagle
Prędkość

13,5 węzła

Zasięg

1600 Mm

Uzbrojenie
początkowo:
1 działo kal. 229 mm
14 dział kal. 203 mm (14 x I)
10 dział 36-funtowych (10 x I)
Opancerzenie
burty: 140–76 mm, pokład bateryjny: 127–114 mm
Załoga

356–362

Okręt został zwodowany 1 grudnia 1864 roku w brytyjskiej stoczni Robert Napier and Sons(inne języki) w Glasgow, a w skład marynarki Imperium Osmańskiego wcielono go w sierpniu 1865 roku. Nazwę otrzymał na cześć ówcześnie panującego sułtana Abdülaziza. „Aziziye” uczestniczył w stłumieniu powstania kreteńskiego i wziął ograniczony udział w wojnie rosyjsko-tureckiej i grecko-tureckiej. Jednostka została rozbrojona w 1897 roku, a 31 lipca 1909 roku wycofano ją ze służby. „Aziziye” został złomowany w 1923 roku.

Projekt i budowa

edytuj
 
Uproszczony plan okrętów pancernych typu Osmaniye

W 1856 roku, po wojnie krymskiej z Rosją, flota turecka liczyła pięć żaglowych okrętów liniowych, sześć fregat, siedem korwet, osiem małych żaglowców i sześć bocznokołowych parowców[1]. W następnych po wojnie latach rozwój floty przebiegał powoli i obejmował głównie przebudowę okrętów żaglowych na parowe[1]. Abdülaziz, który w roku 1861 odziedziczył tron Imperium Osmańskiego, rozpoczął ambitny program odbudowy floty tureckiej[1][2]. Był on pasjonatem wszelkich nowinek technicznych, a także żywo interesował się sprawami morskimi[1]. Już w rok po objęciu przezeń rządów do przodujących w rozwoju technicznym stoczni brytyjskich i francuskich zostały skierowane pierwsze zamówienia nowych okrętów, co poskutkowało zbudowaniem w latach 60. i 70. XIX wieku kilkunastu nowoczesnych okrętów pancernych[1][3]. W rezultacie tego kosztownego programu turecka flota osiągnęła w latach 70. znaczną przewagę tonażową i technologiczną nad rosyjską Flotą Czarnomorską. W 1877 roku liczyła 15 okrętów pancernych, siedem opancerzonych monitorów rzecznych, cztery stare okręty liniowe, siedem fregat, 12 korwet, 15 kanonierek i 14 awiz[4][5].

Cztery fregaty pancerne typu Osmaniye[a] zostały zamówione przez Imperium Osmańskie w Wielkiej Brytanii w latach 1862–1863[3][6]. Ich projekt bazował na brytyjskich fregatach pancernych typu Defence(inne języki)[5]. Jednostki typu Osmaniye były we flocie tureckiej pierwszymi dużymi okrętami z żelaznym kadłubem i napędem parowym[5]. „Aziziye” został zbudowany w stoczni Robert Napier and Sons(inne języki) w Glasgow, pod numerem stoczniowym 256[5][6]. Stępkę okrętu położono w maju 1863 roku, a wodowanie odbyło się 1 grudnia 1864 roku. Okręt otrzymał początkowo nazwę „Abdül Aziz”[5][6][b], na cześć panującego ówcześnie sułtana Abdülaziza, zmienioną później na „Aziziye”[5][7]. W 1865 roku okręt odbył próby morskie[6].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

Okręt był fregatą pancerną (pancernikiem bateryjnym) ze zbudowanym z żelaza kadłubem o konstrukcji nitowej, z taranowym dziobem[5][6]. Długość całkowita wynosiła 91,4 metra (89,3 metra między pionami) szerokość 16,9 metra i zanurzenie 7,9 metra[5][6]. Na śródokręciu przed kominem znajdował się odkryty pomost bojowy[8]. Wyporność projektowa wynosiła 4221 ton, a normalna 6400 ton[6][9][c].

Załoga okrętu składała się z 26–32 oficerów oraz 324–340 marynarzy[6][10][d]. Kabiny oficerskie i ich mesy znajdowały się na rufie, a na pokładach dziobowych mieściły się marynarskie kambuzy, mesy, umywalnie, lazaret i inne pomieszczenia[10]. Marynarze spali w hamakach rozwieszanych na pokładzie bateryjnym oraz na pokładach dziobowych[10]. Do oświetlania pomieszczeń okrętowych używano świec i lamp świecowych[10].

Urządzenia napędowe

edytuj

Jednostka napędzana była przez poziomą maszynę parową bezpośredniego działania produkcji macierzystej stoczni o mocy 900 KM, do której parę dostarczało sześć skrzyniowych kotłów parowych, także wyprodukowanych w zakładach Robert Napier and Sons[5][6]. Maszyna napędzała czteroskrzydłową śrubę o kształcie krzyżaka, która była w stanie rozpędzić okręt do prędkości maksymalnej 13,5 węzła[6][11]. Maksymalny zapas węgla wynosił 750 ton (normalnie 546 ton), co pozwalało na przebycie 1600 Mm[8][9]. Spaliny odprowadzane były przez teleskopowy komin, obniżany podczas pływania pod żaglami i nakrywany stożkową osłoną na postoju[5]. Okręt miał pełne ożaglowanie z trzema masztami (w tym grotmasztem o wysokości około 24 metrów) z takielunkiem barku o łącznej powierzchni 2200 m², co umożliwiało przy dobrej pogodzie uzyskanie prędkości 9–10 węzłów[11]. Jednostka miała dobre właściwości morskie oraz stateczność, a jej średnica cyrkulacji wynosiła 785 metrów (ponad osiem długości kadłuba)[5].

Uzbrojenie

edytuj

Głównym uzbrojeniem artyleryjskim okrętu były pojedyncze gwintowane działa odprzodowe Armstronga(inne języki)[8][12]. Na dziobie znajdowała się armata kalibru 229 mm (9 cali) MLR L/14, o masie 12 ton[8][12]. Armata wykorzystywała pociski przeciwpancerne z utwardzonym czepcem lub zwykłe o masie 116,2 kg, wystrzeliwane za pomocą ładunków miotających o masie 22,7 kg[8]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 439 m/s pocisku wynosiła około 6000 metrów[8]. Uzbrojeniem głównym drugiego kalibru było 14 armat kalibru 203 mm (8 cali) MLR L/15, o masie 9 ton każda, umieszczonych na pokładzie bateryjnym (12 sztuk) i pokładzie górnym na rufie (dwie)[8][12]. Armaty wykorzystywały pociski pełne lub zwykłe o masie 79,4 kg, wystrzeliwane za pomocą ładunków miotających o masie 15,9 kg z prędkością początkową 421 m/s[8]. Ambrazury dział na pokładzie bateryjnym znajdowały się na wysokości 2,65 metra od wodnicy, a działa na pokładzie górnym umieszczone były na wysokości 5,1 metra ponad linią wodną[5]. Na pokładzie bateryjnym znajdowało się również 10 gładkolufowych odprzodowych dział 36-funtowych Armstronga L/12 o masie 6,5 tony każda, wystrzeliwujących za pomocą ładunków miotających o masie 13,6 kg pociski ważące 50,8 kg z prędkością początkową 475 m/s[8][12]. Magazyny amunicyjne znajdowały się w dolnej części kadłuba[8].

Na pokład zabierano też z reguły 4- lub 6-funtową armatę polową na podwoziu kołowym, przeznaczoną do wsparcia oddziału desantowego[8]. Broń osobistą załogi stanowiło 200 karabinów, 50 rewolwerów, 50 szabel i 40 toporów[8].

Opancerzenie

edytuj

Głównym elementem opancerzenia okrętu był sięgający 0,8 metra poniżej i 1,8 metra powyżej wodnicy żelazny pas burtowy o grubości 140 mm (5,5 cala), na końcach kadłuba zwężający się do wysokości 1,4 metra ponad wodnicę i z grubością zmniejszoną do 76 mm (3 cale)[8][9]. Pas burtowy zamontowany był na drewnianym podkładzie o grubości 229 mm (9 cali)[8][9]. Pionowe ściany pokładu bateryjnego zabezpieczone były pancerzem o grubości 127 mm (5 cali), zmniejszającej się na skrajach kadłuba do 114 mm (4,5 cala)[8][9]. Znajdujące się na pokładzie dziobowym działo kalibru 229 mm osłonięte było przedpiersiem o grubości 102 mm (4 cale)[8].

Wyposażenie i malowanie

edytuj

Okręt wyposażony był w cztery kotwice admiralicji, podnoszone dwoma umieszczonymi za fokmasztem i grotmasztem kabestanami z napędem ręcznym, przebiegającymi przez pokład górny i dolny[13]. Jako środki ratownicze i komunikacyjne na okręcie znajdowały się: dwa barkasy (umieszczone na pokładzie na śródokręciu) oraz welbot, dwa jole i szalupa, zawieszone na obu burtach na wysokości stermasztu[10].

Kadłub okrętu wraz z kominem pomalowane były na kolor czarny, nadburcie miało kolor biały, a część podwodna kolor ceglasty; wodnicę wyznaczał biały pas o szerokości około 20 cm[10]. Maszty, bukszpryt i pokład nie były malowane i miały naturalny kolor drewna, a łodzie okrętowe pomalowane były w części widocznej z zewnątrz na kolor biały[10]. Jednostka miała złocone zdobienia dziobu i rufy; dziobowe przedstawiało dwa duże ptaki w otoczeniu wzorów kwiatowych[10]. Zdobienie dziobu „Aziziye” zachowało się i jest eksponowane w Mersin Deniz Müzesi(inne języki)[10].

Służba

edytuj
 
Zdobienia dziobu „Aziziye” eksponowane w Mersin Deniz Müzesi

„Aziziye” został wcielony do służby w marynarce wojennej Imperium Osmańskiego w sierpniu 1865 roku[5][6]. Od czerwca do sierpnia 1867 roku „Aziziye” wraz z siostrzanym „Orhaniye” uczestniczyły w europejskim rejsie jachtu „Sultaniye”(inne języki) z sułtanem Abdülazizem na pokładzie, zawijając do Tulonu i powracając do Warny[14]. W trakcie powstania kreteńskiego, na przełomie 1868 i 1869 roku siostrzane jednostki „Aziziye”, „Osmaniye” i „Orhaniye” patrolując wody nieopodal wyspy Siros przechwyciły wiele greckich statków usiłujących dostarczyć zaopatrzenie dla walczących na Krecie powstańców[14].

Latem 1877 roku, po rozpoczęciu wojny rosyjsko-tureckiej, „Aziziye” i „Orhaniye” przeszły na Morze Czarne, dołączając w Batumi do formowanego dywizjonu z siostrzanym „Mahmudiye” na czele[14]. Po zdobyciu Suchumi okręt powrócił pod Bosfor, gdzie pełnił przez następne dwa miesiące zadania patrolowe[15]. Następnie „Aziziye” trafił do Stambułu na remont stoczniowy, po zakończeniu którego udał się na Adriatyk, docierając do Avlonyi i Antivari, gdzie dołączył do eskadry składającej się z „Orhaniye” i korwety „Lübnan”[15]. Okręty eskadry eskortowały transport 45 tysięcy żołnierzy tureckich z Bośni do Dedeağaçu[15]. Po ukończeniu zadania „Aziziye” przeszedł do Zatoki Suda, po czym powrócił pod Antivari, uczestnicząc w blokadzie wybrzeża, gdzie toczyły się walki z czarnogórskimi powstańcami[15]. W grudniu do „Aziziye” dołączył „Orhaniye” i obie siostrzane jednostki dalej prowadziły działania blokadowe[15]. Po podpisaniu w końcu stycznia 1878 roku zawieszenia broni „Aziziye” przeszedł do Golos, a następnie do Selâniku, gdzie uzupełnił zapasy[16]. Do końca 1878 roku okręt stacjonował w Golos, po czym przepłynął do Zatoki Suda, gdzie przebywał do 1880 roku[17][e]. W tym okresie na pokładzie jednostki doszło do buntu marynarzy, co zakończyło się postawieniem jego uczestników przed sądem wojskowym[17].

Po przegranej wojnie z Rosją sułtan Abdülhamid II znacząco ograniczył środki finansowe przeznaczone na utrzymanie floty, w wyniku czego tureckie okręty przez lata nie wychodziły z portów, pogarszał się ich stan techniczny i spadał poziom wyszkolenia załóg[18].

W 1884 roku usunięto 10 dział 36-funtowych Armstronga, montując w zamian na nadburciach cztery lub sześć czterolufowych kartaczownic Nordenfelta kalibru 25,4 mm L/35[10][f]. Kartaczownica Nordenfelta w wariancie czterolufowym miała masę 203 kg, strzelała pociskami o masie 0,206 kg z prędkością początkową 446 m/s, a każda lufa zasilana była z 10-nabojowych magazynków[19].

Przebudowa

edytuj

W latach 1890–1894 „Aziziye” przeszedł poważną przebudowę na pancernik barbetowy[6][20]. Prace przeprowadzono w krajowej stoczni Tersâne-i Âmire(inne języki) w Stambule przy pomocy specjalistów włoskiej firmy Ansaldo(inne języki)[21]. Modernizacja objęła likwidację ożaglowania oraz remont maszyny parowej i montaż sześciu nowych kotłów cylindrycznych wyprodukowanych przez Tersâne-i Âmire; na próbach okręt osiągnął prędkość 10 węzłów[22][g]. Wymieniono płyty pancerza burtowego na nowe o grubości 127 mm (5 cali), taką samą grubość pancerza otrzymała wieża dowodzenia(inne języki)[23]. Na śródokręciu osadzono masywną nadbudówkę o grubości ścian wynoszącej 254 mm (10 cali), wykonaną z drewna obitego blachą o grubości 13 mm (0,5 cala); identycznej konstrukcji i grubości były barbety dział artylerii głównej[24]. Skrócono maszty i zdemontowano nadburcie, zastępując je relingami; usunięto też zdobienie rufowe[25]. Zdemontowano wszystkie ciężkie działa Armstronga i zainstalowano w zamian armaty produkcji Kruppa[6][12]. Na dziobowej i rufowej barbecie zamontowano pojedyncze działa odtylcowe kalibru 24 cm C/72 L/22 o masie 15,5 tony każda, osłonięte później maskami o grubości 25 mm[23][h]. Armaty wykorzystywały pociski przeciwpancerne lub zwykłe o masie 119 i 139 kg, wystrzeliwane za pomocą ładunków miotających o masie 20–24 kg[23]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 457 m/s pocisku wynosiła 6000 metrów, zaś szybkostrzelność 1 strzał co 4 minuty[23]. Na pokładzie bateryjnym znalazło się osiem dział kalibru 15 cm C/73 L/25 o masie 3,9 tony każda, strzelających pociskami masie 39 kg z prędkością początkową 495 m/s na maksymalną odległość 8500 metrów z szybkostrzelnością 2–3 strz./min[26][i]. W umieszczonych na ścianach nadbudówki barbetach zamontowano też cztery, a na burtach na śródokręciu kolejne dwie armaty kalibru 10,5 cm C/85 L/35 o masie 2,1 tony każda[9][26][j]. Armaty strzelały pociskami o masie 16 kg z prędkością początkową 480 m/s na maksymalną odległość 7500 metrów[26]. Do obrony przed torpedowcami służyło osiem kartaczownic Nordenfelta kalibru 25,4 mm: sześć stacjonarnych (po dwie na pokładzie dziobowym i rufowym oraz na spardeku) i dwie przewoźne, na podwoziu kołowym; na marsach dwóch masztów głównych zamontowano też po jednej kartaczownic Nordenfelta kalibru 11 mm[26][k]. Na obu burtach zainstalowano dwie pojedyncze obrotowe wyrzutnie torped kalibru 356 mm, które można było wychylać w kierunku dziobu pod kątem 45°, z łącznym zapasem sześciu torped[9][27].

Jako środki ratownicze i komunikacyjne na pokładzie przewożono dwa barkasy, dwie szalupy i jol[28]. W wyniku modernizacji wyporność okrętu zmniejszyła się do 6299 ton, nieznacznie zmniejszyła się też liczebność załogi[25].

Dalsza służba

edytuj

18 marca 1897 roku, po wybuchu wojny grecko-tureckiej, „Aziziye” wraz z „Osmaniye” wyszły z kotwicowiska w Złotym Rogu i udały się w stronę Dardaneli[17]. „Aziziye” i „Orhaniye” w składzie 1. Floty patrolowały rejon Selâniku[17]. Przeprowadzone 15 kwietnia ćwiczenia artyleryjskie wykazały fatalny stan techniczny większości tureckich okrętów i spowodowały wiele uszkodzeń (m.in. na „Aziziye” rozszczelnieniu uległ hydrauliczny układ oporopowrotnika armaty kalibru 24 cm, a podstawy dział kalibru 15 cm zostały zdeformowane); siłownia jednostki pozwalała na osiągnięcie prędkości jedynie 5–6 węzłów[29]. Na przełomie kwietnia i maja „Aziziye” ubezpieczał przerzut wojsk wyczarterowanymi promami z Zachodniej Anatolii do Gelibolu[30]. 15 maja okręty tureckie wzięły udział w kolejnych ćwiczeniach, które potwierdziły brak jakiejkolwiek wartości bojowej floty, głównie ze względu na fatalną celność ognia i niską szybkostrzelność[30][31]. Po zakończeniu działań wojennych okręt został rozbrojony[6].

Od 1904 roku „Aziziye” pełnił w Stambule funkcję hulku[6][12]. 31 lipca 1909 roku okręt wycofano ze służby[32]. W 1923 roku kadłub jednostki został sprzedany w celu złomowania[6][32].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Jednostki jako typ Osmaniye występują w Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 389, Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 388, Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 i Gogin 2023 ↓. Natomiast Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 3 podają nazwę typu Aziziye.
  2. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 389 i Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 388 podają, że okręt został zwodowany w styczniu 1865 roku.
  3. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 3 podają, że wartość 6400 ton odpowiadała wyporności pełnej.
  4. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 389 podają, że załoga okrętu liczyła 340 osób, zaś Jane 1900 ↓, s. 232 podaje liczbę 600 załogantów.
  5. ↑ Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 podaje, że po zakończeniu wojny jednostka została odstawiona w Stambule do rezerwy.
  6. ↑ Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 i Gogin 2023 ↓ podają, że armaty 36-funtowe wymieniono na cztery szybkostrzelne pojedyncze działa kalibru 47 mm L/40 i dwie czterolufowe kartaczownice Nordenfelta.
  7. ↑ Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 i Gogin 2023 ↓ podają, że na okręcie zamontowano dwie pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania produkcji Ansaldo o łącznej mocy 3735 KM oraz sześć kotłów cylindrycznych, a także zmieniono napęd na dwuśrubowy.
  8. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 389, Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 i Gogin 2023 ↓ podają, że na okręcie zamontowano armaty Kruppa C/86 L/35.
  9. ↑ Nominalny kaliber wynosił 149,1 mm[19].
  10. ↑ Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 i Gogin 2023 ↓ podają, że na okręcie zamontowano pięć armat kalibru 10,5 cm.
  11. ↑ Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133 i Gogin 2023 ↓ podają, że broń małokalibrową na okręcie stanowiły dwa działa Hotchkiss M1885 kalibru 47 mm i siedem czterolufowych kartaczownic Nordenfelta kalibru 25,4 mm, zaś Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 389 podaje, że były to cztery działa kalibru 47 mm.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e Olender 2019 ↓, s. 299.
  2. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 2.
  3. ↑ a b Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 2–3.
  4. ↑ Olender 2019 ↓, s. 299–300.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 3.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 133.
  7. ↑ Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 197.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 4.
  9. ↑ a b c d e f g Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 389.
  10. ↑ a b c d e f g h i j Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 6.
  11. ↑ a b Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 3–4.
  12. ↑ a b c d e f Gogin 2023 ↓.
  13. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 4, 6.
  14. ↑ a b c Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 14.
  15. ↑ a b c d e Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 15.
  16. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 15–16.
  17. ↑ a b c d Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 16.
  18. ↑ Olender 2019 ↓, s. 300.
  19. ↑ a b Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 8.
  20. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 8–9.
  21. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 9.
  22. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 10–11.
  23. ↑ a b c d Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 11.
  24. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 10.
  25. ↑ a b Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 10, 13.
  26. ↑ a b c d Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 12.
  27. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 12–13.
  28. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 13.
  29. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 16–17.
  30. ↑ a b Langensiepen i Güleryüz 1995 ↓, s. 9.
  31. ↑ Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 17.
  32. ↑ a b Güzelırmak i Malinowski 2022 ↓, s. 3, 18.

Bibliografia

edytuj
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). New York: Mayflower Books Inc., 1979. ISBN 0-8317-0302-4. (ang.).
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Ivan Gogin: OSMANİYE broadside ironclads (1865-1866). Navypedia. [dostęp 2023-08-18]. (ang.).
  • Ferhat Güzelırmak, Jarosław Malinowski. Pancerniki typu „Aziziye”. „Okręty Wojenne”. Nr 4. XXXII (174), 2022. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne. ISSN 1231-014X. 
  • Jane’s Fighting Ships 1900. Fred T. Jane (red.). London: Sampson Low, Marston & Co., 1900. (ang.).
  • Bernd Langensiepen, Ahmet Güleryüz: The Ottoman Steam Navy 1828–1923. Annapolis: Naval Institute Press, 1995. ISBN 1-55750-659-0.
  • Piotr Olender: Wojskowość morska okresu „pary i żelaza” (1860–1905). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-862-7.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Aziziye_(1864)&oldid=74973321”