Wikipedia

Śluza Katedralna

ufortyfikowany jaz w Poznaniu

Śluza Katedralna (Jaz Katedralny, niem. Dom Schleuse) – ufortyfikowany obiekt hydrotechniczny Twierdzy Poznań wzniesiony nad rzeką Cybiną w latach 1834–1839, przebudowywany po połowie XIX wieku. Zachowany do dziś zabytkowy przyczółek zachodni, położony na Ostrowie Tumskim, wchodzi w skład kompleksu Bramy Poznania ICHOT[1] oraz Traktu Królewsko-Cesarskiego w Poznaniu[2].

Śluza Katedralna
Dom Schleuse
Zabytek: nr rej. A-5 z 16 kwietnia 1966
Ilustracja
Śluza Katedralna w Poznaniu
Państwo

 Polska

Miejscowość

Poznań

Adres

ul. Dziekańska 2

Kondygnacje

2

Rozpoczęcie budowy

1834

Ukończenie budowy

1839

Położenie na mapie Poznania
Mapa konturowa Poznania, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Śluza Katedralna”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej znajduje się punkt z opisem „Śluza Katedralna”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Śluza Katedralna”
Ziemia52°24′44″N 16°57′00″E/52,412222 16,950000
Multimedia w Wikimedia Commons

Kontekst budowy

edytuj

Poznań włączony po 1815 roku ponownie w granice Królestwa Prus zyskał na znaczeniu militarnym ze względu na swe strategiczne położenie. Bliskość granicy z Rosją przebiegającej w odległości niecałych 70 km, lokalizacja na trasie prowadzącej w stronę Berlina i centralne położenie względem naturalnych barier na osi północ-południe (między Sudetami, a Bałtykiem) wpłynęły na decyzję pruskich władz wojskowych o wzniesieniu tutaj twierdzy, jednej z największych w Prusach[3].

Motywacją budowniczych był także zamiar podkreślenia dominacji nad miastem, zamanifestowania potęgi państwa i wywarcia presji na ludności polskiej[3]. Z inicjatywy ówczesnego Szefa Sztabu Generalnego gen. Karla von Grolmana rozpoczęto w 1828 roku budowę twierdzy poligonalnej. Prace trwały ponad 40 lat i zaowocowały powstaniem pierścienia fortyfikacji okalającego niemal całe miasto[4].

Jednym z głównych kompleksów fortyfikacyjnych twierdzy była Cytadela Tumska czyli umocnienia obszaru Ostrowa Tumskiego, powstałe w latach 1856–1862. W skład zespołu umocnień wchodziła m.in. Śluza Katedralna wzniesiona nad Cybiną w latach 1834–1839 i przebudowywana po połowie XIX wieku[3].

Budowa i przeznaczenie

edytuj

Obiekt był jedną z kilku tego typu budowli hydrotechnicznych funkcjonujących w ramach poznańskiej twierdzy[4]. Celem inwestycji, oprócz zapewnienia wojsku komunikacji przez Cybinę, było stworzenie możliwości spiętrzenia wód rzeki i zalania obszaru na przedpolu umocnień. Kompleks składał się z dwóch ufortyfikowanych przyczółków (wschodniego i zachodniego) połączonych murowanym mostem o rozpiętości 55,88 m, złożonym z 9 sklepionych przęseł[5].

W ceglanych filarach znajdowały się pionowe prowadnice umożliwiające opuszczanie do rzeki drewnianych zastaw złożonych z belek, tzw. szandorów. Skutkować to miało spiętrzeniem wód Cybiny i zalaniem obszaru na wschodnim przedpolu Cytadeli Tumskiej pomiędzy Śródką, a Berdychowem, celem utrudnienia działań nieprzyjacielowi[5]. Obiekt nie został nigdy wykorzystany w działaniach militarnych zgodnie z przeznaczeniem[5].

Dalsze losy obiektu

edytuj

Most wraz z przyczółkiem wschodnim rozebrano w latach 1919–1921. Likwidacja mostu miała zapobiec m.in. samoistnym zalewom powodowanym przez krę dostającą się zimą między przęsła[5].

 
Śluza Katedralna w Poznaniu – wnętrze na poziomie 0, pomieszczenie północne

Zachowano przyczółek zachodni, który w latach dwudziestych XX wieku został odstąpiony przez magistrat miasta Poznania archidiecezji poznańskiej, a także odcinek muru z otworami strzelniczymi biegnący w kierunku południowym wzdłuż rzeki[6].

W obiekcie utworzono mieszkania, po II wojnie światowej zajmowane m.in. przez rodzinę Strugarków z Ostrowa Tumskiego[6][7], a także pomieszczenia użytkowane przez lokalnych rzemieślników. Później budynek udostępniony został Muzeum Archidiecezjalnemu na potrzeby magazynowe[6].

Stan obecny

edytuj

Pozostałości obiektu zachowały się w dobrym stanie. Po remoncie włączone zostały w skład kompleksu Bramy Poznania ICHOT. Budynek śluzy połączony jest kładką z głównym budynkiem Bramy Poznania[8].

 
Śluza Katedralna w Poznaniu widziana z amfiteatru Brama Poznania ICHOT zimą

We wnętrzu zachowały się oryginalne ceglane mury i sklepienia. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych miasta Poznania (numer rejestru A-5, data wpisania: 16 kwietnia1966[9]). Na zachowane wyposażenie składają się m.in. otwory strzelnicze z zachowanymi kratami okiennymi, metalowe obręcze służące do mocowania lawet armatnich, oryginalny żłób kamienny czy drewniane główne wrota (z okuciami i zasuwami). Zachował się także chroniący przed ostrzałem artyleryjskim nasyp ziemny pokrywający górne stropy budynku, a także dobudowany od południowej strony przyczółka fragment muru Carnota[5].

W zachodnim przyczółku śluzy została otwarta Galeria Śluza. Jej przestrzeń służy organizacji wystaw czasowych oraz funkcjonuje jako punkt recepcyjny[10][11].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Nice IT-, Wystawy czasowe - Brama Poznania ICHOT [online], bramapoznania.pl [dostęp 2020-05-12] (pol.).
  2. ↑ Jak zwiedzać Trakt Królewsko-Cesarski? [online], Trakt Królewsko-Cesarski [dostęp 2020-05-12] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-24] (pol.).
  3. ↑ a b c Jacek. Biesiadka, Twierdza Poznań : o fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań: Wydawn. Rawelin, 2006, ISBN 978-83-915340-2-1, OCLC 263666797 [dostęp 2020-05-07].
  4. ↑ a b Fortyfikacje Ostrowa Tumskiego. Funkcje obronne i turystyczne, [w:] Pilarczyk Z, Ostrów Tumski – od piastowskiego grodu do pruskiej twierdzy, Poznań 2009.
  5. ↑ a b c d e J. Stiller, Śluza Katedralna, „Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne”, 5, 2011, ISSN 1730-4601.
  6. ↑ a b c Michał Kępski, Z rzeką w tle : biografia Śluzy Katedralnej, Poznań: Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, 2015, ISBN 978-83-62415-11-3, OCLC 911221653 [dostęp 2020-05-07].
  7. ↑ Pikuła i inni, Trzeba by jeszcze powiedzieć : z Archiwum Społecznego Śródki. Cz. 2, Poznań: Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT, 2018, ISBN 978-83-62415-33-5, OCLC 1088997619 [dostęp 2020-06-17].
  8. ↑ Nice IT-, Architektura - Brama Poznania ICHOT [online], bramapoznania.pl [dostęp 2020-05-12] (pol.).
  9. ↑ Wykaz obiektów na terenie miasta Poznania wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych - bip.poznan.pl [online], bip.poznan.pl [dostęp 2020-05-12].
  10. ↑ Galeria Śluza [online], bramapoznania.pl [dostęp 2022-02-22] (pol.).
  11. ↑ Nice IT-, Neony rozświetliły Galerię Śluza [online], pcd.poznan.pl [dostęp 2022-02-22] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Jacek Biesiadka, Andrzej Gawlak, Szymon Kucharski, Mariusz Wojciechowski: Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
  • Michał Kępski (red.) Z rzeką w tle. Biografia Śluzy Katedralnej, CTK TRAKT, Poznań 2015.
  • Zbigniew Pilarczyk, Witold Gostyński: Ostrów Tumski – od piastowskiego grodu do pruskiej twierdzy, w: Fortyfikacje Ostrowa Tumskiego. Funkcje obronne i turystyczne, CTK Trakt, Poznań 2009.
  • Jerzy Stiller, Tomasz Kanoniczak: Śluza Katedralna, „Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne” nr 5, Poznań 2011.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Śluza_Katedralna&oldid=74664721”