Monety zaboru pruskiego
Monety zaboru pruskiego – lokalne emisje monetarne bite przez Prusy dla ziem odebranych I Rzeczypospolitej w wyniku rozbiorów lub przyłączonych do Prus w wyniku kongresu wiedeńskiego.
Monety Prus Wschodnich i Prus Zachodnich
edytuj
Ziemie odebrane Rzeczypospolitej przez Prusy w ramach I rozbioru weszły w skład dwóch nowych prowincji: Prus Wschodnich i Prus Zachodnich. Prusy Wschodnie utworzono w 1772 r. z Warmii – odebranej Rzeczypospolitej oraz Prus Książęcych z wyłączeniem Kwidzyna. Na początku 1773 r. z większości pozostałych ziem Prus Królewskich odebranych w ramach I rozbioru utworzono prowincję Prusy Zachodnie. Obydwie nowe prowincje pozostawały w unii monetarnej[1]. Monetami kursującymi w obiegu były emisje dla Prus Książęcych za panowania Fryderyka II, kontynuowane po utworzeniu nowych prowincji[2][3]. Monety regionalne były również bite za panowania:
- Fryderyka Wilhelma II (1786–1797)[2] oraz
- Fryderyka Wilhelma III (1797–1840)[2][3] – nieliczne emisje, głównie w miedzi.
W Prusach Wschodnich i Zachodnich pozostał w użyciu system polski sprzed inflacji boratynkowej. Był to, podobny do gdańskiego, gulden dzielony na grosze, szelągi i fenigi. Gulden miał dwukrotnie większą wartość od polskiego złotego i równał się 1/3 talara pruskiego. W obiegu były też 18-groszowe tymfy oraz szóstaki[4].
Monety były bite dla tych dwóch prowincji głównie w bilonie i zazwyczaj oznaczone napisem:
REGNI PRUSS(iae)
choć najpospolitsze z nich – dytki, czyli trojaki, nie miały żadnego oznaczenia specyfiki terytorialnej. W 1790 r. tradycyjny bilonowy szeląg został zastąpiony monetą miedzianą wielkości polskiego grosza, opisaną tym razem po niemiecku[5]:
I
SCHILLING
PR: SCHEIDE
MÜNZE
Ostatnia groszowa moneta miedziana dla Prus Wschodnich i Prus Zachodnich została wybita z datą 1811[3].
Pruska reforma monetarna z lat 1821–1826 wprowadziła system dostosowany do tego, który obowiązywał w tych dwóch prowincjach. System lokalny utrzymał się aż do 1839 r., kiedy to, jedno z rozporządzeń wykonawczych do reformy z 1821 r. wycofało z obiegu tymfy i szóstaki[4].
Monety Prus Południowych
edytuj
Z ziem odebranych Rzeczypospolitej przez Prusy podczas drugiego i trzeciego rozbioru utworzono nowe okręgi administracyjne Prusy Nowowschodnie (niem. Neuostpreussen) oraz Prusy Południowe (niem. Südpreussen)[6]. Prusy Południowe (łac. Borussia Meridionalis) dzieliły się na departament poznański, kaliski i warszawski[6].
Dla dwóch nowych prowincji rząd pruski wybijał z datą 1796–1798, według menniczej stopy zbliżonej do polskiej[7], monety miedziane o nominale szelągów, półgroszy, groszy i trojaków. Monety te były bite w mennicach[6]:
- berlińskiej – litera A,
- wrocławskiej – litera B oraz
- królewieckiej – litera E.
Pierwsze monety dla Prus Południowych i Nowowschodnich były wybite w mennicach w Berlinie i Wrocławiu[7]:
- trzygroszówki z legendą BORUSSIAE TRIPLEX (Berlin, Wrocław)[7] oraz
- półgroszówki z legendą REGNI BORUSS (Wrocław)[7].
Wkrótce te mylące napisy skorygowano, decydując się umieścić na monetach nazwę jedynie prowincji Prus Południowych – BORUSS(iae) MERID(ionalis)[7].
Na monetach umieszczono orła pruskiego (przypominającego orła polskiego) – trzymającego w szponach berło i jabłko królewskie[6]. Na groszówkach i trojakach umieszczono popiersie króla Fryderyka Wilhelma II Pruskiego[6], który zmarł 16 listopada 1797 r. Znane są jednak monety jednogroszowe z umieszczoną datą 1798, będące najprawdopodobniej wynikiem pomyłkowego, tzn. przyspieszonego bicia w roku 1797[8].
W roku 1799 Prusy Południowe bezpośrednio podporządkowano generalnemu dyrektorium w Berlinie i wprowadzano tam w obieg zwykły pieniądz pruski[6].
Po pokoju w Tylży w 1807 r. Prusy Południowe weszły w skład Księstwa Warszawskiego[6].
Pruska moneta Gdańska
edytuj
W 1793 r. Gdańsk w wyniku II rozbioru, został przyłączony do Prus. Miasto straciło wtedy, posiadane od kilkuset lat, prawo bicia monet[6][9]. W obiegu były monety pruskie, ale pozostawiono również wszystkie kursujące polskie królewskie monety gdańskie, począwszy od monet Augusta III[9].
Silne tradycje odrębności Gdańska sprawiły, że mimo jego inkorporacji do prowincji Prusy Zachodnie utrzymał on własny system pieniężny oparty na monetach jeszcze z epoki saskiej[4]. Przejawiało się to oczywiście najsilniej w obiegu monety drobnej, ale także w rachunku pieniężnym, tzw. Wechselgeld dla złota i kurancie gdańskim dla srebra. Wechselgeld oznaczał rachubę na guldeny równe 1/12 „obrączkowego” (czyli nie oberżniętego) dukata holenderskiego i talary równe ¼ tego dukata[10]. Rachunek srebrny – gdański kurant, opierał się na guldenie równym 1/56 grzywny kolońskiej czystego srebra, równym 1/4 talara pruskiego[4]. Trzy takie guldeny tworzyły talar gdańskiego kurantu, jeden zaś dzielił się na 30 groszy po 3 szelągi lub po 18 fenigów. Gulden był więc pochodną polskiego złotego[4]. Gulden był jednak jednostką teoretyczną (obrachunkową), zdewaluowaną w stosunku do realnych guldenów gdańskich z czasów Augusta III[4].
Gdy kursujący od dawna zasób szelągów w Gdańsku i jego okolicach wymagał uzupełnienia, Rada Miejska wystąpiła z tym do rządu, uzyskując jednorazowe zezwolenie na zamówienie w 1801 r. w mennicy berlińskiej, analogicznych do wschodniopruskich z 1790 r., szelągów miedzianych, wedle stopy: 135 sztuk z grzywny kolońskiej, potem 180. Nie jest jasne czy korekta stopy nastąpiła przed emisją czy w jej trakcie. Na monetach tych umieszczono monogram Fryderyka Wilhelma III i określenie gdańskiej przynależności[11]:
I
DANZIG(er)
SCHILLING
Pruska ordynacja mennicza z 1821 r. wycofywała z obiegu monety gdańskie[9].
Monety Wielkiego Księstwa Poznańskiego
edytuj
Po upadku Napoleona, zgodnie z postanowieniem kongresu wiedeńskiego z roku 1815, część ziem Księstwa Warszawskiego ponownie przekazano Prusom i utworzono z nich Wielkie Księstwo Poznańskie[6]. Księstwo było podzielone na dwie rejencje: poznańską i bydgoską. Stanowiło ono integralną część Prus, ale posiadało pewną autonomię. Do roku 1831 król Prus reprezentowany był przez namiestnika[6]. Faktycznie jednak Poznańskie, mimo powołania namiestnika – ks. Antoniego Radziwiłła i nawet sejmu, zostało zorganizowane jako pruska prowincja, w którą ostatecznie przekształcono je po 1848 roku[12].
Stosunki pieniężne w Wielkim Księstwie Poznańskim umożliwiały absorpcję pieniądza pruskiego, pod którego wpływem pozostawał ten obszar od lat. Destabilizacja drobnej monety pruskiej na początku XIX w. utrudniała funkcjonowanie jej w poznańskim. Wobec tego, manifestując jednocześnie wykonanie postanowień traktatu wiedeńskiego, król Prus Fryderyk Wilhelm III nakazał wybić w mennicy berlińskiej (literka A) i wrocławskiej (literka B) specjalne monety dla księstwa. W latach 1816 i 1817 wybito miedziane grosze i trojaki, będące równowartością 1/180 i 1/60 talara odpowiednio. Monety były bite na nieco inną stopę niż miedziane monety Rzeczypospolitej i Księstwa Warszawskiego, ale też lżejszą niż fenigi pruskie, tzn. 90 groszy z grzywny miedzi[4]. Nominały odnosiły się do groszy polskich, czego jednak na monetach nie zaznaczono[12]. Groszówka i trzygroszówka powinny ważyć 2,6 oraz 7,8 grama odpowiednio. W rzeczywistości rozrzut wagowy poszczególnych egzemplarzy był znaczny. Monety były dostosowane do stopy groszy miedzianych dla Prus Wschodnich i Zachodnich z lat 1810–1812 (2 grosze poznańskie = 1 grosz wschodniopruski). Były też ściśle wzorowane na miedziakach wschodniopruskich, nosząc na awersie orła na owalnej tarczy, nakrytej królewską koroną i otoczonej liśćmi dębu. Był to herb Królestwa Pruskiego, a nie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Orzeł miał inicjałami FRW na piersi od Fridericus Wilhelmus Rex – rzadko widoczne nawet na dobrze zachowanych egzemplarzach trojaków[4][12].
Pruska reforma monetarna z lat 1821–1826 wprowadziła system dobrze dostosowany do polskiego rachunku w poznańskim i dwukrotnie wyższego, staropolskiego, obowiązującego w Prusach Wschodnich i Zachodnich. Grosz poznański odpowiadał monecie dwufenigowej, a trojak poznański półgorszowi srebrnemu. Wobec tego bicie lokalnych emisji było Prusom, nie tylko politycznie, ale i ekonomicznie, zbędne. W reformie tej, poza nazwą złotówka dla 1/6 talara, znikły też, jak się wydaje, lokalne określenia monet[4].
Po roku 1831 autonomię księstwa ograniczono, a w 1848 zniesiono[6].
Pozostałe monety
edytuj
Do numizmatyki polskiej zaliczane są również trzy monety, będące pochodnymi półgroszówki i trzygroszówki bitych dla Prus Południowych oraz trzygroszówki Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Monety te mają identyczne parametry (były bite wg tych samych stóp menniczych) jak ich odpowiedniki występujące na rynku kolekcjonerskim – masę, średnicę, materiał oraz rysunki awersu i rewersu, z jedynie różniącą się legendą:
- ½ grosza – REGNI BORUS zamiast BORUSS(iae) MERID(ionalis)
- 3 grosze – BORUSSIAE zamiast BORUSS MERIDIONAL
- 3 grosze – PREUSS zamiast GR.HERZ. POSEN
W opracowaniach dwudziestowiecznych i starszych[13], jak również w niektóry pracach XXI w[8]. monety te są zaliczane jako emisje dla Prus Zachodnich (i Wschodnich). Jednak we współczesnych publikacjach[7][14], będących wynikiem prac badawczych[7], monety te podawane są jako wczesne, w pewnym sensie błędne emisje swoich właściwych odpowiedników[7][14]. Dyskusja dotycząca klasyfikacji tych monet toczona jest również intensywnie na forach internetowych[1]. Zasadniczym argumentem za nieklasyfikowaniem tych monet jako bitych dla Prus Zachodnich jest fakt odmienności ordynacji menniczej Prus Wschodnich i Zachodnich od tych stosowanych przy biciu monet dla Prus Południowych i później dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego[1][7].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Drukuj stronę - 3 gr. 1796 A - Prusy Południowe [online], forum.tpzn.pl [dostęp 2017-09-20].
- ↑ a b c Chester L. Krause i inni, 18th Century 1701–1800 Standard Catalog of World Coins, 3rd edition, Krause Publications, 2003, s. 1042–1044.
- ↑ a b c Colin R. Bruce II i inni, 19th Century 1801–1900 Standard Catalog of World Coins, 4th Edition, Krause Publications, 2004, s. 1030.
- ↑ a b c d e f g h i Elżbieta Korczyńska, Borys Paszkiewicz, Mennictwo XIX i XX wieku, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne Oddział w Krakowie, 1989, s. 143–146.
- ↑ Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 169–170.
- ↑ a b c d e f g h i j k Janusz Parchimowicz, Monety polskie, wyd. drugie, Szczecin: Nefryt, 2003, s. 72.
- ↑ a b c d e f g h i Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 169.
- ↑ a b Tomasz Poniewierka, Katalog monet Prus Południowych i Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Leszek Poniewierka, 2015, s. 11.
- ↑ a b c Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Carta Blanca, 2011, s. 229,233.
- ↑ Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 174.
- ↑ Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 170.
- ↑ a b c Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 176–177.
- ↑ Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Zarząd Główny, 1995, s. 404.
- ↑ a b Tadeusz Iger, Katalog trojaków polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2008, s. 271,277.