Łapsze Wyżne
Łapsze Wyżne (słow. Vyšné Lapše, węg. Felsőlápos, niem. Oberlapsch[4]) – wieś spiska w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Łapsze Niżne[5][6].
| wieś | |
 Panorama centrum Łapsz Wyżnych od strony północnej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
665 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2020) |
976[2] |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
34-442[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KNT |
| SIMC |
0443358 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego  | |
Położenie na mapie gminy Łapsze Niżne  | |
 49°23′42″N 20°11′35″E/49,395000 20,193056[1]
| |
| Strona internetowa | |
.jpg)
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Łapsze Wyżne. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Położenie
edytujŁapsze Wyżne leżą na Pogórzu Spiskim w etnograficznym regionie Spisza. Miejscowość położona jest na wysokości 635–670 m w głębokiej dolinie potoku Łapszanka, na wschodnich stokach Trybskiej Przełęczy. Leży wzdłuż drogi Trybsz – Niedzica. Na północ od wsi wznosi się grzbiet ze szczytem Grandeus (795 m), od południa najwyższe wzniesienie Magury Spiskiej – Kuraszowski Wierch.
Wieś zajmuje 1685 ha, z czego 35% pokrywają lasy, a 16% łąki i pastwiska. Potok płynący po południowej stronie Kurasówki zawiera silnie zmineralizowaną wodę chlorkowo-sodową (woda siarczkowa), która w przeszłości była wykorzystywana w lecznictwie[potrzebny przypis].
Integralne części wsi
edytuj| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0443364 | Brzeg | część wsi |
| 0443370 | Dziurówka | część wsi |
| 0443387 | Jaz | część wsi |
| 0443393 | Kąt | część wsi |
Historia
edytujPierwsze wzmianki o wsi Łapsze pochodzą z lat 1340, następnie z 1463 i 1469 r. Samodzielna parafia rzymskokatolicka wzmiankowana jest w roku 1660. Według tradycji ustnej przez blisko 200 lat, od XV–XVI wieku, Łapsze Wyżne zamieszkiwali Wołosi. Opuścili je z niejasnych przyczyn z końcem XVII w. (sama nazwa Łapsze jest pochodzenia wołoskiego)[7].
Po I wojnie światowej wieś znalazła się w granicach Polski. W 1920 wybuchł pożar, który zniszczył 80 domów. Wiele mieszkańców wsi wtedy wyemigrowało. Po pożarze wzniesiono murowane domy, stojące do dziś wzdłuż głównej ulicy. Pożary niszczyły wieś jeszcze kilkukrotnie. Do 1931 r. przetrwała tu pańszczyzna kościelna.
Z dniem 1 września 1939 r. Łapsze zostały okupowane, a następnie włączone do Słowacji. Latem 1944 r. wybudowano drogę, a jesienią Niemcy rozpoczęli budowę umocnień, które w styczniu 1945 posłużyły im do krótkiej obrony.
W 1960 r. wieś została zelektryfikowana. Następnie zintegrowano klasy słowackojęzyczne z polskojęzycznymi.
Zabytki
edytujObiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[8].
- Kościół parafialny pw. św. Piotra i św. Pawła.
Kościół wzniesiono na miejscu drewnianej cerkiewki w latach 1759–1776. Wnętrze odrestaurowano w latach 1981–1982, następnie wymieniono pokrycie dachu (z blachy zwykłej na miedzianą) oraz wyremontowano wieże. Gruntownie odnowiono kościół w latach 2001–2005.
Kościół jest murowany i otynkowany, jednonawowy z krótkim prezbiterium zamkniętym półkoliście i wysmukłą, kwadratową wieżą od frontu. Od strony północnej do prezbiterium przylega mała zakrystia. Po południowej stronie nawy znajduje się kruchta osłaniająca portal z datą 1760. Dach kościoła dawniej pokrywał gont, obecnie – blacha miedziana. Wieżę i sygnaturkę wieńczą barokowe hełmy. Ściany zostały wzmocnione przyporami.
Rokokowe wyposażenie kościoła pochodzi z lat 1760–1776. Nawa i prezbiterium pokryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach.
Ołtarz główny z 1776 r. zawiera obraz przedstawiający świętych Piotra i Pawła oraz rzeźby św. Szymona, św. Jana Chrzciciela i koronacja Najświętszej Maryi Panny w zwieńczeniu. Na mensie ołtarza stoi ażurowe tabernakulum.
W centrum lewego ołtarza bocznego znajduje się płaskorzeźba NMP Niepokalanie Poczętej, po bokach – figury św. Anny i św. Elżbiety, a na szczycie obraz św. Jana Chrzciciela. Środek prawego ołtarza bocznego zajmuje płaskorzeźba św. Mikołaja, po bokach stoją figury św. Augustyna i św. Ambrożego, a u góry zawieszony jest obraz św. Sebastiana. Na ścianie północnej znajduje się iluzjonistyczny ołtarz z 1796 r. ze św. Józefem, Dzieciątkiem Jezus i św. Janem Nepomucenem. Ambona, chrzcielnica, chór i ławki utrzymane są również w stylu rokokowym. W kościele znajdują się m.in. pozłacana puszka na hostie z XIV w. i pozłacana monstrancja z XV/XVI w.
Kultura
edytujWe wsi jest używana gwara spiska, zaliczana przez polskich językoznawców jako gwara dialektu małopolskiego języka polskiego, przez słowackich zaś jako gwara przejściowa polsko-słowacka[9]. Tradycyjnym ubiorem był strój spiski w odmianie kacwińskiej[10].
W Łapszach działają dwa zespoły regionalne oraz orkiestra dęta i straż pożarna o ponad 100–letniej tradycji. Miejscowa szkoła jako pierwsza po beatyfikacji Jana Pawła II przyjęła imię bł. Jana Pawła II.
Ludność
edytujDynamika ludności Łapsz Wyżnych w latach 1880–2011
edytuj| Lata | Ludność |
|---|---|
| 1880 | 1000 |
| 1890 | 966 |
| 1900 | 801 |
| 1910 | 722 |
| 1921 | 602 |
| 1930 | 637 |
| 1950 | 617 |
| 1960 | 671 |
| 1970 | 691 |
| 1991 | 822 |
| 1995 | 875 |
| 2000 | 899 |
| 2011 | 933 |
[11].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 71383
- ↑ Stan mieszkańców Gminy Łapsze Niżne na dzień 31 grudnia 2020r. [online], Biuletyn Informacji Publicznej Województwa Małopolskiego, 27 czerwca 2021 [dostęp 2020-12-31] (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 687 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Andrzej Olejko, „Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor? Wojskowo-polityczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918-1939”, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego i Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków – Rzeszów 2012, strona 10
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Stanisław Figiel: Polski Spisz. Warszawa: PTTK „Kraj”, 1999. ISBN 83-7005-396-3.
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-15].
- ↑ Júlia Dudášová-Kriššáková, Goralské nárečia z pohľadu súčasnej slovenskej jazykovedy, Prešov: Vydavateľstvo Prešovskej univerzity v Prešove, 2016, s. 20-24, ISBN 978-80-555-1714-8 (słow.).
- ↑ Sylwia Plucińska, Górale Spiscy | Strój i ubiór codzienny [online], etnozagroda.pl [dostęp 2021-09-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-20] (pol.).
- ↑ Dane do wykresu pochodzą z niepublikowanego opracowania Marka Skawińskiego pt. „Dynamika ludności Zamagurza Spiskiego w latach 1880–2000” (maszynopis), oraz z informacji podanych na stronie http://lapsze-wyzne.montanus.pl/
Linki zewnętrzne
edytuj- Łapsze Wyżne [online] [dostęp 2020-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-22] (pol.).
- Łapsze (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 593.