Zofia Żeleńska

Zofia Żeleńska z domu Pareńska (ur. 7 kwietnia 1886 w Krakowie, zm. 13 maja 1956 w Warszawie) – pierwowzór Zosi z Wesela Stanisława Wyspiańskiego.

Zofia Żeleńska

Zofia Pareńska

Data i miejsce urodzenia	7 kwietnia 1886 Kraków
Data i miejsce śmierci	13 maja 1956 Warszawa
Narodowość	polska

Życiorys

Obraz Stanisława Wyspiańskiego Macierzyństwo (1905).

Urodziła się w rodzinie lekarza Stanisława Pareńskiego i Elizy z domu Mühleisen, siostra Adama (1881–1885), Marii, Elizy i Jana (1889–1919). Na chrzcie świętym otrzymała imiona Zofia Maria Stanisława, jej matką chrzestną była Maria Mühleisen, a ojcem chrzestnym Stanisław Domański (mąż Antoniny Domańskiej – będącej pierwowzorem Radczyni z Wesela). Jej postać również pojawiła się w Weselu jako Zosia.

Od młodości miała wielu adoratorów, np. poeta Artur Górski dedykował jej swoje wiersze, zabiegał też o nią Adam Rydel, młodszy brat Lucjana, oraz Edward Żeleński. Gdy miała 16 lat, oświadczył jej się Tadeusz Żeleński – zaręczyli się oficjalnie 1 maja 1903 r. Nie została dobrze przyjęta przez rodzinę męża, która uważała jej niepochodzącą ze szlachty rodzinę za niewłaściwą dla ich syna. 7 czerwca 1904 w kościele św. Mikołaja w Krakowie wyszła za Tadeusza Żeleńskiego. Mieli jedno dziecko - syna Stanisława (ur. 23 lutego 1905 w Krakowie, zm. 3 grudnia 1981). Była portretowana przez malarzy Stanisława Wyspiańskiego, m.in. w 1905 na obrazie Macierzyństwo (Zofia Żeleńska karmiąca) razem ze swym trzymiesięcznym synem, oraz przez Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Kiedy w 1905 r. powstaje kabaret literacki Zielony Balonik, Zofia i jej siostra Eliza robią dekoracje do przedstawień i szyją kostiumy. Żeleńska wspierała też decyzję męża o zaangażowaniu się w kabaret w roli autora i o porzuceniu kariery lekarskiej. Zofia pomagała też mężowi w pracy przy tłumaczeniach literatury francuskiej: redagowała i robiła korekty, a nawet bywała współautorką przekładu.

Po 1910 r. i romansie męża z Jadwigą Mrozowską, Żeleńska pozwala mężowi na utrzymywanie relacji pozamałżeńskich, jednocześnie nawiązując oficjalnie romans z Rudolfem Starzewskim, a potem z Witkacym.

Latem 1922 roku małżonkowie podjęli decyzję o przeprowadzce do Warszawy, gdzie Żeleńska kontynuowała tradycję salonu matki. W ich domu bywali m.in. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Franciszek Fiszer czy Stefan Ossowiecki. W latach 1930., gdy publicystyka Boya budziła sprzeciw konserwatystów, zdecydowanie wspierała męża, a nawet spała z pistoletem pod poduszką na wypadek napaści na dom.

We wrześniu 1939 r. rozdzielili się z mężem, gdy znajomy zaproponował jej miejsce w aucie zamiast jazdy pociągiem ewakuacyjnym. Podczas gdy Boy trafił do Lwowa, Żeleńska ostatecznie wróciła do Warszawy. W okresie okupacji sprzedawała książki i ciasta, a ich mieszkanie stało się punktem kontaktowym Armii Krajowej, a także miejscem organizacji tajnych kompletów. W 1940 udzielała gościny m.in. niedawnej kochance męża Irenie Krzywickiej. W czasie sowieckiej okupacji Lwowa Boy wspierał żonę finansowo, ale po zajęciu miasta przez Niemców został rozstrzelany, o czym Żeleńska dowiedziała się dopiero wiosną 1942 r.

W latach 1942–1944 porządkowała i przepisywała rękopisy męża, ale uległy one zniszczeniu wraz z całym mieszkaniem w czasie powstania warszawskiego. Po ewakuacji ludności cywilnej z Warszawy krótko przebywała w Krakowie u wdowy po Stanisławie Żeleńskim i w Łodzi, gdzie dostała kwaterunek w jednej z dwóch kamienic oddanych literatom, po czym powróciła do Warszawy. Do ostatnich dni opiekowała się spuścizną męża, walcząc o wydanie Biblioteki Boya, walcząc o prawa autorskie męża, negocjując z wydawcami wznowienia i publikację nieznanych utworów, przy tym nie zgadzając się na odstępstwa od oryginałów. Udzielała się przy przyczynkach do biografii męża, ale zawsze odmawiała rozmowy na tematy osobiste.

Grobowiec Zofii oraz Stanisława i Janiny Żeleńskich na cmentarzu Powązkowskim

Zmarła w Warszawie 13 maja 1956 r. – przypuszczalnie na raka płuc i została pochowana 16 maja 1956 na cmentarzu Powązkowskim, gdzie spoczął także jej syn i synowa (kwatera 154b-2-22).