Zaimek
Zaimek – część mowy zastępująca rzeczownik (np. ja), przymiotnik (np. mój), przysłówek (np. tam) lub liczebnik (np. tyle) i pełniąca ich funkcje w zdaniu. Jest częścią mowy wyróżnianą na podstawie innych kryteriów niż rzeczownik czy czasownik[1].
Odmiana zaimka zależy od tego, którą część mowy on zastępuje. Zaimek wskazuje osoby, przedmioty itd. bez dokładnego ich nazywania.
Podział zaimków
edytujZe względu na rodzaj odmiany
edytujZaimki nie mogą zastępować wszystkich części mowy. Ze względu na „odziedziczony” rodzaj odmiany wyróżnia się w języku polskim następujące typy zaimków[2]:
- odmienne – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje
- rzeczowne – zaimek rzeczowny (zastępujący rzeczownik) (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, coś, ktoś)
- przymiotne – zaimek przymiotny (zastępujący przymiotnik) (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)
- liczebne – zaimek liczebny (zastępujący liczebnik) (np. ile, tyle)
- nieodmienne
- przysłowne – zaimek przysłowny (zastępujący przysłówek) (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś).
Ze względu na funkcje
edytujWyróżnia się następujące rodzaje zaimków[3]:
- osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one)
- zwrotne (np. się, siebie, sobie)
- dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich)
- wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam)
- pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo? czego?)
- względne (np. kto, co, komu – bez znaku zapytania; łączą zdanie nadrzędne z podrzędnym)
- nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek)
- przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie)
- upowszechniające (np. wszyscy, zawsze)[4].
Zaimki osobowe w języku polskim i innych językach słowiańskich
edytujOsoba | Przypadek | PL | BG | BY | CZ | DSB | HR/BiH/CG | HSB | MK | RU | SK | SL | SR/CG | UA |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. l.poj. | M. | ja | аз | я | já | ja | ja | ja | јас | я | ja | jaz | ја | я |
D. | mnie, mię* | мяне | mě, mne* | mnjo, mě | mene, me | mnje, mje | меня | mňa, ma | mene, me | мене, ме | мене | |||
C. | mnie, mi | мен, мене, ми | мне | mně, mi | mnjo, mě | meni, mi | mni, mi | мене, ми | мне | mne, mi | meni, mi | мени, ми | мені | |
B. | mnie, mię* | мен, мене, ме | мяне | mě, mne* | mnjo, mě | mene, me | mnje, me | мене, ме | меня | mňa, ma | mene, me | мене, ме | мене | |
N. | mną | мной, мною | mnou | mnu | mnom, mnome | mnu | мной, мною* | mnou | menoj, mano | мном, мноме | мною | |||
Msc. | mnie | мне | mně | mnjo | meni | mni | мне | mne | meni | мне | мені | |||
2. l.poj. | M. | ty | ти | ты | ty | ty | ti | ty | ти | ты | ty | ti | ти | ти |
D. | ciebie, cię | цябе | tebe, tě | tebje, śi | tebe, te | tebje, će | тебя | teba, ťa | tebe, te | тебе, те | тебе | |||
C. | tobie, ci | теб, тебе, ти | табе | tobě, ti | tebje, śi | tebi, ti | tebi, ći | тебе, ти | тебе | tebe, ti | tebi, ti | теби, ти | тобі | |
B. | ciebie, cię | теб, тебе, те | цябе | tebe, tě | tebje, śi | tebe, te | tebje, ći | тебе, те | тебя | teba, ťa | tebe, te | тебе, те | тебе | |
N. | tobą | табой, табою | tebou | tobu | tobom | tobu | тобой, тобою* | tebou | teboj, tabo | тобом | тобою | |||
Msc. | tobie | табе | tobě | tebje | tebi | tebi | тебе | tebe | tebi | теби | тобі | |||
3. l.poj. m | M. | on | той | ён | on, von** | wón | on | wón | тој | он | on | on | он | він |
D. | niego, jego, go | яго | něho, jeho, něj, jej, ho | njogo, jogo | njega, ga | jeho, njeho, joh, njoh | него, его | neho, jeho, ho | njega, ga | њега, га | нього, його | |||
C. | niemu, jemu, mu | нему, му | яму | němu, jemu, mu | njomu, jomu | njemu, mu | jemu, njemu, jom, njom | нему, му | нему, ему | nemu, jemu, mu | njemu, mu | њему, му | йому | |
B. | niego, jego, go, -ń* | него, го | яго | něho¹, jeho¹, něj², jej², ho, -ň* | njogo¹, jogo¹, njen, jen | njega, ga, -nj | jeho¹, njeho¹, joh¹, njoh¹, nón, jón | него, го | него, его | neho, jeho, ho, -ňho¹, -ň² | njega, ga, -nj | њега, га, -њ | нього, його | |
N. | nim | ім | ním, jím | nim | njim, njime | nim | ним, им | nim | njim | њим, њиме | ним | |||
Msc. | nim | ім | něm | njom | njem, njemu | nim | нём | ňom | njem | њем, њему | ньому, нім | |||
3. l.poj. ż | M. | ona | тя | яна | ona, vona** | wóna | ona | wona | таа | она | ona | ona | она | вона |
D. | niej, jej | яе | ní, jí | njeje, jeje | nje, je | nej, neje, jeje | неё, её | nej, jej | nje, je | ње, је | неї, її | |||
C. | jej | ней, ѝ | ёй | ní, jí | njej, jej | njoj, joj | njej, jej | нејзе, ѝ | ней, ей | nej, jej | njej, nji, ji | њој, јој | їй | |
B. | ją | нея, я | яе | ni, ji | nju, ju | nju, je, ju³ | nju, ju | неа, ја | неё, её | ňu, ju | njo, jo, -njo | њу, је, ју³ | неї, її | |
N. | nią | ёй, ёю | ní, jí | njeju | njom, njome | njej | ней,нею*, ей, ею* | ňou | njo | њом, њоме | нею | |||
Msc. | niej | ёй | ní | njej | njoj | njej | ней | nej | njej, nji | њој | ній | |||
3. l.poj. n | M. | ono | то | яно | ono, vono** | wóno | ono | wono | тоа | оно | ono | ono | оно | воно |
D. | niego, jego, go | яго | něho, jeho, něj, jej, ho | njogo, jogo | njega, ga | jeho, njeho, joh, njoh | него, его | neho, jeho, ho, -ň | njega, ga | њега, га | нього, його | |||
C. | niemu, jemu, mu | нему, му | яму | němu, jemu, mu | njomu, jomu | njemu, mu | jemu, njemu, jom, njom | нему, му | нему, ему | nemu, jemu, mu | njemu, mu | њему, му | йому | |
B. | nie, je | него, го | яго | ně, je, něj, jej, ho, -ň* | njo, jo | njega, ga, -nj | nje, je, njo, jo | него, го | него, его | ho, -ň | njega, ga, -nj | њега, га, -њ | нього, його | |
N. | nim | ім | ním, jím | nim | njim, njime | nim | ним, им | nim | njim | њим, њиме | ним | |||
Msc. | nim | ім | něm | njom | njem, njemu | nim | нём | ňom | njem | њем, њему | ньому, нім | |||
1. l.podw. | M. | mej | mój | midva, medve (ż, n), midve (ż, n) | ||||||||||
D. | naju | naju | naju | |||||||||||
C. | nama | namaj | nama | |||||||||||
B. | naju | naju | naju | |||||||||||
N. | nama | namaj | nama | |||||||||||
Msc. | nama | namaj | naju | |||||||||||
2. l.podw. | M. | wej | wój | vidva, vedve (ż, n), vidve (ż, n) | ||||||||||
D. | waju | waju | vaju | |||||||||||
C. | wama | wamaj | vama | |||||||||||
B. | waju | waju | vaju | |||||||||||
N. | wama | wamaj | vama | |||||||||||
Msc. | wama | wamaj | vaju | |||||||||||
3. l.podw. | M. | wónej | wonaj, wonej³ | onadva, onidve (ż, n) | ||||||||||
D. | njeju, jeju | njeju, jeju | njiju, ju | |||||||||||
C. | nima, jima | njimaj, jimaj | njima, jima | |||||||||||
B. | njej, jej, njeju¹, jeju¹ | jeju¹, njeju¹, jej, njej | njiju, ju, -nju | |||||||||||
N. | nima | nimaj | njima | |||||||||||
Msc. | nima | nimaj | njiju | |||||||||||
1. l.mn. | M. | my | ние, ний* | мы | my | my | mi | my | ние | мы | my | mi, me (ż, n) | ми | ми |
D. | nas | нас | nás | nas | nas | nas | нас | nás | nas | нас | нас | |||
C. | nam | нам, ни | нам | nám | nam | nam, nama | nas | нам, ни | нам | nám | nam | нам, нама | нам | |
B. | nas | нас, ни | нас | nás | nas | nas | nas | нас, нѐ | нас | nás | nas | нас | нас | |
N. | nami | намі | námi | nami | nama | nami | нами | námi | nami | нама | нами | |||
Msc. | nas | нас | nás | nas | nama | nas, nami | нас | nás | nas | нама | нас | |||
2. l.mn. | M. | wy | вие, вий* | вы | vy | wy | vi | wy | вие | вы | vy | vi, ve (ż, n) | ви | ви |
D. | was | вас | vás | was | vas | was | вас | vás | vas | вас | вас | |||
C. | wam | вам, ви | вам | vám | wam | vam, vama | was | вам, ви | вам | vám | vam | вам, вама | вам | |
B. | was | вас, ви | вас | vás | was | vas | was | вас, ве | вас | vás | vas | вас | вас | |
N. | wami | вамі | vámi | wami | vama | wami | вами | vámi | vami | вама | вами | |||
Msc. | was | вас | vás | was | vama | was, wami | вас | vás | vas | вама | вас | |||
3. l.mn. | M. | oni (m¹), one (m², ż, n) | те | яны | oni (m), voni** (m), ony (ż, n), vony* (ż, n), ona (n), vona** (n) | wóni | oni (m), one (ż), ona (n) | woni, wone | тие | они | oni (m¹), ony (m², ż, n) | oni (m), one (ż), ona (n) | они (m), оне (ż), она (n) | вони |
D. | nich (m¹), ich | іх | nich, jich | nich, jich | njih, ih | nich, jich | них, их | nich, ich | njih, jih | њих, их | них, їх | |||
C. | im | тям*, на тях, им | ім | nim, jim | nim, jim | njima, im | nim, jim | ним, им | ним, им | nim, im | njim, jim | њима, им | їм | |
B. | nich (m¹), ich (m¹), je (ż, n) | тях, ги | іх | ně, je | nich (m¹), jich (m¹), nje (ż, n), je (ż, n) | njih, ih | nich (m¹), jich (m¹), nje, je (ż, n) | нив, ги | них, их | nich (m¹), ne (ż, n), ich | njih, jih, -nje | њих, их | них, їх | |
N. | nimi | імі | nimi, jimi | nimi | njima | nimi | ними, ими | nimi | njimi | њима | ними | |||
Msc. | nich | іх | nich | nich | njima | nich | них | nich | njih | њима | них |
¹ żywotny; ² nieżywotny; ³ używany w czasie przeszłym po czasowniku pomocniczym je; * przestarzałe lub poetyckie; ** potoczne
Odmiana zaimka zwrotnego „się”
edytujFormy grzecznościowe
edytujW niektórych językach wybór zaimka może być sposobem wyrażenia szacunku (np. niemieckie du – Sie, duńskie du – De, włoskie tu – Lei, niderlandzkie jij – u, czy francuskie tu-vous[6]) (tzw. dystynkcja (zróżnicowanie) T-V)[7]. Litera T oznacza formę cechującą się większą poufałością. Natomiast litera V wskazuje na formę wyrażającą szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby (forma grzecznościowa). Litery te pochodzą od łacińskich zaimków tu i vos. W łacinie forma grzecznościowa nie istnieje. W języku angielskim używa się zaimka you, który oznacza zarówno ty, wy, jak również pan, pani, państwo. Można użyć jednak w zdaniu z you zwrotów grzecznościowych, np. sir czy madam: Could you open this window, sir? → Mógłby Pan otworzyć to okno?.
W języku polskim form grzecznościowych pan, pani, panie, panowie, państwo używa się w stosunku do osób dorosłych, które nie są w relacji rodzinnej bądź towarzyskiej w stosunku do nadawcy wypowiedzi[8][9]. Po tych formach czasownik występuje odpowiednio w trzeciej osobie liczby pojedynczej albo mnogiej. Forma per wy w języku polskim także oznaczała szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby. Zgodnie z zasadami polskiej ortografii w listach formy grzecznościowe i zaimki ty, wy, w odniesieniu do adresata[10], pisane są dużą literą[11].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Polański 1999 ↓, s. 654.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 171–172.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 173–175.
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 655.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 155.
- ↑ Delatour 1991 ↓, s. 43.
- ↑ Analogicznym polskim przykładem jest różnica między ty a pan.
- ↑ Agnieszka Sakowicz: Savoir vivre na co dzień. Bożena Dykiel poleca. Poznań: Publicat, 2007, s. 18. ISBN 978-83-245-1215-7.
- ↑ Zaimki. [dostęp 2019-10-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-25)].
- ↑ Kiedy Pan, kiedy pan? – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].
- ↑ Twój czy twój? – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].
Bibliografia
edytuj- Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego – zarys popularny, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977, ISBN 83-214-0923-7 .
- Yvonne Delatour , Nouvelle Grammaire du Francais, Paryż: Hachette, 1991, ISBN 2-01-155271-0 (fr.).
- Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, ISBN 978-83-01-15390-8 .
- Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .