Astronauta
Astronauta (gr. ástron + gr. naútēs[1]) – osoba przeszkolona, odpowiednio wyposażona i wysłana w przestrzeń kosmiczną w ramach załogowego lotu kosmicznego, aby służyć jako dowódca lub członek załogi na pokładzie statku kosmicznego[2]. Termin ten jest zazwyczaj zarezerwowany dla profesjonalistów, czasami jednak jest on stosowany w stosunku do każdego, kto podróżuje w przestrzeń kosmiczną, w tym naukowców, polityków, dziennikarzy i kosmicznych turystów[3].
Termin „astronauta” odnosi się do wszystkich ludzi podróżujących w kosmosie, niezależnie od narodowości. Jednak astronauci pochodzący z Federacji Rosyjskiej lub Związku Radzieckiego są znani jako kosmonauci[4]. Stosunkowo niedawne postępy w załogowych lotach kosmicznych dokonane przez Chińską Republikę Ludową doprowadziły do powstania terminu taikonauta, chociaż jego użycie jest nieco nieformalne, a jego pochodzenie jest niejasne. Członkowie chińskiego Korpusu Astronautycznego Armii Ludowo-Wyzwoleńczej i ich zagraniczni odpowiednicy są oficjalnie nazywani hángtiānyuán[5].
Od 1961 roku w przestrzeń kosmiczną poleciało 600 astronautów[6]. Do 2002 roku astronauci byli sponsorowani i szkoleni wyłącznie przez agencje rządowe lub przez wojsko albo za pośrednictwem cywilnych agencji kosmicznych. Wraz z suborbitalnym lotem prywatnie finansowanego statku kosmicznego SpaceShipOne, który w 2004 wykonał swój pierwszy lot w przestrzeń kosmiczną, powstała nowa kategoria astronautów komercyjnych[7][8].
Terminologia
edytuj
Nazwy kosmonauta i astronauta są w języku polskim synonimami. Pochodzą one od greckich słów: naútēs (ναύτης), oznaczającego żeglarza i odpowiednio kosmos (κόσμος), czyli przestrzeń kosmiczna, oraz ástron (ἄστρον), czyli gwiazda. Wyraz astronauta pochodzi od nazwy własnej statku kosmicznego Astronaut, która została wymyślona i użyta w książce SF Across the Zodiac: The Story of a Wrecked Record (1880) przez angielskiego pisarza Percy’ego Grega. W 1925 roku francuski pisarz Joseph Henri Honoré Boex, w powieści Les Navigateurs de l’infini, użył przymiotnika astronautique na oznaczenie podróży międzyplanetarnych, a jego upowszechnienie wpłynęło na utworzenie rzeczownika astronaute. Natomiast nazwa kosmonauta została po raz pierwszy użyta w latach 30. XX wieku we Francji w czasopiśmie Les problèmes de la Cosmonautique, a upowszechniona przez Rosjan w 1961 roku[9].
Wybór używanej nazwy miał dawniej podłoże polityczne: w ZSRR, Polsce i innych państwach bloku wschodniego, których obywatele odbywali loty kosmiczne, nazywano kosmonautami, podczas gdy w USA i państwach tzw. Pierwszego Świata – astronautami[9]. Są to obecnie dwie najpopularniejsze nazwy używane na świecie. Termin astronauta jest spójny z większością terminów związanych z badaniem przestrzeni kosmicznej z przedrostkiem astro, z kolei określenie kosmonauta oddaje cel podróży.
Po pierwszym chińskim orbitalnym locie załogowym, prasa zachodnia zaczęła wobec chińskich astronautów używać czasem żartobliwego określenia tajkonauta (ang. taikonaut; zbitka chińsko-grecka, od chiń. taikong (太空) – przestrzeń kosmiczna, analogicznie do ang. space; dosł. „największa pustka”), ukutego na internetowej grupie dyskusyjnej w 1998 r. przez Malezyjczyka chińskiej narodowości nazwiskiem Chiew Lee Yih (赵里昱)[10][11]. Oficjalne chińskie media używają terminu yǔhángyuán (宇航员) – kosmiczny nawigator (podróżnik)[a]. W potocznym języku chińskim istnieje jednak podobne określenie – taikong ren (太空人), czyli „człowiek kosmosu”.
Chińskie media anglojęzyczne, np. serwis angielski agencji Xinhua długo używały terminu astronaut (astronauta) na określenie Chińczyków wyruszających w podróże kosmiczne. Od misji Shenzhou 7 zaczęto jednak używać terminu taikonaut (tajkonauta), podkreślając, że trafił on m.in. do Oxford English Dictionary. Według rządowej chińskiej agencji Xinhua symbolizuje to „rosnące wpływy Chin na świecie”[12].
Historia astronautyki
edytuj
Pierwszym kosmonautą był Rosjanin Jurij Gagarin (lot 12 kwietnia 1961 statkiem kosmicznym Wostok 1), który wykonał lot orbitalny[13]. Za pierwszego amerykańskiego astronautę uważany jest Alan Shepard (maj 1961), który wykonał lot balistyczny, jednak pierwszy lot orbitalny wykonał John Glenn (luty 1962). Pierwszą kobietą w kosmosie była Walentina Tierieszkowa (czerwiec 1963). Pierwszym człowiekiem, który wyszedł w otwartą przestrzeń kosmiczną był Aleksiej Leonow (marzec 1965). Pierwszym człowiekiem na Księżycu i zarazem pierwszym człowiekiem na powierzchni innego ciała niebieskiego był Neil Armstrong (lipiec 1969).
Spośród obywateli innych państw, pierwszym (i jak dotąd jedynym) polskim kosmonautą jest Mirosław Hermaszewski (27 czerwca-5 lipca 1978); Polska była przy tym czwartym państwem po ZSRR, USA i Czechosłowacji, którego obywatel odbył lot kosmiczny. Pierwszym chińskim astronautą wystrzelonym z Chin był Yang Liwei (15 października 2003, wcześniej Chińczycy odbywali podróże na statkach innych państw, a pierwszym Azjatą w kosmosie był Wietnamczyk Phạm Tuân – 23 lipca 1980). Pierwszą osobą spoza organizacji rządowych, która miała odbyć lot kosmiczny była nauczycielka Christa McAuliffe (poniosła śmierć podczas startu Challengera 28 stycznia 1986). Pierwszym kosmicznym turystą (człowiekiem, który zapłacił za lot w Kosmos) był biznesmen Dennis Tito (28 kwietnia 2001).
Najmłodszym kosmonautą w chwili lotu w kosmos był Herman Titow (26 lat), najstarszym – John Glenn (77 lat podczas misji STS-95). Najdłużej podczas jednego lotu w kosmosie przebywał Walerij Polakow (niespełna 438 dni). Największą liczbę lotów – siedem, odbyli Jerry Ross i Franklin Chang-Díaz (stan na 2003). Najdalszy dystans od Ziemi to 401 056 km (podczas misji Apollo 13).
Pierwsi kosmonauci wywodzili się głównie spośród wojskowych pilotów odrzutowców. Do tej pory (2018), 18 kosmonautów poniosło śmierć w trakcie odbywania lotu kosmicznego (Sojuz 1, Sojuz 11, STS-51-L, STS-107), z czego trzech (załoga Sojuza 11) w przestrzeni kosmicznej[b][14]. Co najmniej 11 dalszych poniosło śmierć w wypadkach na Ziemi związanych z programem kosmicznym[15][16]. Istnieją teorie spiskowe na temat „zaginionych kosmonautów”, którzy mieli zostać wysłani w kosmos przed Gagarinem, ale misje te zakończyły się niepowodzeniem i zostały utajnione; nie znajdują one potwierdzenia.
Międzynarodowe loty kosmiczne
edytuj
Jak dotąd jedynie agencje rządowe Rosji (dawniej ZSRR), USA i Chin (od 2003) są w stanie samodzielnie wysyłać kosmonautów, pozostałe kraje muszą korzystać z pomocy tych państw. W 2004 roku umowną granicę przestrzeni kosmicznej (100 km) osiągnął prywatny suborbitalny samolot kosmiczny SpaceShipOne; trwają próby jego następcy SpaceShipTwo, choć opóźniła je katastrofa pierwszego modelu VSS Enterprise w 2014 r. Załogowe statki kosmiczne z rodziny Dragon firmy SpaceX zaczęły wynosić załogantów na Międzynarodową Stację Kosmiczną w maju 2020[17].
Do końca lat 70. XX w. USA i ZSRR wysyłały jedynie własnych kosmonautów. W 1976 ZSRR rozpoczął program Interkosmos z pierwszą grupą sześciu kosmonautów z krajów socjalistycznych, kolejna rozpoczęła trening w 1978. Również w 1978 Europejska Agencja Kosmiczna (ESA) wybrała czterech astronautów do misji Spacelab na pokładzie amerykańskiego promu kosmicznego Space Shuttle. Następnie poszczególne kraje rozpoczęły treningi własnych astronautów (Francja – 1980, nazywani spationautami, RFN – 1982, Kanada – 1983, Japonia – 1985, Włochy – 1988). Kilku astronautów zagranicznych zostało zabranych w misje amerykańskich wahadłowców Space Shuttle, a następnie również rosyjskich statków Sojuz. Od 1998 astronauci z państw członkowskich ESA należą do wspólnego Europejskiego Korpusu Astronautów, po rozwiązaniu narodowych programów Francji, Niemiec i Włoch.
Zobacz też
edytuj
Uwagi
edytuj- ↑ Złożenie to oznacza osobę, która nawiguje/podróżuje przez kosmos. Inne złożenie to hangtianyuan (航天员), oznaczające osobę nawigującą (podróżującą) przez niebo. Występujący w chińskim zwrot hangtian (航天) oznaczający podróż kosmiczną jest utworzony analogicznie do hangkong (航空; lotnictwo, dosł. „nawigowanie w powietrzu”) oraz hanghai (航海; żegluga lub nawigacja morska).
- ↑ Powyżej umownej granicy kosmosu wyznaczonej linią Kármána.
Przypisy
edytuj- ↑ astronauta - Wielki słownik języka polskiego PAN [online], wsjp.pl [dostęp 2024-09-25] (pol.).
- ↑ Astronaut Fact Book [online], NASA, styczeń 2005 [dostęp 2024-09-25] [zarchiwizowane z adresu 2007-10-25] (ang.).
- ↑ The Statesman - Former astronaut visits USU [online], utahstatesman.com, 20 listopada 2005 [dostęp 2024-09-25] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-26] (ang.).
- ↑ astronaut - Dictionary Definition [online], Vocabulary.com [dostęp 2024-09-25] (ang.).
- ↑ China to send another 3 astronauts to space on Saturday - China.com - Your guide on traveling and living in China [online], english.china.com [dostęp 2024-09-25].
- ↑ Chris Young, SpaceX's Crew-3 Launched the 600th Person to Space in 60 Years [online], interestingengineering.com, 11 listopada 2021 [dostęp 2024-09-25] [zarchiwizowane z adresu 2022-03-11] (ang.).
- ↑ SpaceShipOne Flight 15P [online], www.astronautix.com [dostęp 2024-09-25].
- ↑ SpaceShipOne Makes History: First Private Manned Mission to Space [online], web.archive.org, 21 czerwca 2007 [dostęp 2024-09-25] [zarchiwizowane z adresu 2007-09-14] (ang.).
- ↑ a b Astronauta a kosmonauta [online], Encyklopedia PWN [dostęp 2019-12-04].
- ↑ Chiew Lee Yih, Google search of „taikonaut” sort by date, [w:] Usenet posting [online], 19 marca 1998 [dostęp 2008-09-27].
- ↑ Chiew Lee Yih, Chiew Lee Yih misspelled „taikonaut” 2 years before it first appear [online], Usenet posting, 10 marca 1996 [dostęp 2008-09-27].
- ↑ Depesza agencji Xinhua z 25 września 2008.
- ↑ Jan Flis: Szkolny słownik geograficzny. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1985, s. 14. ISBN 83-02-00870-2. OCLC 37645138.
- ↑ Sojuz 11 Salut-1 OE-1 Jantar [online], Loty kosmiczne [dostęp 2012-01-29] (pol.).
- ↑ Greg Alexander, Astronaut / Cosmonaut Deaths [online], aerospaceweb.org, 9 marca 2003 [dostęp 2012-01-29] (ang.).
- ↑ Vozovikov [online], Encyclopedia Astronautica [dostęp 2012-01-29] (ang.).
- ↑ Krzysztof Kanawka, SpX-DM2: Dragon dotarł do ISS [online], Kosmonauta.net, 31 maja 2020 [dostęp 2020-06-03] (pol.).