Nerwy czaszkowe

Nerwy czaszkowe (łac. nervi craniales) – 12 par nerwów rozpoczynających się, w przeciwieństwie do nerwów rdzeniowych, na obszarze mózgowia i przebiegających głównie w obrębie głowy. Odpowiadają za odbiór różnorodnych wrażeń zmysłowych, pracę kilku ważnych grup mięśni oraz funkcje wydzielnicze gruczołów (ślinowych, łzowych, błon śluzowych, itp.). Chociaż przede wszystkim mają one za zadanie unerwienie narządów głowy, to niektóre z nich sięgają znacznie dalej, bo nawet do jamy brzusznej, np. nerw błędny. Tradycyjnie oznacza się je za pomocą cyfr rzymskich od I do XII, pomimo istnienia innych włókien, również odpowiadających definicji nerwu czaszkowego.

Podział nerwów czaszkowych

Widok mózgowia od podstawy.

     I – nerw węchowy

     II – nerw wzrokowy

     III – nerw okoruchowy

     IV – nerw bloczkowy

     V – nerw trójdzielny

     VI – nerw odwodzący

     VII – nerw twarzowy

     VIII – nerw przedsionkowo-ślimakowy

     IX – nerw językowo-gardłowy

     X – nerw błędny

     XI – nerw dodatkowy

     XII – nerw podjęzykowy

Nerwy czaszkowe można ująć, pod względem ich przeznaczenia, w trzy zasadnicze grupy:

• Grupa nerwów zmysłowych: I, II, VIII
• Grupa nerwów mięśni gałki ocznej i języka: III, IV, VI, XII
• Grupa nerwów łuków skrzelowych: V, VII, IX, X, XI

Odmienna klasyfikacja za punkt wyjścia przyjmuje charakter kolumn (słupów) komórkowych istoty szarej, które są miejscami (początku lub końca) projekcji nerwów czaszkowych. Każdej można przypisać określoną funkcję oraz wywodzące się z niej jądra pnia mózgowia; cztery pierwsze związane są również z nerwami rdzeniowymi. W stosunku do nerwów I i II oznaczenia te są stosowane rzadko.

• Kolumna GSE (General Somatic Efferent) – zaopatruje mięśnie poprzecznie prążkowane
• Kolumna GVE (General Visceral Efferent) – mieści neurony przedzwojowe układu autonomicznego
• Kolumna GVA (General Visceral Afferent) – otrzymuje informacje z narządów wewnętrznych
• Kolumna GSA (General Somatic Afferent) – otrzymuje informacje z powłoki ciała: skóry, najbardziej zewnętrznych błon śluzowych, itp.
• Kolumna SVE (Special Visceral Efferent) – unerwia mięśniówkę pochodzącą z łuków skrzelowych
• Kolumna SVA (Special Visceral Afferent) – przekazuje wrażenia: zapachowe, smakowe
• Kolumna SSA (Special Somatic Afferent) – przekazuje wrażenia: wzrokowe, słuchowe, równowagi

Bardziej nowoczesne propozycje sposobu podziału odrzucają rozróżnienie na nerwy specyficzne (special) i niespecyficzne (general) jako dane arbitralnie; w oparciu o obserwacje z badań embriogenetycznych zostają wówczas zachowane tylko 4 główne grupy (SE, SA ,VA, VE) przy czym nerw wzrokowy jako wstępujący, wywodzący się z cewy nerwowej jest oznaczany jako NTA (Neural Tube Afferent).

Uwagi dot. nerwów mózgowia

• Pierwsze dwa nerwy czaszkowe (węchowy i wzrokowy) rozwojowo nie są właściwymi nerwami obwodowymi, tylko pochodnymi częściami mózgowia. Nerw I wywodzi się z opuszki węchowej przodomózgowia, gdy tymczasem II to wypustka cewy nerwowej w odcinku późniejszego międzymózgowia. Uznając te dwa twory, należy konsekwentnie do nerwów czaszkowych zaliczyć neurony szyszynki (nervus pinealis), u człowieka wysyłające tylko ograniczone projekcje do obszaru uzdeczek. Szyszynka, u niższych kręgowców stanowiąca wręcz "trzecie oko", ma rodowód zbliżony do gałek ocznych.
• Również ostatni, XII, nerw czaszkowy filogenetycznie wywodzi się z nerwów rdzeniowych segmentu szyjnego rdzenia, a do czaszki przemieścił się na drodze ewolucji. Do tej pory u człowieka zachował kontakt ze słupem szyjnych motoneuronów za pomocą jądra nadrdzeniowego (nucleus supraspinalis), zaopatrującego m. tarczowo-gnykowy drogą nerwu C1.
• Wiele lat po upowszechnieniu się zestawienia 12 par nerwów odkryto jeszcze jeden parzysty nerw, który spełnia definicję nerwu czaszkowego: nerw końcowy (nervus terminalis), u człowieka bardzo trudny do obserwacji nieuzbrojonym okiem. W obecnej chwili jednak zmienianie ogólnie uznanej systematyki w celu uwzględnienia tej nowości nie miałoby sensu i wprowadziłoby niepotrzebne zamieszanie.

Zestawienie nerwów czaszkowych

Nr	Nazwa	Typ włókien	Lokalizacja perykarionów	Przebieg	Funkcja/unerwienie
I	Nerw węchowy (n. olfactorius)	SVA	Nabłonek węchowy	Aksony przebijają blaszkę sitową kości sitowej, docierając do opuszki węchowej (przełączenie w kłębuszkach węchowych)	Odpowiedzialny za zmysł węchu
II	Nerw wzrokowy (n. opticus)	SSA	Warstwa zwojowa siatkówki	Aksony zbiegają się ku tarczy n. wzrokowego, gdzie przechodzą do czaszki drogą kanału wzrokowego. Włókna tworzą skrzyżowanie wzrokowe, potem jednoimienne pasma, kończące się w ciałach kolankowatych bocznych	Przekaz (i przetwarzanie) wrażeń wzrokowych
III	Nerw okoruchowy (n. oculomotorius)	GVE, GSE	jądro Westphala-Edingera (GVE); jądro okoruchowe (GSE)	Aksony opuszczają śródmózgowie poprzez dół międzykonarowy, biegną w ścianie zatoki jamistej, do oczodołu dostając się szczeliną oczodołową górną	m. zwieracz źrenicy, m. rzęskowy (GVE); mm. zewnętrzne gałki ocznej (GSE)
IV	Nerw bloczkowy (n. trochlearis)	GSE	jądro bloczkowe	Aksony krzyżują się na poziomie wzgórków dolnych, wychodzą z mózgu grzbietowo, owijając się wokół odnóg mózgu, przekracza (w ścianie) zatokę jamistą i dostaje się do oczodołu szczeliną oczodołową górną	m. skośny górny
V	Nerw trójdzielny (n. trigeminus)	SVE, GSA	jądro ruchowe n. trójdzielnego (SVE); zwój trójdzielny, jądro śródmózgowiowe n. trójdzielnego (GSA)	Włókna ukazują się między mostem a konarem środkowym móżdżku, na swej drodze wytwarzają zwój trójdzielny, będący początkiem nerwów: ocznego, szczękowego i żuchwowego	mm. żucia, m. napinacz błony bębenkowej (SVE); czucie protopatyczne z obszaru twarzy, zatok, jamy ustnej czy nosowej oraz cz. opony twardej mózgu (GSA)
VI	Nerw odwodzący (n. abducens)	GSE	jądro odwodzące	Aksony opuszczają most przy jego dolnym brzegu, biegną wewnątrz zatoki jamistej, wchodzą do oczodołu szczeliną oczodołową górną	m. prosty boczny
VII	Nerw twarzowy (n. facialis)	GVE, SVE, GSA, SVA, GVA	jądro ślinowe górne (GVE); jądro twarzowe (SVE); zwój kolankowy (GSA, SVA, GVA)	Aksony (dążące ku pasmu n. trójdzielnego czy jąder pasma samotnego) wychodzą w kącie móżdżkowo-mostowym, wkraczają do przewodu słuchowego wewnętrznego; włókna ruchowe leżą w kanale twarzowym, wychodząc otworem rylcowo-sutkowym i dzieląc się na końcowe gałęzie wewnątrz przyusznicy; włókna smakowe tworzą strunę bębenkową i łączą się z n. językowym	gruczoł łzowy, ślinianki: podjęzykowa, podżuchwowa (GVE); mm. wyrazowe twarzy, m. strzemiączkowy (SVE); czucie w okolicy małżowiny usznej (GSA); Wrażenia smakowe z przednich 2/3 języka (SVA)
VIII	Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis)	SSA	zwój przedsionkowy, zwój spiralny	Nerwy: przedsionkowy i ślimakowy łączą się w przewodzie słuchowym wewnętrznym, do pnia mózgowia wkraczają przez kąt móżdżkowo-mostowy; projekcje do jąder przedsionkowych i płatu kłaczkowo-grudkowego móżdżku, jąder ślimakowych	Czucie równowagi i słuch
IX	Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus)	GVE, SVE, GSA, GVA, SVA	jądro ślinowe dolne (GVE); jądro dwuznaczne (SVE); zwój górny n. językowo-gardłowego (GSA); zwój dolny n. językowo-gardłowego (GVA, SVA)	Włókna biegną do i z rdzenia przedłużonego bruzdą tylno-boczną, mózg opuszczają albo do niego wchodzą przez otwór szyjny, przesuwa się wzdłuż m. rylcowo-gardłowego; projekcje wewnątrzmózgowe do pasma rdzeniowego n. trójdzielnego i pasma samotnego	Ślinianka przyuszna (GVE); m. rylcowo-gardłowy (SVE); czucie w uchu zewnętrznym (GSA); wrażenia smakowe z tylnej 1/3 języka (SVA)
X	Nerw błędny (n. vagus)	GVE, SVE, GSA, GVA, SVA	jądro grzbietowe (GVE); jądro dwuznaczne (SVE); zwój górny n. błędnego (GSA); zwój dolny n. błędnego (GVA, SVA)	Włókna biegną do i z rdzenia przedłużonego bruzdą tylno-boczną, mózg opuszczają albo do niego wchodzą przez otwór szyjny, unerwia m.in. serce, płuca, przewód pokarmowy do lewego zgięcia okrężnicy; projekcje daje do pasma rdzeniowego n. trójdzielnego i pasma samotnego	Unerwienie przywspółczulne trzewi (GVE); mięśnie gardła i krtani (SVE); czucie w uchu zewnętrznym (GSA); enterorecepcja z trzewi (GVA)
XI	Nerw dodatkowy (n. accessorius)	SVE	jądro dwuznaczne (cz. czaszkowa), rogi przednie segmentów C1-C6 rdzenia (cz. rdzeniowa)	Aksony cz. czaszkowej uchodzą bruzdą tylno-boczną łącząc się z n. błędnym; aksony cz. rdzeniowej opuszczają rdzeń kręgowy wstępując przez otwór wielki do czaszki, którą opuszczają otworem szyjnym, wychodzi zza m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, zmierzając ku m. czworobocznego	Mm. wewnętrzne krtani (poprzez n. błędny), mm.: mostkowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny
XII	Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus)	GSE	jądro podjęzykowe	Aksony uchodzą bruzdą przednio-boczną i wybiegają z czaszki kanałem n. podjęzykowego, łukiem zdążając do języka	Mięśnie własne języka, mięsień bródkowo-językowy

Nerwy czaszkowe a rdzeniowe

Obydwa rodzaje nerwów różni nie tylko odmienna lokalizacja, ale także szczegóły budowy i pełniona funkcja. Informacje odbierane przez nerwy czaszkowe z narządów zmysłów służą integracji organizmu jako całości; nie można do nich stosować zasady metamerycznego uporządkowania, charakterystycznego dla nerwów rdzeniowych. Nerwy rdzeniowe odchodzą dwoma korzeniami (przednim i tylnym), gdy tymczasem nerwy czaszkowe ukazują się z zasady jako pojedynczy pień albo zbiór pęczków. Te drugie układają się wyraźnie ponadto w dwa szeregi: przyśrodkowy i boczny.

Bibliografia

• Adam Bochenek, Michał Reicher: Anatomia Człowieka. T. V. Warszawa: PZWL, 1989, s. 161-165. ISBN 83-200-1230-9.
• V. S. Ramachandran: Encyclopedia of the Human Brain. Academic Press, 2002, s. 65-81. ISBN 978-0-12-227210-3.
• MJ Turlough Fitzgerald: Neuroanatomia. Wrocław: Elsevier Urban&Partner, 2008, s. 209-212;231-237. ISBN 978-83-60290-54-5.
• James D. Fix: BRS Neuroanatomy. Williams & Wilkins, 1995, s. 65-81. ISBN 0-683-03249-6.
• Olgierd Narkiewicz, Janusz Moryś: Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Warszawa: PZWL, 2001, s. 66-84;115-120. ISBN 978-83-200-3751-7.
• Morten Moller, Florian M. M. Baeres. The anatomy and innervation of the mammalian pineal gland. „Cell Tissue Res”. 309, s. 139-150, 18 May 2002. Springer-Verlag. DOI: 10.1007/s00441-002-0580-5. ISSN 1432-0878. 

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.