Wyspa Lisianskiego
Wyspa Lisianskiego[2] (ang. Lisianski Island, haw. Kapou, także Papa‘āpoho) – wyspa koralowa leżąca w archipelagu Hawajów, w grupie Północno-Zachodnich Wysp Hawajskich. Administracyjnie należy do stanu Hawaje w Stanach Zjednoczonych. Jest bezludna.
 Zdjęcie lotnicze od północy | |
| Państwo | |
|---|---|
| Stan | |
| Akwen | |
| Archipelag | |
| Powierzchnia |
1,6[1] km² |
| Najwyższy punkt | |
| Populacja • liczba ludności |
|
Położenie na mapie Oceanu Spokojnego  | |
 26°04′N 173°58′W/26,066667 -173,966667
| |
| |
Geografia
edytuj
Wyspa Lisianskiego to wzniesiona wyspa koralowa o powierzchni 1,6 km², trzecia co do wielkości w łańcuchu Północno-Zachodnich Wysp Hawajskich. Otacza ją rozległa platforma rafy koralowej nazwana Neva Shoal, o powierzchni 1174 km²[1]. Wyspa ma 1,9 km długości, w jej wnętrzu znajduje się pierścień wzniesień sięgających ok. 12 m n.p.m., otaczający centralne zagłębienie (chociaż w odróżnieniu od wyspy Laysan nie ma tam jeziora)[1]. Rafy rozciągają się dalej po południowej stronie wyspy niż po północnej[3].
Koralowce, których szkielety utworzyły wyspę, narosły na szczycie dawnego wulkanu tarczowego, który wygasł i uległ erozji. Datowanie metodą potasowo-argonową pozwoliło stwierdzić, że wulkan był aktywny 23,4 miliona lat temu (późny oligocen)[1]. Siły geologiczne wydźwignęły platformę koralową ponad poziom morza około 20 milionów lat temu[4].
Wyspa Lisianskiego jest objęta ochroną prawną jako część Papahānaumokuākea Marine National Monument[4].
Historia
edytujNie ma archeologicznych świadectw bytności ludzi na Wyspie Lisianskiego, ale w tradycji ustnej zachowały się opowieści świadczące, że rdzenni Hawajczycy wiedzieli o istnieniu Północno-Zachodnich Wysp Hawajskich. Kulturowo były one uznawane za krainy przodków, nieprzeznaczone dla żyjących. Badacze kultury hawajskiej powiązali Wyspę Lisianskiego z nazwą Kapou, oznaczającą „słup”, „filar”, „kolumnę”; rdzeń pou wiąże się z określeniami he‘e-ua, „zroszony deszczem” lub he‘e-lani „obmyty przez niebo”. Wyrażenie to może oznaczać filar podtrzymujący niebo i sprowadzający chmury deszczowe[5] lub nawiązywać do tęczy sięgającej chmur[6]. Późniejsza hawajska nazwa Papa‘āpoho oznacza po prostu „płaski obszar z zagłębieniem”, co opisuje ukształtowanie wyspy[1][6].
Spośród Europejczyków pierwszy dotarł do tej wyspy rosyjski żeglarz Jurij Lisianski, którego statek „Newa” 15 października 1805 roku osiadł na tutejszych rafach. Dopiero po wyrzuceniu dział i innych ciężarów statek znów znalazł się na wodzie, ale nagły szkwał ponownie zepchnął go na rafę. Marynarze musieli pozbyć się kotwic, lin i innych ciężkich obiektów, zanim wydostali się z pułapki; szczęśliwie następnego dnia pogoda pozwoliła im je odzyskać. Kapitan Lisianski nazwał rafy imieniem swojego statku, a o wyspie zapisał, że „nie obiecuje podróżnikowi nic oprócz pewnego niebezpieczeństwa”[3]. Później także inne jednostki rozbiły się na tutejszych rafach, a statek ratujący rozbitków w 1844 roku przywiózł na nią myszy, które wraz z później sprowadzonymi królikami zdewastowały przyrodę wyspy[4]. Wyspa została włączona do Królestwa Hawajów 10 maja 1857 roku przez króla Kamehameha IV[7]. Królestwo w 1890 wydzierżawiło ją firmie zajmującej się wydobyciem guana. Co najmniej od 1904 roku japońscy kłusownicy zabijali gniazdujące tam ptaki, aby pozyskać ich pióra. W 1909 Stany Zjednoczone objęły ptaki ochroną, a wyspa stała się częścią Hawaiian Islands Bird Reservation. W 1910 kłusownicy zostali aresztowani, skonfiskowano przy tym 1,4 tony piór z ponad 140 tysięcy zabitych ptaków[3][4].
Przyroda
edytuj
Wody wokół Wyspy Lisianskiego są miejscem życia 124 gatunków ryb rafowych, z czego 58% to gatunki endemiczne dla Hawajów[1]. Drapieżniki takie jak rekiny rafowe i karanks żółtopłetwy są bardzo agresywne, także wobec nurków[4]. Występują tu 24 gatunki korali[1]; rafy wokół wyspy i Neva Shoals są nazywane „ogrodami koralowymi”, ze względu na bogactwo form koralowców[4]. Blisko wyspy spotyka się dużą różnorodność alg, która może być związana z użyźnianiem wód przez guano spłukiwane do oceanu[4]. Na plażach Wyspy Lisianskiego często spotykane są żółwie zielone i mniszki hawajskie[4].
Środowisko wyspy zostało poważnie zaburzone przez wpływ człowieka. Według raportów z XIX wieku roku Wyspa Lisianskiego była pierwotnie porośnięta niskimi krzewami (zapewne scewolą) i żyło na niej wiele ptaków[3], w tym endemiczny gatunek kaczki, krzyżówka białooka[1]. Jednak w 1844 roku zostały tu zawleczone myszy domowe[4], od 1890 eksploatowano guano[3], w 1903 introdukowane zostały króliki[1], a od 1904 kłusownicy prowadzili rzeź ptaków[3]. W 1915 roku wyspę odwiedził przyrodnik, który opisał ją jako „ponurą i spustoszoną”, niemal pozbawioną roślinności[3]. Kiedy w 1923 roku do wyspy dotarł USS Tanager, króliki zdążyły wymrzeć z głodu, a roślinność zaczęła się odradzać[3].
Obecnie nie żyją tu żadne endemiczne rośliny ani ptaki lądowe, ale występuje endemiczna ćma Helicoverpa minuta i podgatunek pluskwiaka, Nysius fullawayi flavus[1]. Jest to też jedyne miejsce w archipelagu hawajskim, gdzie rosną drzewa Pisonia grandis[1]. Na wyspie gnieżdżą się liczne ptaki morskie, w tym prawie 3/4 petreli bonińskich gniazdujących na Hawajach[4]. W niektórych latach ponad milion rybitw czarnogrzbietych odwiedza Wyspę Lisianskiego[4]. Na wybrzeżach spotyka się ptaki migrujące, takie jak siewka złotawa, brodziec alaskański i kulik alaskański[4].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l Management Plan 2008 ↓, s. 18.
- ↑ Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2019, s. 597.
- ↑ a b c d e f g h Edwin Horace Bryan, The Northwestern Hawaiian Islands: An Annotated Bibliography, U.S. Fish and Wildlife Service, 1978, s. 19–22 (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Lisianski Island [online], Papahānaumokuākea Marine National Monument, 30 lipca 2020 [dostęp 2022-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-23] (ang.).
- ↑ Kekuewa Kikiloi, M. Graves. Rebirth of an archipelago: sustaining a Hawaiian cultural identity for people and homeland. „Hulili: Multidisplinary Research on Hawaiian Well-Being”. 6, s. 94, 2010.
- ↑ a b Ua pa‘a na inoa kahiko Ancient Names Remembered [online], Papahānaumokuākea Marine National Monument (ang.).
- ↑ M. Rauzon, Isles of Refuge: Wildlife and History of the Northwestern Hawaiian Islands, Honolulu: University of Hawaii Press, 2001.
Bibliografia
edytuj- N. AL, O. CE, Papahānaumokuākea Marine National Monument Management Plan [online], 2008 [dostęp 2022-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-31] (ang.).