Anna Jabłonowska

Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska
	; Portret z epoki
	; Lis
Rodzina	Sapiehowie herbu Lis
Data i miejsce urodzenia	22 czerwca 1728 ; Wołpa
Data i miejsce śmierci	7 lutego 1800 ; Ostróg
Ojciec	Kazimierz Leon Sapieha
Matka	Karolina Teresa z Radziwiłłów
Mąż	Jan Kajetan Jabłonowski
	Multimedia w Wikimedia Commons

Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska (ur. 22 czerwca 1728 w Wołpie, zm. 7 lutego 1800 w Ostrogu) – księżna, wojewodzina bracławska (jako żona Jana Kajetana Jabłonowskiego), ekonomistka, kolekcjonerka, mecenaska nauki i sztuki, sprawna administratorka swoich dóbr.

Życiorys

Była córką Karoliny Teresy z Radziwiłłów z pierwszego jej małżeństwa z Kazimierzem Leonem Sapiehą (generał artylerii litewskiej)^[1], gdy Aleksandra–Teofila była córką tejże Karoliny z drugiego jej małżeństwa z Józefem Aleksandrem Jabłonowskim (1711–1777). Po śmierci ojca (1738) wychowywała się pod opieką ojczyma^[1]. W roku 1750 została żoną Jana Kajetana Jabłonowskiego (1699–1764), wojewody bracławskiego od roku 1754^[1].

Należała do najznakomitszych postaci kobiecych polskich w XVIII w. Zdolna i wykształcona, po śmierci męża Jana Kajetana Jabłonowskiego rzuciła się w wir walk politycznych, a po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego wystąpiła przeciw niemu, popierając swymi wpływami konfederację barską, szczególnie na dworach w Wiedniu i Paryżu^[1]. Po upadku konfederacji pogodziła się z królem i wycofała się z życia politycznego^[1] i odtąd całą duszą oddała się pracy społecznej, starając się usilnie o podniesienie kultury duchowej i materialnej wśród poddanych w swych wsiach i miasteczkach. Za przykładem innych magnatów polskich zniosła w swych dobrach pańszczyznę, zaprowadzając w jej miejsce czynsze. Budowała szpitale i fabryki, chcąc w ten sposób podnieść stan zdrowotny i materialny poddanej jej ludności. Interesowała się żywo rozwojem swych olbrzymich posiadłości (państwo siemiatyckie, kockie i wysockie), a dla unormowania obowiązków poddanych i urzędników opracowała Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców (8 tomów, Warszawa, 1786)^[1].

Odziedziczyła dobra na Podlasiu (dobra siemiatyckie), Lubelszczyźnie (dobra kockie, Wysokie Lubelskie), Wołyniu (dobra berezdowskie, dobra pruskuniewskie, część miasta Ostroga, Stare i Nowe Miasto, Mokrowola) i Małopolsce Wschodniej (w ziemi lwowskiej: dobra kukizowskie i strzelińskie oraz w ziemi halickiej - dobra mariampolskie). Zwana była Księżną Panią na Kocku i Siemiatyczach^[2].

Zapisała się trwale w rozbudowie tych miast. Działała za granicą od 1769, ale już w 1771 powróciła przez Gdańsk do kraju. Zamieniła podupadłe Siemiatycze w tętniący życiem ośrodek gospodarczy i kulturalny państwa siemiatyckiego. Wybudowała tu ratusz, drukarnię, szkołę akuszerek, szpital i manufaktury, stwarzając ważny ośrodek handlowy regionu. Zorganizowała kasę zapomogowo–pożyczkową włościan. W Kocku przebudowała stary pałac Firlejów, zamieniając go w okazałą rezydencję. Zapraszała do siebie zagranicznych uczonych, a w pałacu w Siemiatyczach zgromadziła wielką bibliotekę i bogatą kolekcję historii naturalnej, jedną z najlepszych w ówczesnej Europie^[1]. Jej reformy zakończyły się finansową ruiną.

Według najbardziej rozpowszechnionej wersji księżna zmarła 7 lutego 1800 w Ostrogu, gdzie też została pochowana^[2]^[3]^[a].

Twórczość

Ważniejsze utwory

Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców, t. 1–7, Siemiatycze 1783–1785; wyd. następne: t. 1–8, Warszawa 1786 (2 wydania)
Porządek robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wypisany i na miesiące podzielony, Siemiatycze 1786; wyd. następne: wyd. 2 Warszawa 1787; wyd. 3, 1792
Księga ekonomiczna na trzy części podzielona, rękopis: Ossolineum, sygn. 3705/III^[1]

Przekłady

Physiologia albo krótko zebrane lekcje elementarne o naturze i własnościach duszy, Siemiatycze 1786; wyd. 2 ze zmienioną w części egzemplarzy kartą tytułową: Psychologia..., Warszawa 1786, (autorstwo przekładu przypisuje jej Estreicher)^[1]

Listy i materiały

Do J. A. Jabłonowskiego z roku 1762, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 1136
Korespondencja z J. A. Jabłonowskim z lat 1763–1764, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 1153
Do Stanisława Augusta z lat 1764–1780, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 665
Listy z okresu konfederacji barskiej w zbiorze A. Krasińskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 948
Do J. A. Jabłonowskiego z roku 1771, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 1156
Do Stanisława Augusta 2 listy z lat: 1770, 1792; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 727
Do J. A. Jabłonowskiego (przed rokiem 1777), rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 845
Do Stanisława Augusta 9 listów z lat: 1780–1784; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 666
Do Stanisława Augusta 3 listy z lat: 1780–1786 oraz dokumenty urzędowe; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 697
Do Stanisława Augusta 2 listy z lat: 1786–1787; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 699
Do Stanisława Augusta 3 listy z lat: 1787–1792; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 732
Do Stanisława Augusta z roku 1792, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 922
Listy w zbiorze A. z Potockich Branickiej, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie)
Korespondencja w zbiorach byłego Ossolineum Lwowskiego (Archiwum Sapiehów, teka 32)
Ustawy dla mego rządcy, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 1508
Akta i różne materiały, rękopisy: Ossolineum, sygn.: 5429/III, 5772/II^[1]

Uwagi

↑ Antonina Chrobińska-Misztal w pracy „Z dziejów Siemiatycz drugiej połowy XVIII wieku” podała w wątpliwość tę datę śmierci księżnej ze względu na to, iż w źródłach archiwalnych odnaleźć można korespondencję Anny Jabłonowskiej pisaną z Ostroga już po 1800 roku. Autorka datuje śmierć księżnej dopiero na rok 1801.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 6-8.
↑ ^a ^b Janina (1900-1971)J.(1. 1. ) Berger-Mayerowa Janina (1900-1971)J.(1. 1. ), Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach : (działalność gospodarcza i społeczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej), „Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu”, 1936 (pol.).
↑ Józef Maroszek: Siemiatycze jako ośrodek dóbr ziemskich w XV-XVIII w.. W: Henryk Majecki (red.): Studia i materiały do dziejów Siemiatycz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 41, seria: Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego. ISBN 83-01-07983-5.

Bibliografia

Antonina Chorobińska-Misztal, Z dziejów Siemiatycz drugiej połowy XVIII wieku: działalność reformatorska Anny Jabłonowskiej, Białystok 1978, Wydawca: Białostockie Towarzystwo Naukowe
Z. Wójcik, Siemiatycki gabinet historii naturalnej Anny Jabłonowskiej, [w:] Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800) w 200 rocznicę zgonu, Siemiatycze 2001.
H. Mierzwiński, Księżna Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800), “Szkice Podlaskie” 7, 1999, s. 207-209.
Janina Bergerówna, Księżna pani na Kocku i Siemiatyczach: Działalność gospodarcza i społeczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, Lwów 1936

Linki zewnętrzne

Anna Jabłonowska – dzieła w bibliotece Polona

[4] Antonina Chrobińska-Misztal w pracy „Z dziejów Siemiatycz drugiej połowy XVIII wieku” podała w wątpliwość tę datę śmierci księżnej ze względu na to, iż w źródłach archiwalnych odnaleźć można korespondencję Anny Jabłonowskiej pisaną z Ostroga już po 1800 roku. Autorka datuje śmierć księżnej dopiero na rok 1801.

[BLP-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 6-8.

[:0-2] Janina (1900-1971)J.(1. 1. ) Berger-Mayerowa Janina (1900-1971)J.(1. 1. ), Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach : (działalność gospodarcza i społeczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej), „Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu”, 1936 (pol.).

[3] Józef Maroszek: Siemiatycze jako ośrodek dóbr ziemskich w XV-XVIII w.. W: Henryk Majecki (red.): Studia i materiały do dziejów Siemiatycz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 41, seria: Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego. ISBN 83-01-07983-5.

[1]

[2]

[3]

[a]