Zęby trzonowe trybosfeniczne
Zęby trzonowe trybosfeniczne, trzonowce trybosfeniczne – rodzaj trzonowców występujących u ssaków, w których guzki zębów górnych wpasowują się we wgłębienia zębów dolnych. Działają na zasadzie młota i kowadła umożliwiając dokładne rozdrabnianie pokarmów[1].
Nazwa tego rodzaju zębów wywodzi się z greki[2] i odnosi się do ich dwóch funkcji. Służą one do miażdżenia (tribein) oraz do cięcia (sphen) pokarmu[3].
W gromadzeniu wiedzy o ewolucji ssaków olbrzymią rolę odgrywają właśnie najczęstsze w zapisie kopalnym zęby, zwłaszcza trzonowce trybosfeniczne[3]. Spotyka się je u ssaków z kladu Boreosphenida[2], a więc torbaczy i łożyskowców, w przeciwieństwie do stekowców, holoteriów bazalnych, symetrodontów, eupantoteriów. Debacie podlega głównie kwestia ich powstania[3].
Zęby te mają charakterystyczną budowę korony, zwykle obejmującej dwa zestawy guzków. Pierwszy z nich, położony od przodu, zwany jest trygonem w przypadku zębów szczękowych i trygonidem w przypadku zębów żuchwy. Oba tworzone są przez trzy guzki. Trygon składa się więc z następujących guzków[2]:
- protokon (guzek językowy) – leży od strony języka,
- parakon (guzek przedniopoliczkowy) – leży od strony policzka, od przodu,
- metakon (guzek tylnopoliczkowy) – leży od strony policzka, od tyłu[2].
Guzki językowy, przedniopoliczkowy i tylnopoliczkowy zębów kości zębowej określane są odpowiednio mianami protokonidu, parakonidu i metakonidu. Guzki te, i w szczęce, i w żuchwie, ograniczają pewne zagłębienie, zwane basenem trygonu w szczęce i basenem trygonidu w żuchwie. W stronę tylnojęzykową od trygonu leży natomiast półka hypokonu, którą może ograniczać kolejny guzek hypokon, aczkolwiek nie musi on występować. Na półce tej leży talon. Jeśli chodzi o zęby dolne, odpowiada mu talonid. Talon jest zwykle mniejszy od talonidu, który znowu obejmować może 3 guzki[2]:
- hypokonid (guzek policzkowy) – leżący od strony policzka,
- entokonid (guzek językowy) – leżący od strony języka,
- hypokonulid (guzek tylny) – leżący z tyłu[2].
Pomiędzy tymi guzkami, w środku talonidu, także znajduje się basen, zwany tym razem basenem talonidu. Guzki te tworzą pewną strukturę podstawową, modyfikowaną na rozmaite sposoby. Na krawędzi policzkowej mogą występować guzki dodatkowe nazywane stylami[2]:
lub konulami:
Występować mogą także grzebienie zwane też kristami. Z drugiej strony wymienione struktury mogą też podlegać redukcji[2].
Kiedy ssak zwiera zęby, do basenu talonidu wchodzi protokon zębów górnych podobnie do tłuczka gniotącego żywność w moździerzu. Pokarm tnie 6 głównych powierzchni trąco-tnących[2].
Podobne zęby, ale o inaczej rozmieszczonych guzkach, występowały u Australosphenida. Grupa te obejmuje współczesne stekowce[2], jednakże dzisiejsze stekowce nie mają zębów[4]. Biorąc pod uwagę dalekie pokrewieństwo pomiędzy Australosphenida i Boreopshenida, podobieństwo zębów ssaków tych grup przypisuje się więc raczej konwergencji niż pochodzeniu od wspólnego przodka[2].
Przypisy
edytuj- ↑ Stephen Brusatte, Zhe-Xi Luo, Jak powstały ssaki?, „Scientific American. Świat nauki”, 7 (299), Prószyński Media, lipiec 2016, s. 22–29, ISSN 0867-6380.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Fostowicz-Frelik 2020 ↓, s. 50–51.
- ↑ a b c Zhe-Xi Luo, Richard L. Cifelli & Zofia Kielan-Jaworowska. Dual origin of tribosphenic mammals. „Nature”. 409, s. 53–57, 2001-01-04. Macmillan Magazines Ltd. (ang.).
- ↑ Błaszak i Gliwicz 2020 ↓, s. 2–66.
Bibliografia
edytuj- Łucja Fostowicz-Frelik, Filogeneza, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).
- Czesław Błaszak, Joanna Gliwicz, Rząd: Stekowce – Monotremata, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).