Lista łacińskich manuskryptów Nowego Testamentu

Lista łacińskich manuskryptów Nowego Testamentu – lista odręcznych kopii łacińskich tłumaczeń tekstu Nowego Testamentu z greckich oryginałów. Tłumaczenia Nowego Testamentu są nazywane „wersjami”. Są one ważne dla krytyki tekstu, ponieważ w niektórych wypadkach przedstawiają wersje („świadek tekstu”) właściwe dla wczesnych „czytań” w języku greckim, to jest do tekstów, które mogły zostać utracone (lub zachowane są bardzo słabo) w przekazanej tradycji greckiej. Istnieje również hipoteza mówiąca, że w niektórych przypadkach (na przykład w wypadku Kodeksu Bezy), wczesne łacińskie manuskrypty mogą mieć wpływ na kilka manuskryptów greckich. Zatem, (przypadkowo lub celowo) niektóre łacińskie wersje mogły „powrócić” do tekstu w języku greckim. Jednym z możliwych przykładów jest tekst znany jako Comma Johanneum.

Łacińskie manuskrypty dzielone są na rękopisy starołacińskie oraz manuskrypty Wulgaty. Określenie starołacińskie manuskrypty (nazywane też Vetus latina lub Itala) nie oznacza jakoby zostały one napisane w archaicznej łacinie (używanej przed 75 rokiem p.n.e.), lecz wskazuje, że są to najstarsze łacińskie wersje Nowego Testamentu. Z lingwistycznego punktu widzenia starołacińskie manuskrypty Nowego Testamentu mogą jednak czasami używać niestandardowej gramatyki i zakresu słownictwa.

W przeciwieństwie do Wulgaty, Vetus latina odzwierciedla liczne różniące się tradycje, podobne ale całkowicie niezależne tłumaczenia różnych tekstów Nowego Testamentu, powstające od czasów pojawienia się greckich autografów^[1].

W 382 roku n.e. Hieronim rozpoczął rewizję istniejących wersji Vetus latina do współczesnej łaciny, skorygowanej na podstawie rękopisów w oryginalnej grece lub hebrajskim. Wersja Hieronima jest znana jako Wulgata (łac. „popularna”), ponieważ powstała ona w łacinie używanej na co dzień^[2].

Wyjaśnienia do tabel

Identyfikacja

Lista starołacińskich manuskryptów opiera się na cytatach z Novum Testamentum Graece (NA27) oraz The Greek New Testament (UBS4). Każdy manuskrypt jest identyfikowany przez swoje siglum (pierwsza kolumna w tabeli), podane w aparacie krytycznym wymienionych wydań. Nadane sigla są powiązane z zawartością listy, nie są więc systemem unikalnym. Dla przykładu, siglum t dotyczy Codexu Bernensis w Ewangeliach, ale również dotyczy Liber Comicus w innych księgach. Tak więc sigla bez podania informacji o ich zawartości potrzebują ujednoznacznienia. W poniższej tabeli odbywa się to poprzez przedstawienie pełnej nazwy. Dodatkowo podano pełny numer katalogowy każdego rękopisu. Podsumowując siglum, pełna nazwa i numer katalogowy zapewniają jednoznaczną identyfikację, podano też niektóre inne informacje dotyczące zawartości, daty powstania i miejsca przechowywania rękopisów.

Nadane sigla, nazwy i numery służą różnym celom scholastycznym. Sigla, w kontekście odnoszenia się do tekstu oryginalnego, zapewniają niepowtarzalną i zwięzłą identyfikację świadków tekstu oryginalnego, przystosowaną do minimalizacji miejsca w cytatach występujących w aparacie krytycznym. Nazwy zaś odnoszą się zazwyczaj do specyfiki rękopiśmiennych woluminów związanej z nimi pierwotnie lub też obecnie. Nazwy te są zazwyczaj łacińskie a odnoszą się do miejsca powstania (Codex Sangallensis, „Księga z Sankt Gallen”) lub odkrycia kodeksu (Stonyhurst Gospel), obecnej lokalizacji (Liber Ardmachanus, „Księga z Armagh”), słynnego właściciela (Codex Bezae, „Kodeks Teodora Bezy”), pełnionej funkcji (Liber Comicus, „Lekcjonarz”), lub nawet nazwa może odnosić się do cech fizycznych woluminu (Codex Gigas, „Wielka Księga” lub Codex Aureus, „Złota Księga”). Księga z Mulling jest znana także jako Liber Moliensis od tradycyjnie przyjętego imienia skryby.

Numeracja beurońska

Vetus Latina Institut znajdujący się w opactwie św. Marcina w Beuron wprowadził nowy system numeracji manuskryptów starołacińskich, których zachowało się około 90. Ta „numeracja beurońska” ma zapewnić jednoznaczną identyfikację świadków tekstu do akademickiego użytku, lecz nie jest ona szeroko wykorzystywana w literaturze ogólnej, ponieważ może mylić rękopisy starołacińskie z greckimi minuskułami.

Instytut Beuroński przydzielił numery od 1 do 100 wszystkim znanym rękopisom starołacińskim w zależności od partii NT, które one przekazują oraz w zależności od ich wieku. Najniższe numery przypisano świadkom Ewangelii oraz najbardziej kompletnym rękopisom. Dla przykładu Kodeks Bezy (d) jest świadkiem tekstu dla Ewangelii, Dziejów Apostolskich i Listów powszechnych, otrzymał w systemie beurońskim numer 5.

Manuskrypty 1-49 są świadkami jednej lub więcej Ewangelii.
Manuskrypty 50-74 są świadkami Dziejów Apostolskich, Listów powszechnych lub Księgi Objawienia.
Manuskrypty 75-89 są świadkami Listów Pawła.
Manuskrypty 91-96 są glosami w hiszpańskich rękopisach Biblii.

Inne kwestie

NA27 i UBS4 wykorzystują Wulgatę jako świadka tylko na poziomie wydań krytycznych, a nie na poziomie samego tekstu rękopisów. Manuskrypty, które poświadczają wersje Hieronima zostały wymieniane w aparacie krytycznym Biblia Sacra Vulgata (Wulgata Stuttgartiana; vg^st).

W praktyce przytoczenie cytatów z manuskryptu oznacza przyjęcie jednej z kilku metod. Najlepsza, ale najbardziej kosztowna metoda, polega na bezpośrednim dostępie do samego rękopisu lub też alternatywnie wykorzystania opublikowanych fotografii czy faksymile. Metoda ta polega na paleograficznej analizie – interpretacji stylu pisma, próbie odczytu niekompletnych liter czy nawet rekonstrukcji występujących w tekście luk. Bardziej typowa metoda polega na konsultowaniu manuskryptów, które były badane paleograficznie już wcześniej. Poniższa lista zawiera nazwiska edytorów standardowych wydań wymienionych manuskryptów. W ostateczności, krytyczne wydania NT mogą czasem, cytować w swoim aparacie krytycznym wersje z danego rękopisu za opublikowanym wcześniej jego tekstem.

Należy również zauważyć, że niektóre łacińskie rękopisy NT mogą stanowić mieszankę tekstów Wulgaty i starołacińskich. Dla przykładu, Kodeks Sangermański (g¹) ma tekst starołaciński w Ewangelii według Mateusza, lecz w pozostałych Ewangeliach tekst Wulgaty. Natomiast tekst Ewangelii według Jana w Codexie Veronensis uważa się za częściowo starołaciński a częściowo Wulgaty. Stąd też niektóre kodeksy występują zarówno jako świadkowie manuskryptów Vetus latina jak i Wulgaty.

Kodeksy Vetus latina

Poniższa tabela przyjmuje następujące założenia:

datowanie jest szacowane z dokładnością do 50 lat,
zawartość podaje księgę (czasem rozdział); wersety i luki nie są uwzględniane,
dane są uzgodnione z UBS4; w niektórych wypadkach z nowszymi źródłami o ile takie są dostępne,
lokalizacje podano w języku polskim o ile mają nadane polskie nazwy, w pozostałych przypadkach są podane w języku miejscowym,
w aparacie krytycznym manuskrypty są oznaczane jako „it” po czym następuje siglum.

siglum	Nazwa	#	data	Zawiera	Edytor	Muzeum	Miasto	Państwo
a	Codex Vercellensis	3	350	Ewangelie	Jülicher	Biblioteca Capitolare	Vercelli	Włochy
a²	Codex Curiensis	16	450	Łukasza 11; 13	Jülicher	Bischof von Chur Archive	Chur	Szwajcaria
ar	Codex Ardmachanus	61	850	NT	Gwynn	Trinity College	Dublin	Irlandia
aur	Codex Aureus	15	650	Ewangelie	Jülicher	Kungliga biblioteket	Sztokholm	Szwecja
b	Codex Veronensis	4	450	Ewangelie	Jülicher	Cattedrale di Verona	Werona	Włochy
b	Codex Budapestiensis	89	800	Listy Pawła	—	Országos Széchényi Könyvtár	Budapeszt	Węgry
β	Codex Carinthianus	26	650	Łukasza 1–2	Jülicher	Stift Sankt Paul	St. Paul im Lavanttal, Karyntia	Austria
c	Codex Colbertinus	6	1200	Ewangelie	Jülicher	BnF	Paryż	Francja
d	Kodeks Bezy	5	450	Ewangelie; Dzieje; 3J	Jülicher	Cambridge University Library	Cambridge	W. Brytania
d	Kodeks z Clermont	75	500	Listy Pawła	Tischendorf	BnF	Paryż	Francja
dem	Codex Demidovianus	59	1250	Dzieje; Listy Pawła; Listy powszechne; Apokalipsa św. Jana	Matthaei	zagubiony, ostatnie miejsce	Moskwa	Rosja
div	Codex Divionensis	—	1250	Listy Pawła; Listy powszechne; Apokalipsa św. Jana	Wordsworth	zagubiony, ostatnie miejsce	Dijon	Francja
e	Codex Palatinus	2	450	Ewangelie	Jülicher	BL	Londyn	W. Brytania
e	Kodeks Laudiański	50	550	Dzieje	Tischendorf	Bodleian Library	Oksford	W. Brytania
e	Kodeks Sangermański	76	850	Listy Pawła	Tischendorf	RBN	Saint Petersburg	Rosja
f	Codex Brixianus	10	550	Ewangelie	Jülicher	Biblioteca Civica Queriniana	Brescia	Włochy
f	Kodeks Augiański	78	850	Listy Pawła	Scrivener	Trinity College	Cambridge	W. Brytania
ff	Codex Corbiensis	66	850	List Jakuba	Wordsworth	RBN	Saint Petersburg	Rosja
ff¹	Codex Corbeiensis I	9	750	Mateusza	Jülicher	RBN	Saint Petersburg	Rosja
ff²	Codex Corbeiensis II	8	450	Ewangelie	Jülicher	BnF	Paryż	Francja
g	Kodeks Boerneriański	77	850	Listy Pawła	Matthaei	Sächsische Landesbibliothek	Drezno	Niemcy
g¹	Codex Sangermanensis I	7	800	Mateusza	Sabatier	BnF	Paryż	Francja
g²	Codex Sangermanensis II	29	950	Galatów	Sabatier	BnF	Paryż	Francja
gat	Codex Gatianum	30	750	Dzieje 6-8			Mediolan	Włochy
gig	Codex Gigas	51	1250	Dzieje; Objawienie	Wordsworth	Kungliga biblioteket	Sztokholm	Szwecja
g²	Codex Mediolanensis	52	1000	Dzieje 6-8			Mediolan	Włochy
gue	Codex Guelferbytanus	79	550	Rzymian†	Tischendorf	Herzog August Bibliothek	Wolfenbüttel	Niemcy
h	Codex Claromontanus V	12	450	Mateusza; Objawienie	Jülicher	Biblioteka Watykańska	Watykan
h	Codex Floriacensis	55	450	1P; 2P; 1J	Buchanan	BnF	Paryż	Francja
haf	Codex Hafnianus	—	550	Objawienie	Wordsworth
i	Vindobonensis Lat. 1235	17	450	Marka; Łukasza od 10	Jülicher	Biblioteca nazionale Vittorio Emanuele III	Neapol	Włochy
j	Codex Sarzanensis	22	550	Jana	Jülicher	Chiesa di San Ruffino e Venanzio	Sarezzano	Włochy
k	Codex Bobiensis	1	400	Mateusza; Marka	Jülicher	Biblioteca nazionale universitaria	Turyn	Włochy
l	Codex Rehdigeranus	11	750	Ewangelie	Jülicher	Biblioteka Państwowa w Berlinie	Berlin	Niemcy
l	Codex Legionensis	67	650	List Jakuba; 1P; 1J; 2J; 3J	Fischer	Katedra św. Jana Chrzciciela w Lyonie	Lyon	Francja
λ	Fragmentum Rosenthal	44	800	Łukasza 16–17	—	Houghton Library, Uniwersytet Harvarda	Cambridge, Massachusetts	Stany Zjednoczone
μ	Fragmentum Monacense	34	450	Mateusza 9–10	—	Bayerische Staatsbibliothek	Monachium	Niemcy
μ	Księga z Mulling	35	650	Ewangelie	—	Trinity College	Dublin	Irlandia
μ	—	82	850	Hebrajczyków	—	Bayerische Staatsbibliothek	Monachium	Niemcy
m	Codex Speculum	—	—	NT	Jülicher; Wordsworth
mon	Codex Monza	86	950	Listy Pawła	Frede	Duomo di Monza	Monza	Włochy
δ	Kodeks Sangalleński 48	27	850	Ewangelie	Jülicher	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
n	Codex Sangallensis 1394	16	450	Mateusza; Marka	Jülicher	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
o	Codex Sangallensis 1394	16	650	Marka 16	Jülicher	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
p	Codex Sangallensis 1395	20	450	Jana 11	Jülicher	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
	Codex Sangallensis 60	47	ok. 800	Jana 1:29-3:26	Jülicher	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
	Codex Sangallensis 51	48	750	Jana	Jülicher	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
p	Codex Perpinianensis	54	1150	NT	Wordsworth	BnF	Paryż	Francja
p	—	80	650	Listy Pawła	—	Universitätsbibliothek Heidelberg	Heidelberg	Niemcy
ph	Codex Philadelphiensis	63	1150	Dzieje	Sanders		Filadelfia	Stany Zjednoczone
π	Fragmenta Stuttgartensia	18	650	Mateusza 13; Łukasza 14; Jana 3;6;7;9;11;20	Jülicher	Württembergische Landesbibliothek Universitäts- und Landesbibliothek Darmstadt Hofbibliothek Donaueschingen	Stuttgart Darmstadt Donaueschingen	Niemcy
q	Codex Monacensis	13	600	Ewangelie	Jülicher	Bayerische Staatsbibliothek	Monachium	Niemcy
q	Codex Monacensis	64	650	Listy powszechne	Bruyne		Monachium	Niemcy
r	Codex Schlettstadtensis	57	700	Dzieje	Morin	Bibliothèque humaniste	Sélestat	Francja
r	Frisingensia Fragmenta	64	600	Listy powszechne	—	Bayerische Staatsbibliothek	Monachium	Niemcy
r¹	Codex Usserianus Primus	14	650	Ewangelie	Jülicher	Trinity College	Dublin	Irlandia
r²	Codex Usserianus II	28	800	Ewangelie	Jülicher		Dublin	Irlandia
r³	Codex Monacensis	64	650	Listy Pawła	Bruyne		Monachium	Germany
ρ	Codex Ambrosianus	24	700	Jana 13	Jülicher	Biblioteka Ambrozjańska	Mediolan	Włochy
ρ	—	88	950	Listy Pawła	—	Uniwersytet Bazylejski	Bazylea	Szwajcaria
s	Codex Ambrosianus	21	600	Łukasza; Listy powszechne	Jülicher	Biblioteka Ambrozjańska	Mediolan	Włochy
s	Codex Bobiensis	53	550	Dzieje; Listy powszechne	White	Biblioteca nazionale Vittorio Emanuele III	Neapol	Włochy
sin	Fragmentum Sinaiticum	74	950	Objawienie 20–21	—	Klasztor Świętej Katarzyny	Synaj	Egipt
t	Codex Bernensis	19	500	Marka 1–3	Jülicher	Uniwersytet w Bernie	Bern	Szwajcaria
t	Liber Comicus	56	850	Dzieje; Listy powszechne; Objawienie	Morin	BnF	Paryż	Francja
v	Vindobonensis Lat. 502	25	650	Ewangelie	Jülicher		Wiedeń	Austria
v	Codex Parisiensis	81	800	Listy Pawła	Souter	BnF	Paryż	Francja
w	—	32	550	Listy powszechne	—	Herzog August Bibliothek	Wolfenbüttel	Niemcy
w	—	58	1400	Dzieje	—	Clementinum	Praga	Czechy
w	Codex Waldeccensis	83	850	Listy Pawła	Schultze
x	Codex Bodleianus	—	850	Listy Pawła	Wordsworth	Bodleian Library	Oksford	W. Brytania
z	Codex Harleianus	65	750	Listy powszechne	Buchanan	BL	Londyn	W. Brytania

Kodeksy Wulgaty

Tekst Wulgaty z Marka 1:1ff w iluminowanym manuskrypcie held at Autun

Osobny artykuł: Wulgata.

siglum	Nazwa	data	Zawiera	Muzeum	Miasto	Państwo
A	Kodeks Amiatyński	716	NT	Biblioteka Laurenziana	Florencja	Włochy
C	Codex Cavensis	850	Ewangelie–Listy Pawła; Objawienie	Archivio della Badia della Santissima Trinità	Cava de’ Tirreni	Włochy
D	Codex Durmachensis	650	Ewangelie	Trinity College	Dublin	Irlandia
F	Kodeks Fuldeński	541—546	NT	Hochschul- und Landesbibliothek Fulda	Fulda	Niemcy
G	Codex Sangermanensis	850	NT	BnF	Paryż	Francja
I	—	800		Biblioteca Vallicelliana	Rzym	Włochy
K	—	850	Listy Pawła	Badische Landesbibliothek	Karlsruhe	Niemcy
L	Lectionarium Luxoviense	700	Listy powszechne
M	Codex Mediolanensis	550	Ewangelie
N	—	450	Ewangelie	Bibliothèque Municipale BnF	Autun Paryż	Francja
P	—	600	Ewangelie
Q	Codex Kenanensis	VIII/IX	Ewangelie	Trinity College w Dublinie	Dublin	Irlandia
R	Codex Reginensis	750	Listy Pawła	Biblioteka Watykańska	Watykan
R	—	600	Listy powszechne	Biblioteca Capitolare	Werona	Włochy
S	Codex Sangallensis 1395	450	Ewangelie	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
S	Codex Sangallensis 2	750	Dzieje; Objawienie	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
S	Codex Sangallensis 70	750	Listy Pawła	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
S	Codex Sangallensis 907	750	Listy powszechne	Opactwo	St. Gallen	Szwajcaria
T	Codex Toletanus	950	ST + NT	Biblioteca Nacional de España	Madryt	Hiszpania
Y	Codex Lindisfarnensis	VII/VIII	Ewangelie	British Library	Londyn	W. Brytania
Z	Codex Harleianus	550	Ewangelie	BM	Londyn	W. Brytania
Θ	Codex Theodulphianus	950	ST + NT	BnF	Paryż	Francja
Λ	Codex Legionensis	—	Dzieje–Apokalipsa św. Jana	Basílica de San Isidoro	León	Hiszpania
	Kodeks Kompluteński I	927	ST + NT	Bibl. Univ. Centr. 31	Madryt	Hiszpania
11A	Cod. M. p. th. f. 67		Ewangelie	Uniwersytet w Würzburgu	Würzburg	Niemcy

Zobacz też

Przypisy

↑ „There is no such thing as a uniform version of the New Testament in Latin prior to Jerome's Vulgate.” Elliott (1997:202)
↑ Metzger, UBS4.

Bibliografia

do Vetus latina

Buchanan, Edgar S. The Epistles and Apocalypse from the Codex Harleianus. Sacred Latin Texts 1. London, 1912.
Buchanan, Edgar S. The Four Gospels from the Codex Corbeiensis, together with fragments of the Catholic Epistles, of the Acts and of the Apocalypse from the Fleury Palimpsest. Old Latin Biblical Texts 5. Oxford, 1907. [Codex Floriacensis (h 55)]
Bruyne, Donatien de. Les Fragments de Freising– épitres de S. Paul et épttres catholiques. Collectanea Biblica Latina 5. Rzym, 1921. (fr.)
Fischer, Bonifatius. Ein neuer Zeuge zum westlichen Text der Apostelgeschichte. Pages 33–63 in J. Neville Birdsall and R.W. Thomson (eds). Biblical and Patristic Studies in Memory of Robert Pierce Casey. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1963. (niem.)
Frede, HJ. Alttateinische Paulus-Handschriften. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1964. (niem.)
Gwynn, John. Liber Ardmachanus: The Book of Armagh. Dublin, 1913.
Jülicher, Adolf, Walter Matzkow and Kurt Aland (eds). Itala: Das Neue Testament in altlateinischer Überliefung. 4 volumes [Matthew–John]. Berlin: Walter de Gruyter and Company, 1938–1972. (niem.)
Matthaei, C. F., Novum Testamentum, XII, tomis distinctum Graece et Latine. Textum denuo recensuit, varias lectiones nunquam antea vulgatas ex centum codicibus MSS.... 12 volumes. Rigae, 1782-1788. (łac.)
Matthaei, C. F., Novum Testamentum, XIII. Epistolarum Pauli Codex Graecus cum versione Latino veteri vulgo Antehieronymiana olim Buernerianus nunc Bibliothecae Electoralis Dresdeiisis ... Lipsiae, 1791. (łac.)
Morin, Germain. Etudes, textes, découvertes. Contributions à la literature et a l'histoire des douxe premiers siècles. Anécdota Maredsolana, 2e Série 1. Paris: Abbaye de Maredsous, 1913. (fr.) [Codex Schlettstadtensis (r 57)]
Morin, Germain. Liber Comicus sive Lectionarius missae quo Toletana Ecclesia ante annos mille et ducentos utebatur. Anécdota Maredsolana 1. Marodsoli, 1893. (fr.)
Sanders, HA. 'The Text of Acts in Ms. 146 of the University of Michigan'. Proceedings of the American Philosophical Society 77 (1937): –.
Schultze, Victor. Codex Waldeccensis. München, 1904.
Scrivener, FHA. An Exact Transcript of the Codex Augiensis. Cambridge and London, 1859.
Souter, Alexander. Miscellanea Ehrle 1. Studi e Testi 137. Roma, 1924.
Tischendorf, Constantin von. Codex Claromontanus. Lipsiae, 1852.
Tischendorf, Constantin von. Codex Laudianus, sive Actus apostolorum Graeces et Latine. Monumenta sacra inedita, nova collectio 9. Lipsiae, 1870.
Tischendorf, Constantin von. Anecdota Sacra et Profana. Editio repetita, emendata, aucta. Lipsiae, 1861. [Codex Guelferbytanus (gue 79)]
White, Henry Julian. Portions of the Acts of the Apostles, of the Epistles of St. James, and of the First Epistle of St. Peter from the Bobbio Palimpsest. Old Latin Biblical Texts 4. Oxford: The Clarendon Press, 1897.
Wordsworth, John; White, Henry Julian and others. Novum Testamentum Domini Nostri Iesu Christi Latine Secundum Editionem Sancti Hieronymi. 3 volumes. Oxford: The Clarendon Press, 1889–1954.

do Wulgaty

Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Matthäus'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 13. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1988.
Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Markus'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 15. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1989.
Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Lukas'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 17. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1990.
Fischer, Bonifatius. (niem.) 'Varianten zu Johannes'. In Vetus Latina: Aus der Geschichte der lateinischen Bibel 18. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1991.
Gryson, Roger. (niem. • fr.) Altlateinische Handschriften/Manuscrits Vieux Latins 1-275 Vetus Latina 1/2A. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 1999.
Gryson, Roger. (niem. • fr.) Altlateinische Handschriften/Manuscrits Vieux Latins 300-485 Vetus Latina 1/2B. Fryburg Bryzgowijski: Verlag Herder, 2004.
Sabatier, Pierre. (łac.) Bibliorum Sacrorum Latinae Versiones antiquae seu Vetus Italica. Remis, 1743.

Linki zewnętrzne

wydania drukowane

Elliott, James Keith. (ang.) A Bibliography of Greek New Testament Manuscripts. 2nd edition. Society for the Study of the New Testament Monograph Series 109. Cambridge University Press, 2000. ISBN 0-521-77012-2
Elliott, James Keith. (ang.) 'Translations of the New Testament into Latin'. In Widmen Dieses and others (eds). Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (ANRW) II.26.1: 198-245. Berlin: Walter de Gruyter, 1997.
Elliott, James Keith. (ang.) 'Old Latin Manuscripts in Printed Editions of the Greek New Testament'. Novum Testamentum 26 (1984): 225–248.
Lasala, Fernando de. (wł.) Paleografia Latina: Trascrizioni, commenti e tavole. 2nd revised and expanded edition. Rome: Pontifical Gregorian University Press, 2001.

wydania na stronach www

Vetus Latina Iohannes (łac. • ang.) – edited by PH Burton, J. Balserak, Hugh AG Houghton and DC Parker, The Verbum Project.
Vetus-Latina.de. vetus-latina.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-14)]. (ang.). – edited by Roger Gryson, Vetus Latina Institute, Beuron Archabbey.
Vetus-Latina.de (niem.) – unter der Leitung von Roger Gryson, Vetus Latina Institute, Beuron Archabbey.
VetusLatina.org (ang.) – edited by Hugh AG Houghton, Institute for Textual Scholarship and Electronic Editing, University of Birmingham.

[1] „There is no such thing as a uniform version of the New Testament in Latin prior to Jerome's Vulgate.” Elliott (1997:202)

[2] Metzger, UBS4.

[1]

[2]