Zelów
Zelów – miasto w centralno-południowej części województwa łódzkiego, w powiecie bełchatowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zelów (35 sołectw wiejskich). W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. piotrkowskiego.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Urząd miasta w Zelowie | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia |
XIII wiek | ||
| Prawa miejskie |
31 stycznia 1957[1] | ||
| Burmistrz |
Kamil Świtała | ||
| Powierzchnia |
10,75 km² | ||
| Populacja (31 grudnia 2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
+48 44 | ||
| Kod pocztowy |
97-425 | ||
| Tablice rejestracyjne |
EBE | ||
Położenie na mapie gminy Zelów  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |||
Położenie na mapie powiatu bełchatowskiego  | |||
 51°28′00″N 19°13′17″E/51,466667 19,221389
| |||
| TERC (TERYT) |
1001084 | ||
| SIMC |
0968664 | ||
Urząd miejski ul. Żeromskiego 2397-425 Zelów | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Zelów leży w historycznej ziemi sieradzkiej, w czasach I Rzeczypospolitej był wsią położoną w powiecie szadkowskim w województwie sieradzkim[3].
W 2005 w gminie działały: dom kultury, 3 biblioteki publiczne (z filiami), 1 liceum i 1 zespół szkół zawodowych, 2 gimnazja, 5 szkół podstawowych, 3 przedszkola, 6 klubów sportowych. Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 484.
Toponimia
edytujZelów dawniej Żelów należy do nazwań dzierżawczych, pochodzi do nazwy osobowej Żel, która jest pochodną od imienia Żelisław lub Żelistryj, właściciela bądź założyciela osady. Pierwsza wzmianka z 1402 roku w języku łacińskim Zelow, czyli Żelów. W 1552 wzmiankowany jako Zeliow[4]. Współczesna forma zapisu Zelów powstała pod wpływem mazurzenia[5].
Historia
edytuj
Początek miastu dała wieś założona zapewne w XIII wieku, a wzmiankowana w źródłach pisanych – księgach grodzkich sieradzkich – już w roku 1441, w ramach tzw. dóbr pożdżenickich. Pierwotnie wieś ta nosiła nazwę Szelyów, a następnie Zeliów. Do końca XVIII w. Zelów był typową wsią szlachecką, której mieszkańcy trudnili się rolnictwem i hodowlą.
W końcu 1802 majątek Zelów, będący wówczas własnością Józefa Świdzińskiego herbu Półkozic, został zakupiony przez przybyłych tu kolonistów czeskich. Byli to ewangelicy – członkowie kościoła braci czeskich. Pierwszymi starszymi zboru, czyli religijnymi przywódcami osadników zostali w czerwcu 1803 Maciej Lukaszek z Sacken, Fryderyk Prowaznik z Taboru Wielkiego i Jan Weselowski z Bachowic. W 1807 roku wybrano po raz pierwszy rychtarza, czyli sołtysa, którym został Jan Andersz, późniejszy wójt Zelowa. Osadnicy czescy rozwinęli na tym terenie przemysł tkacki, przynieśli ze sobą nową religię, ciekawe zwyczaje, własne, inne tradycje budowlane, a nawet kulinarne (knedle kudłate, buchty domowe, staroczeskie ciasto z marchwią). Wiele z nich do dziś można odnaleźć w Zelowie. Przez ponad 100 lat zelowscy Czesi dominowali w tej osadzie, jednak od drugiej połowy XIX w. zaczęli pojawiać się w Zelowie też liczniej Polacy, Niemcy oraz Żydzi.
Po zakończeniu I wojny światowej i utworzeniu Czechosłowacji pierwsi zelowscy Czesi zaczęli opuszczać Polskę i wracać do ojczyzny. Jedną z charakterystycznych cech ówczesnego Zelowa był rozwój różnych wyznań religijnych. Oprócz dominującego tu Kościoła ewangelicko-reformowanego, nie brakowało tu w początkach XX w. też ewangelików augsburskich (luteran), baptystów, katolików oraz wyznawców religii mojżeszowej.
W okresie międzywojennym powstało tu sporo nowoczesnych fabryk włókienniczych.
Okres okupacji niemieckiej przyniósł konflikty na tle narodowościowym, wymordowanie całej lokalnej społeczności żydowskiej, represje wobec Polaków i napływ nowych osadników niemieckich. 1943 Niemcy wprowadzili dla miasta okupacyjną nazwę Sellau.
Po wojnie do wyjazdu zmuszono społeczność niemiecką, liczba represjonowanych Czechów także znacznie zmalała. Przybyli na ich miejsce Polacy z okolicznych wsi. Do dziś, mimo dawnych konfliktów na tle narodowym i religijnym oraz postępującej polonizacji, Zelów nie stracił swego dawnego charakteru. Pozostaje najsilniejszym ośrodkiem mniejszości czeskiej w środkowej Polsce oraz centrum prężnie działającego kościoła ewangelicko-reformowanego. Sławne są m.in. Zelowskie Dzwonki – jedyny w Polsce zespół grający na dzwonach, kierowany do 2010 przez dyrygenta-założyciela, żonę ówczesnego miejscowego pastora ks. Mirosława Jelinka – ks. Wierę (pierwsza w Polsce kobieta-ksiądz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego) oraz Światowe Zjazdy Zelowian. Prawdopodobnie w Zelowie spoczywają prochy Mykoły Liwyckiego (ojca i dziadka prezydentów Ukraińskiej Republiki Ludowej – Andrija i Mykoły)[6]
11 marca 1998 Zelów odwiedził ówczesny prezydent Republiki Czeskiej – Václav Havel.
Demografia
edytujDane o ludności z dnia 31 grudnia 2023[7]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 7059 | 100 | 3637 | 51,52 | 3422 | 48,48 |
| Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) | 1249 | 17,69 | 577 | 8,17 | 672 | 9,52 |
| Wiek produkcyjny (18–65 lat) | 3944 | 55,87 | 1797 | 25,46 | 2147 | 30,42 |
| Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) | 1866 | 26,43 | 1263 | 17,89 | 603 | 8,54 |
- Piramida wieku mieszkańców Zelowa
Ludzie związani z Zelowem
edytujZabytki
edytuj.jpg)
Według rejestru zabytków NID[8] na listę zabytków wpisany jest obiekt:
- klasycystyczny kościół braci czeskich z 1828 r. restaurowany w 1971 r., nr rej.: 431 z 21.07.1967
Pozostałe:
- kościół katolicki modernistyczny z 1931–1933
- kościół baptystów z 1893–1896
- kościół ewangelicko-augsburski z 1934
- drewniane domy tkaczy z XIX w.
- murowane domy z połowy XIX w.
- cmentarz ewangelicko-reformowany
Wspólnoty wyznaniowe
edytuj
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
- Kościół Chwały:
- Kościół Chwały w Zelowie[10]
- Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
- Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP:
- Kościół rzymskokatolicki (dekanat zelowski):
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Zelów (Sala Królestwa Łask)[14]
Szlaki turystyczne
edytuj
Szlak „Osady Braci Czeskich”. Przebieg: Widawa (PKS) – Ruda – Chrząstawa – Faustynów – Walewice – Pożdżenice – Zelów – Zelówek – Bocianicha – Grzeszyn – Gucin – Rokitnica – Talar – Barycz – Ostrów – Łask Kolumna (PKP, PKS). Ma on długość 65 km.
biegnie Łódzka Magistrala Rowerowa N-S
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 1957 r. w sprawie utworzenia miasta Zelów w powiecie łaskim, województwie łódzkim. [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2024-05-19]. Dz.U. z 1957 r. nr 5, poz. 22
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], GUS [dostęp 2024-09-26].
- ↑ Jerzy Śliziński, Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce (XVI–XVII w.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław–Warszawa 1959, s. 160.
- ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 452.
- ↑ Kazimierz Rymut, Nazwy miast Polski, Zakład Narodowy im.Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1987, s. 279.
- ↑ Ukraiński prezydent w Zelowie. Dziennik Łódzki, 2008-03-07. s. 1. [dostęp 2008-09-25].
- ↑ Bank Danych Lokalnych. GUS. [dostęp 2024-09-26]. (pol.).
- ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-17].
- ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2022-11-01].
- ↑ Lokalizacje [online], kosciolchwaly.pl [dostęp 2022-11-01].
- ↑ Zelów-Bełchatów [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-01].
- ↑ Parafie Kościoła [online], reformowani.pl [dostęp 2022-11-01].
- ↑ Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Zelowie [online], archidiecezja.lodz.pl [dostęp 2022-11-01].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-14].
Bibliografia
edytuj- Sławomir Papuga, Andrzej Gramsz: Zelów. Wspólnota nacji, wyznań, kultur. Łódź: 2003, s. 367.
Linki zewnętrzne
edytuj- Zelów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 566.