Zamek w Rytrze
Zamek w Rytrze – ruiny średniowiecznego zamku na wzgórzu koło wsi Rytro w powiecie nowosądeckim w województwie małopolskim.
 nr rej. 11-146-Kr/935 z 1936 oraz 25 z 18 kwietnia 1968[1]
| |
.jpg) Ruiny wieży zamku w Rytrze | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Ukończenie budowy |
XIII/XIV wiek |
| Ważniejsze przebudowy |
XV wiek |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego  | |
Położenie na mapie gminy Rytro  | |
 49°29′19,73″N 20°41′12,58″E/49,488814 20,686828
| |
Zamek królewski Rytter, położony był w drugiej połowie XVI wieku w powiecie sądeckim województwa krakowskiego[2].
Historia
edytujZamek, położony na wysokim wzgórzu (463 m n.p.m.[3]) na prawym brzegu Popradu, na północ od wsi Sucha Struga (obecnie w jej granicach administracyjnych), został zbudowany prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku[4]; niektórzy XIX-wieczni autorzy sugerowali, że początki najstarszej części budowli, czyli kamiennej wieży, mogą sięgać XII wieku[5]; obecnie datuje się ją na XIII wiek[6].
W dokumentach źródłowych nie ma informacji, kto zbudował zamek. Pierwsza wzmianka pochodzi z przywileju Władysława Łokietka z 17 kwietnia 1312 roku, który pozwolił zakonowi klarysek ze Starego Sącza na pobieranie cła "pod zamkiem Ritter" (łac. prope castrum Ritter). Wzmianka o zamku w Rytrze pojawia się również w dyplomie Władysława Łokietka z 1331 roku, który nadał mieszczanom sądeckim las (łac. silvam) "obok zamku Rither" (łac. ultra Rither castrum sitam)[5]. W XV wieku zamek w Rytrze stanowił rezydencję starostów sądeckich i został przebudowany[4].
Zamek już od XIII wieku należał z pewnością do domeny królewskiej[3]. Pozostawał w rękach tenutariuszy: Jakusza z Boturzyna herbu Czewoja, rodu Toporczyków herbu Topór, którzy przyjęli nazwisko Ryterskich; w XVI wieku administratorem został Piotr Kmita. Wkrótce potem zamek popadł w ruinę, o czym świadczy relacja Marcina Bielskiego oraz lustracje z lat 1616–1617[3]. Według lokalnych podań uległ zniszczeniu w 1657 roku w czasie najazdu Jerzego Rakoczego[7].
Plan zamku
edytujZamek składał się z zamku właściwego, usytuowanego na szczycie góry, wzniesionego na planie nieregularnego pięcioboku, oraz z przygródka usytuowanego od strony północnej i bronionego przez wał ziemny. Dziedziniec zamku był z trzech stron otoczony murami; z czwartej strony zamykał go dwuczęściowy budynek mieszkalny wzniesiony na planie prostokąta. Do muru zachodniego przylegała od wewnątrz kamienna wieża o średnicy zewnętrznej u podstawy 9,5 m i wewnętrznej 2,4 do 2,6 m, zbudowana z piaskowca, zachowana do wysokości około 10 m[3]. Wskazywano, że wieża zamku w Rytrze wykazuje pewne podobieństwo do wieży zamku w Czchowie[5].
Zamek w Rytrze i zamek w Czchowie to typowe założenia zamku typu wyżynnego bergfridowego, gdzie stojąca w czole obwodu obronnego zamku wieża broni swoim masywem domu mieszkalnego, ulokowanego w przeciwległym, najbardziej bezpiecznym miejscu warowni. Pojawienie się tego typu zamków przypisuje się wpływom niemieckim (Hesja, Turyngia), które poprzez Czechy, Morawy i Śląsk dotarły do Małopolski.
Stan obecny
edytujZ zamku zachowały się ruiny wieży i resztki muru, prawdopodobnie budynku mieszkalnego[8].
Rytro w literaturze, sztuce i historii języka polskiego
edytujW "Księdze uposażeń diecezji krakowskiej" (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, 1470–1480) Jana Długosza wspomniany został testament Piotra Wydżgi herbu Janina, kasztelana sądeckiego, pisany na zamku w Rytrze i przekazany klaryskom ze Starego Sącza. Tekst ten, zawierający opis drogi do ukrytego skarbu, stanowi jeden z najdawniejszych zabytków języka polskiego[9].
Ruiny zamku w Rytrze są tematem jednego z rysunków Macieja Bogusza Stęczyńskiego[10].
Opis ryterskiego zamku i ludową opowieść o jego powstaniu zamieścił w Sądecczyźnie (1863) Szczęsny Morawski; pisali o nim Żegota Pauli w Wyimkach z podróży po Galicyi w r. 1831 ("Rozmaitości", 1835), Franciszek Kmietowicz w Z Podkarpacia Zachodniego (1936) i Jan Wiktor w Pieninach i ziemi sądeckiej (1958). Jako motyw literacki zamek w Rytrze pojawia się w opowiadaniu W starem zamczysku Walerii Szalay (1904), w dramacie Jana Joachima Czecha Na ryterskim zamku i w powieści Rogaś z Doliny Roztoki (1957) Marii Kownackiej.
Ryterski zamek w filatelistyce
edytujZnaczki personalizowane Poczty Polskiej.
- Znaczek z 2009 -https://myvimu.com/exhibit/54702258-rytro-2009
- znaczek z 2012 -https://myvimu.com/exhibit/38823917-castrum-ritter-ii
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
- ↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
- ↑ a b c d Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm: Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Arkady, 2002, s. 439-441. ISBN 83-213-4158-6.
- ↑ a b J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993, str. 193
- ↑ a b c Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117.
- ↑ M. Rams, Zamek w Rytrze – historia, stan obecny i pewna koncepcja odtworzenia charakteru miejsca [1]
- ↑ Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117. oraz J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993, str. 193
- ↑ G. Leńczyk, Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kraków 1983, str. 29
- ↑ "Testament Piotra Wydżgi o zakopanym skarbie", [w:] Najdawniejsze zabytki języka polskiego, opracował W. Taszycki, wyd. V, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, str. 237–240
- ↑ "Ostatki zamku w Rytrze", [w:] Maciej Bogusz Stęczyński, Tatry w dwudziestu czterech obrazach skreślone piórem i rylcem, Księgarnia i Wydawnictwo Dzieł Katolickich, Naukowych i Rolniczych, Kraków 1860, str. 18 [2]
Bibliografia
edytuj- J. Leśniak, A. Leśniak, Encyklopedia Sądecka, Urząd Miejski, Nowy Sącz 2000
- L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, red. nauk. L. Kajzer, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2002
- G. Leńczyk, Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kraków 1983
- J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993
- Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117.
