Wikipedia

Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Izrael

< Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów

Uwaga! Ta strona została już zintegrowana z artykułem głównym i ma charakter historyczny bądź archiwalny. Prosimy nie modyfikować tej strony.
Artykuł znajduje się obecnie pod hasłem Izrael.
Źródłowa wersja artykułu znajduje się pod hasłem en:Israel

Ta strona dotyczy państwa w Azji. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.
Państwo Izraela
מדינת ישראל
دولة اسرائيل
trb. Medinat Jisra’el, Daulat Isra’il
Herb Flaga
Herb Flaga
Hymn: Hatikwa
Ustrój polityczny

demokracja parlamentarna

Konstytucja

Ustawa Zasadnicza Izraela

Stolica

Jerozolima[a]

Data powstania

14 maja 1948

Prezydent

Szymon Peres

Premier

Ehud Olmert

Powierzchnia

20 770 km²

Populacja (2008)
• liczba ludności


7 356 100[1]

• gęstość

351 os./km²

Kod ISO 3166

IL

Waluta

nowy szekel izraelski (ILS (NIS))

Telefoniczny nr kierunkowy

+972

Domena internetowa

.il

Kod samochodowy

IL

Strefa czasowa

UTC +2 – zima
UTC +3 – lato

Język urzędowy

hebrajski, arabski

Religia dominująca

Judaizm

Terytoria zależne

Strefa Gazy

Terytoria autonomiczne

Autonomia Palestyńska

PKB (2007)
 • całkowite 
 • na osobę


164,103 mld USD
23 578 USD

Mapa opisywanego kraju
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons

Izrael (hebr.יִשְרָאֵל, Yisra'el, arab.إسرائيل, Isrā'īl), oficjalnie Państwo Izraela (hebr. ⓘמְדִינַת יִשְרָאֵל, Medinat Yisra'el, arab.دَوْلَةْ إِسْرَائِيل , Dawlat Isrā'īl) – kraj w Azji Zachodniej położony na wschodnim brzegu Morza Śródziemnego. Graniczy na północy z Libanem, na północnym wschodzie z Syrią, na wschodzie z Jordanią i na południowym zachodzie z Egiptem. Przylegają do niego również Zachodni Brzeg oraz Strefa Gazy. Izrael pomimo stosunkowo małej powierzchni jest dość zróżnicowany geograficznie[2]. Z populacją około 7,35 miliona[1], w większości Żydów, jest jedynym na świecie państwem żydowskim[3]. Jest także domem Arabów, muzułmanów, chrześcijan, druzów i Samarytan, jak również innych mniejszych grup religijnych i etnicznych.

Współczesne państwo Izrael ma swoje korzenie w Ziemi Izraela (hebr. ארץ ישראל, Erec Jisrael), która przez 3000 lat zajmowała centralne miejsce w judaizmie[4]. Po I wojnie światowej Liga Narodów zgodziła się na stworzenie Mandatu Palestyny pod brytyjskim pełnomocnictwem, z celem stworzenia "państwowego domu dla żydowskiego narodu"[5]. W 1947 Organizacja Narodów Zjednoczonych zgodziła się na podział Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie[6]. 14 maja 1948 zgodnie z decyzją ONZ państwo Izrael proklamowało niepodległość, jednak okoliczne państwa arabskie odmówiły zaakceptowania planu i rozpoczęły wojnę. I wojna izraelsko-arabska potwierdziła niepodległość i poszerzyła granice państwa żydowskiego poza zasięg przewidziany przez plan ONZ. Od tamtej pory do dzisiaj Izrael nieustannie tkwi w konflikcie z wieloma ościennymi państwami arabskimi. Przez ten czas prowadził kilka wojen[7]. Od swego powstania granice Izraela ze wszystkimi sąsiednimi państwami były tematem sporów. Jednakże Izrael podpisał traktaty pokojowe z Egiptem i Jordanią, są także czynione wysiłki, by kontynuować proces pokojowy z Palestyńczykami[8].

Izrael jest republiką demokratyczną parlamentarno-gabinetową[9][10]. Władza wykonawcza spoczywa w rękach premiera, stojącego na czele rządu. Władza ustawodawcza jest podzielona pomiędzy rząd i parlament (Kneset). Pod względem nominalnej wartości PKB gospodarka państwa znajduje się na 44. miejscu wśród największych gospodarek świata[11]. Izrael zajmuje 24. miejsce w rankingu wskaźnika HDI[12], wolności prasy[13] i konkurencyjności gospodarczej[14]. Jerozolima jest stolicą państwa, siedzibą rządu i największym miastem, podczas gdy finansowym centrum Izraela jest Tel Awiw.

Etymologia nazwy

edytuj

Nazwa Izrael (hebr. ישׂראל) pochodzi ze Starego Testamentu (por. Księga Rodzaju 32:29) i oznacza: ten, który walczy z Bogiem[15] (שרה – walczyć, bić się, wojować; אֵל – Bóg). Takie imię otrzymał patriarcha Jakub[16].

Niektórzy komentatorzy są odmiennego zdania jeśli chodzi o sens znaczenia tego słowa. Uważają, że słowo Izrael pochodzi od czasownika śarar i oznacza: Bóg zasad albo Bóg osądzający[17]. Jeszcze inni tłumaczą to słowo jako książę (mocny przed) u Boga lub walczący[18].

Z potomków Jakuba powstał biblijny naród, nazywany powszechnie Izraelczykami lub "Dziećmi Izraela". Pierwsze historyczne użycia słowa Izrael pochodzi ze Steli Merenptaha, datowanej na okres 1224–1208 p.n.e.[19].

Współczesne państwo Izrael jest powszechnie nazywane "Państwem Izraela" (hebr. Medinat Israel). Inne proponowane nazwy, takie jak "Ziemia Izraela" (hebr. Eretz Israel), Syjon i Judea zostały odrzucone[20]. W pierwszych dniach niepodległości rząd używał słowa "Izrael" w odniesieniu do mieszkańców nowego państwa. Formalnie nazwy państwa po raz pierwszy użył minister spraw zagranicznych Mosze Szaret[21].

  Osobny artykuł: wikt:Izrael.

Historia

edytuj
  Osobny artykuł: Historia Izraela.

Wczesne korzenie

edytuj
  Osobny artykuł: Starożytny Izrael.
 
Pozostałości rzymskiego obozu u stóp Masady

Ziemia Izraela była święta dla Żydów od czasów biblijnych patriarchów: Abrahama, Izaaka i Jakuba. Historycy umieścili ten okres na początku XX wieku p.n.e.[22]. Według Tory Ziemia Izraela została obiecana Żydom przez Boga jako ich ojczyzna[23]. Znajdują się tutaj najświętsze miejsca Judaizmu. Zgodnie z tradycyjną chronologią, około XI wieku p.n.e. pierwszy z wielu izraelskich królów rozpoczął panować nad Ziemią Izraela. Królestwo Izraela i następne państwa żydowskie istniały przez tysiąc lat[24].

Zanim Ziemia Izraela – obszar królestwa izraelskiego – została podbita przez muzułmanóww VII wieku , przechodziła kolejno pod panowanie Asyrii, Babilonii, Persji, Grecji, Rzymu i Bizancjum[25]. Żydowska obecność w regionie osłabła po klęsce powstania Bar-Kochby przeciwko cesarstwu rzymskiemu w 135. Skutkiem tego było wygnanie większości Żydów z Ziemi Izraela. Masakry Żydów były kontynuowane przez bizantyńskiego cesarza Herakliusza, który w latach 628–629 nakazał mordować wszystkich złapanych Żydów i zabronił im wstępu do Jerozolimy. Prawdopodobnie wówczas Żydzi osiągnęli najniższą liczebność w Ziemi Izraela. Jednakże wciąż pozostawali obecni w regionie, chociaż wyraźnie przemieścili się z Judei do Galilei. W tym okresie powstały najważniejsze religijne teksty Judaizmu: Talmud Jerozolimski i Miszna[26]. Ziemia Izraela została około 636 podbita przez muzułmanów. Następnie przechodziła kolejno pod panowanie Ummajjadów, Abbasydów, Fatymidów, Seldżuków, krzyżowców, Sułtanatu Egiptu i mameluków. W 1517 Ziemia Izraela stała się częścią imperium osmańskiego, które rządziło regionem do XX wieku[27].

Syjonizm i Brytyjski Mandat

edytuj
  Osobne artykuły: Historia Mandatu Palestyny i Osadnictwo żydowskie w Palestynie.

Żydzi żyjący w diasporze mieli odwieczną ambicję powrotu do Syjonu i Ziemi Izraela[28]. Ta nadzieja i pragnienie zostały wyrażone w Biblii[29] i są głównym tematem żydowskiego modlitewnika. Począwszy od XII wieku, katolickie prześladowania Żydów zachęcały ich do opuszczania Europy i osiedlania się w Ziemi Świętej. Ważnym punktem przełomowym był rok 1492, kiedy po wygnaniu Żydów z katolickiej Hiszpanii nastąpił znaczący wzrost ich liczebności w Palestynie[30]. W XVI wieku rozwinęły się duże żydowskie społeczności w czterech świętych miastach Judaizmu: Jerozolimie, Hebronie, Tyberiadzie i Safed. W drugiej połowie XVIII wieku duża część chasydzkiej społeczności z Europy Wschodniej osiedliła się w Ziemi Świętej[31].

 
Theodor Herzl, twórca i główny ideolog syjonizmu, w 1901

Pierwsza duża fala nowoczesnej imigracji, znana jako pierwsza alija, zaczęła się w 1881, gdy Żydzi zaczęli uciekać przed pogromami w Rosji[32]. Do istniejącego już wcześniej teoretycznego ruchu syjonistycznego austrowęgierski dziennikarz Theodor Herzl dodał nurt polityczny[33], który poprzez postawienie społeczności międzynarodowej pytania o dalsze losy "kwestii żydowskiej" dążył do stworzenia żydowskiego państwa w Ziemi Izraela[34]. W 1896 Herzl wydał "Der Judenstaat" (pol. Państwo żydowskie), w którym przedstawił wizję przyszłego państwa. W następnym roku otworzył I Kongres Syjonistyczny[35].

Druga alija (1904–1913) zaczęła się po pogromie w mołdawskim mieście Kiszyniów. Około 40 000 Żydów osiedliło się wówczas w Palestynie. W obu tych falach imigracji wzięli udział w większości Żydzi ortodoksyjni[36], ale w drugiej aliji uczestniczyli także pionierzy syjonizmu socjalistycznego, którzy założyli ruch kibucowy[37]. Podczas I wojny światowej, brytyjski minister spraw zagranicznych Arthur Balfour wydał w 1917 tzw. deklarację Balfoura, która stwierdzała, że rząd Jego Królewskiej Mości przychylnie zapatruje się na ustanowienie w Palestynie domu dla narodu żydowskiego[38]. Grupa pięciu żydowskich batalionów wchodzących w skład Legionu Żydowskiego wzięła udział w zajęciu Palestyny przez wojska brytyjskie. Arabski sprzeciw wobec brytyjskiego planu okazał się w zamieszkach 1921, na które Żydzi odpowiedzieli utworzeniem organizacji militarnych Hagana, Irgun i Lehi[39].

W 1922 Liga Narodów przyjęła projekt utworzenia Brytyjskiego Mandatu Palestyny z następującym komentarzem: Odbudowa Żydowskiej Siedziby Narodowej ma się dokonać bez żadnego uszczerbku dla praw ludności arabskiej w Palestynie[40]. W owym czasie większość mieszkańców Palestyny stanowili muzułmańscy Arabowie, a jedynie w Jerozolimie mieszkało większe skupisko Żydów[41].

Żydowska imigracja była kontynuowana w trzeciej aliji (1919–1923) i czwartej aliji (1924–1931), podczas których do Palestyny przybyło około 100 000 Żydów[32]. Gdy w 1921 doszło do krwawych arabskich rozruchów w Jaffie, brytyjskie władze mandatowe wprowadziły ograniczenia żydowskiej imigracji i oderwały od Mandatu Palestyny wschodnie terytoria, na których utworzono arabskie państwo Emirat Transjordanii[42].

Dojście do władzy Hitlera i wzrost nazizmu w latach 30. przyczyniły się do piątej aliji (1931–1940), podczas której około 250 000 Żydów przybyło do Palestyny. Wywołało to wybuch arabskiej rewolty w 1936 i doprowadziło Brytyjczyków do ogłoszenia w 1939 trzeciej "Białej Księgi". Przeciwdziałając ostrym restrykcjom ograniczającym wielkość żydowskiej imigracji, pojawił się tajny ruch wspierający Żydów uciekających z Europy przed Holocaustem. Ruch ten jest nazywany alija bet. W ten sposób liczba Żydów w Palestynie wzrosła z 11% ogółu mieszkańców w 1922 do 33% w 1945[43].

Pierwsze lata niepodległości

edytuj
  Osobne artykuły: Proklamacja niepodległości Izraela i I wojna izraelsko-arabska.

Po 1945 Wielka Brytania została wmieszana w coraz bardziej agresywny konflikt z Żydami, walczącymi o swobodny dostęp żydowskiej imigracji do Palestyny. Równolegle toczące się starcia żydowsko-arabskie przekształciły się w 1947 w otwartą wojnę domową. W 1947 brytyjski rząd wycofał się ze swoich zobowiązań w Mandacie Palestyny i oświadczył, że nie jest w stanie rozwiązać konfliktu izraelsko-arabskiego[44]. Nowo powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła 29 listopada 1947 Rezolucję nr 181 o podziale Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Jerozolima miała zostać międzynarodowym miastem (corpus separatum) pod nadzorem ONZ[45]. Społeczność żydowska zaakceptowała ten plan[46], ale Liga Państw Arabskich i społeczność arabska w Palestynie go odrzuciły[47].

 
Dawid Ben Gurion, pierwszy premier Izraela, uważany za jednego z twórców państwa i "Ojca Narodu"

Mimo wszystko na dzień przed końcem brytyjskiego pełnomocnictwa w Palestynie, 14 maja 1948, ogłoszono powstanie niepodległego państwa Izrael[48]. Wkrótce potem pięć arabskich państw (Egipt, Syria, Jordania, Liban i Irak) zaatakowało Izrael, rozpoczynając wojnę o niepodległość[48]. Po roku walk ogłoszono zawieszenie broni i ustalono przebieg tymczasowych granic, tzw. zielonej linii. Zachodni Brzeg Jordanu i Wschodnią Jerozolimę zajęła Jordania, natomiast Strefę Gazy zajął Egipt. ONZ oszacowała, że podczas wojny 711 000 Arabów, stanowiących około 80% przedwojennej arabskiej populacji, uciekło za granicę[49]. Los palestyńskich uchodźców jest obecnie główną kwestią sporną w konflikcie izraelsko-arabskim[50]. 11 maja 1949 Izrael został przyjęty do Organizacji Narodów Zjednoczonych[51].

W pierwszych latach istnienia państwa ruch syjonizmu socjalistycznego prowadzony przez Dawida Ben Guriona zdominował izraelską politykę[52]. Te lata charakteryzowały się masową imigracją Żydów ocalałych z Holocaustu i uciekających przed prześladowaniami z państw arabskich. W latach 1948–1958 populacja Izraela wzrosła z 800 tys. do 2 mln[53]. Większość imigrantów było uchodźcami bez jakiejkolwiek własności. Byli oni zakwaterowywani w tymczasowych obozach dla uchodźców zwanych ma'abarot. Przed 1952 ponad 200 tys. imigrantów mieszkało w namiotach w obozach uchodźców. Potrzeba rozwiązania kryzysu doprowadziła Dawida Ben Guriona do podpisania z Niemcami umowy o odszkodowaniach dla ofiar hitleryzmu, co wywołało masowe protesty Żydów oburzonych z powodu postawy premiera Izraela "prowadzącego interesy" z Niemcami[54].

Podczas lat 50. Izrael był wielokrotnie atakowany przez palestyńskich fedajnów działających głównie z okupowanej przez Egipt Strefy Gazy[55]. W 1956 Izrael zawarł tajne przymierze z Wielką Brytanią i Francją, dążąc do odbicia znacjonalizowanego przez Egipt Kanału Sueskiego. Podczas kryzysu sueskiego Izraelczycy zdobyli Półwysep Synaj, jednak pod naciskiem Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wycofali się w zamian za gwarancje swobodnej żeglugi w Zatoce Akaba i Kanale Sueskim[56].

Na początku następnej dekady Izrael bezprawnie uprowadził z Argentyny Adolfa Eichmana, który był architektem nazistowskiego projektu ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej[57]. Jego rozprawa sądowa miała znaczny wpływ na społeczną świadomość o Holocauście[58]. Do chwili obecnej Eichmann pozostaje jedyną osobą skazaną na karę śmierci przez izraelskie sądy[59].

Konflikty i proces pokojowy

edytuj
  Osobny artykuł: Konflikt izraelsko-arabski.

Arabskie państwa przez lata odmawiały prawa do istnienia państwa Izrael, a arabski nacjonalizm kierowany przez Nasera żądał zniszczenia tego państwa[60]. W 1967 Egipt, Syria i Jordania skoncentrowały swoje wojska przy izraelskich granicach, usunęły międzynarodowe siły pokojowe UNEF i zablokowały Izraelowi dostęp do Morza Czerwonego. Izrael uznał to za casus belli dla rozpoczęcia prewencyjnej wojny sześciodniowej, w której osiągnął zdecydowane zwycięstwo, zdobywając Zachodni Brzeg Jordanu, Strefę Gazy, Półwysep Synaj oraz Wzgórza Golan[61]. Zielona linia z 1949 stała się granicą administracyjną pomiędzy Izraelem a terytoriami okupowanymi. Granice Jerozolimy zostały poszerzone, poprzez włączenie Wschodniej Jerozolimy. Przyjęte w 1980 prawo Jerozolimy określiło ją jako całą i zjednoczoną stolicę Izraela, będącą siedzibą prezydenta, Knesetu, rządu i Sądu Najwyższego[62]. Wywołało to międzynarodowe kontrowersje nad statusem Jerozolimy.

 
Premier Golda Meir, która zrezygnowała po wojnie Jom Kippur

Klęska arabskich państw w wojnie 1967 doprowadziła do wzrostu znaczenia niepaństwowych arabskich organizacji zbrojnych takich jak Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP), która wzywała do walki zbrojnej jako jedynego sposobu wyzwolenia ojczyzny[63][64]. Na przełomie lat 60. i 70. palestyńskie organizacje rozpoczęły serię ataków terrorystycznych w Izraelu[65] i na cele izraelskie na świecie[66]. Jedną z największych tragedii była masakra izraelskich sportowców podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w Monachium w 1972. Izrael odpowiedział operacją Gniew Boży, zabijając osoby odpowiedzialne za monachijską masakrę[67].

Podczas ważnego żydowskiego święta religijnego Jom Kippur 6 października 1973 wojska egipskie i syryjskie niespodziewanie zaatakowały Izrael, rozpoczynając wojnę Jom Kippur. Wojna zakończyła się 26 października zwycięstwem Izraela. Egipcjanie i Syryjczycy zostali odparci kosztem wielkich strat własnych[68]. Komisja Agranata oczyściła rząd z zarzutów odpowiedzialności za wojnę, ale niezadowolenie społeczeństwa zmusiło premier Goldę Meir do rezygnacji z urzędu.

Wybory parlamentarne w 1977 były ważnym punktem zwrotnym w historii izraelskiej polityki. Po 29 latach rządzenia lewica musiała oddać władzę w ręce prawicowo-centrowego bloku partyjnego Likud, na czele którego stał Menachem Begin[69]. W tym samym roku egipski prezydent Anwar as-Sadat przyjechał do Izraela i przemówił w Knesecie, co było pierwszym uznaniem faktu istnienia żydowskiego państwa przez arabskiego polityka[70]. Rok później Anwar Sadat i Menachem Begin podpisali porozumienie Camp David i w następnym roku traktat pokojowy izraelsko-egipski. Izrael wycofał się z Półwyspu Synaj i zgodził się na rozpoczęcie negocjacji nad autonomią terytoriów okupowanych. Równocześnie rząd Begina zachęcał do rozbudowy osiedli żydowskich na Zachodnim Brzegu, co było przyczyną wzrostu napięć z Palestyńczykami.

7 czerwca 1981 izraelskie siły powietrzne zbombardowały i zniszczyły iracki reaktor atomowy w Osirak. Izraelski wywiad podejrzewał, że Irak przygotowywał się do zbudowania własnej bomby atomowej. W 1982 Izrael zaangażował się w libańską wojnę domową, którą wykorzystywała Organizacja Wyzwolenia Palestyny, by z terytorium Libanu atakować i ostrzeliwać północny Izrael. Interwencja przekształciła się w wojnę libańską[71]. W 1986 Izraelczycy wycofali się z większości terytorium Libanu, ale do 2000 utrzymywali przygraniczną strefę bezpieczeństwa, w której bezpieczeństwa strzegła Armia Południowego Libanu. W 1987 wybuchła pierwsza intifada, masowe powstanie Palestyńczyków przeciwko izraelskiej okupacji Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu[72]. W ciągu następnych sześciu lat w fali przemocy, która zalała terytoria okupowane, zginęło ponad tysiąc ludzi (wielu z nich było ofiarami wewnętrznego palestyńskiego terroru)[73]. Przeciągające się starcia mocno osłabiały izraelską gospodarkę. Dopiero uwikłanie się Arafata w I wojnie w Zatoce Perskiej po stronie Iraku, osłabiło jego pozycję i doprowadziło do wygaśnięcia siły powstania w 1991[74].

 
Icchak Rabin i Jasir Arafat ściskają sobie dłonie przy prezydencie Billu Clintonie, przy podpisaniu Deklaracji Pokojowych Intencji – 13 września 1993

Wybory parlamentarne 1992 wygrała lewicowa Izraelska Partia Pracy, na której czele stał Icchak Rabin, propagujący zawarcie kompromisu z arabskimi sąsiadami Izraela[75]. W następnym roku Szymon Peres w imieniu Izraela i Jasir Arafat w imieniu Organizacji Wyzwolenia Palestyny, podpisali porozumienia z Oslo, które otworzyły drogę do utworzenia Autonomii Palestyńskiej na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy. Deklaracja Pokojowych Intencji była przyznaniem przez OWP prawa do istnienia państwa żydowskiego i deklaracją wyrzeczenia się terroryzmu. W 1994 doszło do podpisania traktatu pokojowego izraelsko-jordańskiego, czyniąc z Jordanii drugie arabskie państwo, które znormalizowało swoje stosunki z Izraelem[76].

Arabskie poparcie społeczne dla porozumienia zostało zniweczone przez masakrę w Grobowcu Patriarchów w Hebronie[77], kontynuowanie żydowskiego osadnictwa, budowę kolejnych punktów kontrolnych (checkpoints) oraz pogarszającą się sytuację gospodarczą. Izraelskie poparcie społeczne również zmalało w wyniku serii samobójczych zamachów terrorystycznych przeprowadzonych przez Hamas. Dokonane w listopadzie 1995 zabójstwo premiera Icchaka Rabina przez prawicowego Żyda, wstrząsnęło całym krajem.

Pod koniec lat 90. premier Binjamin Netanjahu zgodził się na wycofanie Izraela z Hebronu i podpisał Wye River Memorandum, przekazując większe uprawnienia Autonomii Palestyńskiej[78]. Wybrany w 1999 premier Ehud Barak wycofał w 2000 izraelskie wojska z południowego Libanu i wznowił negocjacje pokojowe z Palestyńczykami. Podczas rozmów w Camp David złożył Jaserowi Arafatowi propozycję uregulowania konfliktu palestyńsko-izraelskiego, idąc na największe ustępstwa w historii (m.in. uznając podział Jerozolimy na części żydowską i arabską, która zostałaby stolicą państwa palestyńskiego). Jednak Arafat odrzucił ten plan[79]. Po załamaniu się rozmów wybuchła intifada Al-Aksa.

W wyniku wyborów parlamentarnych 2003 nowym premierem został Ariel Szaron, który początkowo usiłował siłą zdławić palestyńskie powstanie, a następnie od 2004 wbrew opinii swojej partii Likud rozpoczął promocję planu jednostronnego wycofania żydowskich osiedli ze Strefy Gazy[80]. Równocześnie rozpoczął budowę muru bezpieczeństwa, który oddzielił terytorium Autonomii Palestyńskiej od Izraela[81]. W styczniu 2006 Ariel Szaron doznał udaru mózgu[82] i został zastąpiony przez Ehuda Olmerta.

W lipcu 2006 libańska organizacja Hezbollah uprowadziła dwóch izraelskich żołnierzy i ostrzelała północ Izraela, co doprowadziło do wybuchu drugiej wojny libańskiej. Wojna zakończyła się zawieszeniem i broni i utworzeniem w południowym Libanie strefy buforowej, w której bezpieczeństwa pilnują powiększone międzynarodowe siły pokojowe UNIFIL[83].

6 września 2007 izraelskie siły powietrzne zbombardowały i zniszczyły syryjskie instalacje nuklearne w rejonie Dajr az-Zaur. Izraelski wywiad podejrzewał, że Syria przygotowuje się do uruchomienia własnego programu nuklearnego[84]. 27 listopada 2007 izraelski premier Ehud Barak i palestyński prezydent Mahmud Abbas zgodzili się na wznowienie negocjacji, dążąc do osiągnięcia porozumienia do końca 2008. W połowie 2008 rozpoczęły się także tajne rozmowy pokojowe izraelsko-syryjskie, prowadzone przy pośrednictwie Turcji[85].

Pod koniec 2008 zakończyło się zawieszenie broni z Hamasem, który wznowił ostrzał rakietowy Izraela prowadzony z terytorium Strefy Gazy. Izrael zareagował rozpoczęciem operacji Płynny Ołów[86][87]. 17 stycznia 2009 Izrael ogłosił jednostronne zawieszenie broni i wycofał swoje wojska ze Strefy Gazy, stawiając warunek wstrzymania ostrzału rakietowego i przemytu broni do Strefy[88]. Po kilku dniach Hamas zgodził się na zawieszenie broni, stawiając warunek zniesienia blokady Strefy Gazy i otworzenia przejść granicznych. Od tamtej pory dochodzi do sporadycznych naruszeń zawieszenia broni przez pojedyncze przypadki ostrzału Izraela oraz ataki na patrole izraelskiej straży granicznej.

Geografia i klimat

edytuj
 
Golina Jezreel
  Osobny artykuł: Geografia Izraela.

Izrael jest położony na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego Szablon:Coor dms. Graniczy od północy z Libanem, od północnego wschodu z Syrią, od wschodu z Jordanią i od południowego zachodu z Egiptem. Niezawisły obszar Izraela, z wykluczeniem wszystkich terenów zajętych podczas wojny sześciodniowej 1967, wynosi 20 770 km² (w tym 20 330 km² lądu i 440 km² wód)[89]. Całkowity obszar pozostający pod izraelską kontrolą (włączając Wzgórza Golan i Wschodnią Jerozolimę) wynosi 22 072 km². Razem z terytoriami Autonomii Palestyńskiej (z wyłączeniem Strefy Gazy) wynosi 27 799 km²[90].

 
Rosh HaNikra na północy Izraela

Pomimo swojej małej powierzchni Izrael charakteryzuje się dużą różnorodnością geograficzną, od pustyni Negew na południu do łańcuchów górskich Galilei, Karmelu i Wzgórz Golan na północy. Nadmorska równina Szaron jest domem dla 70% populacji państwa.

Na wschód od centralnego masywu Gór Judzkich znajduje się rów tektoniczny Doliny Jordanu, którym płynie największa izraelska rzeka Jordan (długość 322 km). Źródła Jordanu znajdują się na północy, na zboczach najwyższego szczytu Izraela, góry Hermon (2 814 m n.p.m.). Następnie rzeka przepływa przez dolinę Hula, wpada do Jeziora Tyberiadzkiego, z którego wypływa na południe i kończy swój bieg w Morzu Martwym. Lustro wody znajduje się w najniższym punkcie Ziemi – 408 m p.p.m. (i ciągle się obniżą)[91]. Na południe od Morza Martwego znajduje się Zatoka Akaba i Morze Czerwone.

 
Ramon na Negewie

Wyjątkową formą geologiczną Izraela i półwyspu Synaj są powstałe w wyniku erozji ziemi kratery, zwane makhteshim[92]. Największym makhteshim na świecie jest krater Ramon na pustyni Negew[93] (jego długość wynosi 40 km, a szerokość od 2 do 10 km). Raport w sprawie środowiska naturalnego basenu Morza Śródziemnego informuje, że ze wszystkich państw położonych w basenie Izrael ma najwyższą liczbę gatunków roślin na metr kwadratowy[94].

Temperatury w Izraelu są mocno zróżnicowane, szczególnie podczas zimy. Regiony górzyste są wystawione na działanie zimnego wiatru i śnieżyc; szczyt góry Hermon jest najbardziej zaśnieżonym miejscem, natomiast Jerozolima ma co najmniej jeden dzień opadów śniegu w roku[95]. Natomiast nadbrzeżne miasta takie jak Tel Awiw i Hajfa mają klimat śródziemnomorski charakteryzujący się chłodnymi i deszczowymi zimami oraz długimi i gorącymi latami. Najwyższa temperatura na kontynencie azjatyckim (53,9°C, 129,0 °F) została zarejestrowana 22 czerwca 1942 w kibucu Tirat Cewi w północnej części Doliny Jordanu[96]. W okresie od maja do września deszcze w Izraelu są rzadkością[97][98].

Rząd i polityka

edytuj
 
Kneset – budynek izraelskiego parlamentu w Jerozolimie
  Osobne artykuły: ustrój polityczny Izraela i Partie polityczne Izraela.

Izrael jest demokratycznym państwem, ma system parlamentarny z powszechnym prawem wyborczym[89]. Prezydent Izraela jest głową państwa, ale jego obowiązki są jedynie ceremonialne[99]. Prezydent desygnuje na premiera członka parlamentu, będącego zazwyczaj liderem partii lub koalicji wyborczej, która wygrała wybory. Premier jest szefem rządu i najsilniejszym ogniwem władzy wykonawczej[99][100]. Władzę ustawodawczą tworzy 120-osobowy parlament, nazywany Knesetem. Posłowie są wybierani według ordynacji proporcjonalnej, która przewiduje dwuprocentowy próg wyborczy[101]. Długość kadencji wynosi cztery lata. Kneset może w każdej chwili rozwiązać rząd poprzez przegłosowanie wotum nieufności. Ustawa Zasadnicza Izraela spełnia rolę niespisanej konstytucji. W 2003 Kneset rozpoczął prace nad projektem oficjalnej konstytucji, opartej na Ustawie Zasadniczej[89][102].

 
Biuro Prezydenta Izraela w 2007

Izrael ma trójpoziomowy system sądowniczy. Na najniższym poziomie są sądy magistrackie, usytuowane w większości miast w całym kraju. Nad nimi są sądy okręgowe, służące do apelacji i jako sądy pierwszej instancji. Są one usytuowane w pięciu z sześciu dystryktów. Trzecim i najwyższym poziomem jest położony w Jerozolimie Sąd Najwyższy. Spełnia on podwójną rolę: jest to najwyższy sąd apelacyjny oraz umożliwia obywatelom i osobom nie mającym obywatelstwa wnoszenie skarg przeciwko decyzjom władz państwowych[103]. Izrael nie jest członkiem Międzynarodowego Trybunału Karnego ponieważ obawia się, że sąd mógłby ulegać politycznym naciskom[104]. Izraelski system prawny wzoruje się na wielu rozwiązaniach brytyjskiego systemu prawnego, które dostosowano do wymogów i potrzeb prawa żydowskiego[89]. Opiera się on na zasadzie stare decidis, która w systemie prawa common law oznacza, że wcześniejsze decyzje sądów muszą być uznawane za precedensy, stanowiące prawo. Sprawy rozsądzają zawodowi sędziowie, a nie rady przysięgłych[103]. Małżeństwa i rozwody podlegają pod jurysdykcję odpowiednich sądów religijnych: żydowskich, muzułmańskich, druzyjskich lub chrześcijańskich. Wybór sędziów spoczywa w rękach członków parlamentarnej komisji sprawiedliwości, Sądu Najwyższego i członków Israeli Bar[103].

 
Dystrykty Izraela:
(1) Północny, (2) Hajfa, (3) Centralny, (4) Tel Awiw, (5) Jerozolima, (6) Południowy
Terytoria okupowane:
(A)  Wzgórza Golan, (B)  Judea i Samaria i Autonomia Palestyńska, (C)  Strefa Gazy

Ustawa Zasadnicza: Godność Ludzka i Wolność stara się bronić wolności i praw człowieka w Izraelu. Izrael jest jedynym państwem regionu, które zostało umieszczone w rankingu "Wolny" przez organizację Freedom House (terytoria okupowane otrzymały status "Nie Wolny"). Ranking ten ocenia poziom praw cywilnych i politycznych w danym kraju[105]. Podobnie organizacja Reporterzy bez Granic umieściła Izrael na 50. miejscu w rankingu 168 państw ocenianych pod względem wolności prasy (najwyższe miejsce w Południowo-Zachodniej Azji)[106]. Jednakże takie organizacje jak Amnesty International[107] i Human Rights Watch[108] często stawiają Izraelowi zarzuty naruszania praw człowieka odnośnie trwającego konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Izraelskie organizacje, takie jak np. B'tselem, również stawiają podobne zarzuty[109].

Izraelski system pomocy medycznej gwarantuje jednakową ochronę zdrowia wszystkim mieszkańcom kraju, którzy podlegali jego jurysdykcji w 1995[110].

Dystrykty administracyjne

edytuj
  Osobne artykuły: Dystrykty Izraela i Miasta Izraela.

Państwo Izrael jest podzielone na sześć głównych dystryktów, nazywanych mehozot (hebr. מחוזות, mahoz): Północny, Hajfa, Centralny, Tel Awiw, Jerozolima i Południowy. Dodatkowo dystrykty są podzielone na piętnaście poddystryktów, nazywanych nafot (hebr. נפות, nafa), które dalej dzielą się na pięćdziesiąt naturalnych regionów[111]. Dla celów statystycznych wydzielono trzy obszary metropolitalne: Tel Awiw i Gusz Dan (populacja 3 150 000), Hajfa (populacja 1 039 000) oraz Beer Szewa (populacja 531 000)[112]. Największym miastem Izraela, pod względem populacji i powierzchni, jest Jerozolima (populacja 756 888 na obszarze 125,2km²)[113]. Następnymi największymi miastami Izraela są kolejno: Tel Awiw (populacja 392 000), Hajfa (populacja 265 100) i Riszon le-Cijjon (populacja 225 800)[114].

Terytoria okupowane

edytuj
 
Mapa Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy z 2007

Izrael okupuje następujące tereny: Zachodni Brzeg Jordanu, Wschodnia Jerozolima i Wzgórza Golan. Są to obszary zdobyte na Syrii i Jordanii podczas wojny sześciodniowej w 1967. Przez pewien czasu okupowany był półwysep Synaj, który na mocy traktatu pokojowego w 1979 powrócił do Egiptu.

Strefa Gazy była okupowana przez Izrael od 1967 do 2005, kiedy ewakuowano ze Strefy wszystkie żydowskie osiedla z ich mieszkańcami, jako część planu jednostronnego wycofania się. Izrael przez cały czas kontroluje przestrzeń powietrzną i granicę morską Strefy Gazy. Izraelskiej kontroli podlegają także przejścia graniczne i przepływ towarów. Natomiast odpowiedzialność za sytuację wewnętrzną spoczywa na Hamasie[115].

Po zajęciu tych terytoriów przez Izrael w 1967 na każdym z nich zaczęto tworzenie osiedli żydowskich. W stosunku do Wschodniej Jerozolimy i Wzgórz Golan, tereny te podporządkowano izraelskiej jurysdykcji, przyłączając je do Izraela i ofiarując mieszkańcom izraelskie obywatelstwo. Natomiast Zachodni Brzeg pozostał pod wojskową okupacją. Tereny te obecnie są powszechnie uznawane za miejsce powstania przyszłego państwa palestyńskiego. Większość negocjacji dotyczących tych terenów opierała się nad Rezolucji ONZ nr 242, która wzywała Izrael do wycofania się z zajętych terenów w zamian za normalizację stosunków z arabskimi państwami. Zasada ta jest nazywana: "ziemia za pokój"[116][117][118].

Zachodni Brzeg jest zamieszkany przez pierwotną ludność arabską Palestyny, wliczając w to historycznych mieszkańców tych terenów oraz uchodźców z wojny 1948[119]. Po klęsce w wojnie 1967 Palestyńczycy znaleźli się pod izraelską administracją wojskową. Po 1993 większa część miast i populacji arabskiej zamieszkującej te tereny znalazła się pod wewnętrzną jurysdykcją Autonomii Palestyńskiej. Izrael zachowuje prawo do częściowej wojskowej kontroli, chociaż w okresach arabskich niepokojów izraelska armia kilkakrotnie wkraczała i przywracała całkowitą wojskową kontrolę. Podczas Intifady Al-Aksa, w odpowiedzi na serię samobóczych zamachów terrorystycznych, izraelski rząd rozpoczął budowę muru bezpieczeństwa[120], który pomimo licznych sprzeciwów powstaje częściowo na terenach arabskich[121].

Relacje zagraniczne

edytuj
 

     Kraje utrzymujące stosunki dyplomatyczne z Izraelem

     kraje z którymi stosunki dyplomatyczne są zawieszone

     kraje nie uznające Izraela

     brak stosunków dyplomatycznych

Izrael utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 160 państwami i ma 93 misje dyplomatyczne na całym świecie[122]. Jedynie trzech członków Ligi Państw Arabskich znormalizowało swoje stosunki z Izraelem: Egipt podpisał traktat pokojowy w 1979, Jordania podpisała traktat pokojowy w 1994, a Mauretania nawiązała pełne stosunki dyplomatyczne w 1999. Trzech innych członków Ligi Arabskiej: Maroko, Tunezja i Oman zerwało stosunki dyplomatyczne podczas Intifady w 2000[122]. Niger, który nawiązał stosunki w listopadzie 1996, zerwał je w kwietniu 2002. Wenezuela i Boliwia zerwały stosunki dyplomatyczne w styczniu 2009[122]. Izraelskie prawo nazywa Liban, Syrię, Arabię Saudyjską, Irak i Jemen krajami wrogimi[123] i obywatele Izraela nie mogę ich odwiedzać bez uzyskania pozwolenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych[124]. Od 1994 Izrael jest członkiem forum Dialog Śródziemnomorski, w którym przy pomocy NATO współpracuje z sobą siedem państw basenu Morza Śródziemnego, dążąc do nawiązania lepszych kontaktów i utrzymania stabilizacji oraz bezpieczeństwa regionu[125].

Stany Zjednoczone, Turcja, Niemcy, Wielka Brytania i Indie znajdują się wśród najbliższych sojuszników Izraela. Pierwszym krajem, który uznał istnienie państwa żydowskiego był Związek Radziecki (14 maja 1948). Stany Zjednoczone uważają Izrael za swojego głównego sojusznika w południowo-zachodniej Azji[126]. Pomimo że Turcja i Izrael nawiązały normalne stosunki dyplomatyczne w 1991, to Turcja współpracowała z Izraelem już od 1949. Jednakże Turcja jest drugim pod względem wielkości muzułmańskim państwem regionu i rząd turecki podlega silnym naciskom ze strony społeczeństwa oraz innych państw arabskich[127]. Silne więzi łączące Izrael z Niemcami obejmują współpracę naukową, edukacyjną, gospodarczą i wojskową[128]. Indie ustanowiły pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem w 1992 i od tej pory mocno współpracują kulturalnie i wojskowo[129]. Wielka Brytania uznała państwo żydowskie 29 stycznia 1949 i od tej pory brytyjscy przywódcy dwukrotnie odwiedzili Izrael, który zajmuje 23. miejsce wśród największych partnerów handlowych Brytanii. Brytyjczycy traktują kontakty z Izraelem jako naturalne, ponieważ jest to ich dawne terytorium mandatowe[130]. Iran utrzymywał stosunki dyplomatyczne z Izraelem za czasów panowania dynastii Pahlawi, zostały one jednak zerwane podczas rewolucji irańskiej w 1979[131].

Siły Zbrojne

edytuj
 
Izraelski myśliwiec przewagi powietrznej F-15 Eagle
  Osobne artykuły: Siły Obronne Izraela i Siły Powietrzne Izraela.

Siły Obronne Izraela (hebr. צבא הגנה לישראל, Cwa Hagana L-Israel, w skrócie CaHaL) składają się z wojsk lądowych, sił powietrznych i marynarki wojennej. Zostały powołane do życia podczas wojny o niepodległość w 1948, z połączenia żydowskich organizacji paramilitarnych (głównie Hagany)[132]. Siły zbrojne mają także w swoich szeregach wywiad wojskowy Aman, który współpracuje z Mosadem, Szin Bet i tajną agencją wywiadowczą Lakam[133]. Uczestnictwo w licznych wojnach i konfliktach zbrojnych spowodowało, że Siły Obronne Izraela są jednymi z najlepiej wyćwiczonych na polu walki sił zbrojnych na świecie[134].

Większość Izraelczyków podlega poborowi wojskowemu w wieku osiemnastu lat. Mężczyźni służą przez trzy, a kobiety przez dwa lata[135]. Po ukończeniu służby zasadniczej następuje przeniesienie do sił rezerwowych, które każdego roku przeprowadzają kilkutygodniowe ćwiczenia obejmujące rezerwistów do lat czterdziestu. Większość kobiet jest zwolniona z ćwiczeń sił rezerwowych. Większości arabskich obywateli Izraela (poza druzami) oraz osobom zaangażowanym w studia religijne przysługuje zwolnienie ze służby wojskowej, i to pomimo faktu, że zwalnianie studentów jesziw jest od wielu lat źródłem niezadowolenia izraelskiego społeczeństwa[136][137]. Alternatywą jest odbycie obowiązkowej służby wojskowej w służbach pomocniczych, takich jak szpitale, szkoły i inne instytucje opieki społecznej[138]. W efekcie takiego działania poboru, Siły Obronne Izraela utrzymują około 168 000 żołnierzy w służbie czynnej i dodatkowych 408 000 w siłach rezerwowych[139].

 
Główny izraelski czołg pola walki Merkava

Siły zbrojne korzystają w większości z nowoczesnych systemów uzbrojenia, które zostały zaprojektowane i wyprodukowane w Izraelu, pozostała część pochodzi z importu. Największym zagranicznym dostawcą uzbrojenia są Stany Zjednoczone. Oczekuje się, że amerykańska pomoc wojskowa w latach 2008–2017 wyniesie 30 miliardów dolarów[140]. Rozwijany przez Stany Zjednoczone i Izrael system obrony anty-rakietowej Arrow jest jednym z najsprawniejszych na świecie[141]. Państwo rozwinęło także swój własny program czołgu podstawowego Merkava. Po wojnie Jom Kippur Izrael stworzył własną sieć satelitów szpiegowskich[142]. Po wystrzeleniu satelity Ofeq Izrael dołączył do grona siedmiu państw mających zdolność wystrzeliwania takich satelitów[143]. Od początku swego istnienia państwo wydaje znaczną część swojego produktu krajowego brutto na obronność. Na przykład w 1984 wydatki na obronność wynosiły 24% PKB. Obecnie wydatki stanowią 9,4% PKB[89].

Izrael nie podpisał układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej i celowo utrzymuje dwuznaczną politykę dezinformacji o swoim własnym potencjale jądrowym, chociaż jest powszechnie uznawany za kraj mający do dyspozycji broń jądrową[144]. Podczas I wojny w Zatoce Perskiej w 1991 nałożono obowiązek wyposażenia wszystkich domów i mieszkań w Izraelu w specjalnie wzmocnione pomieszczenia, które przystosowano do ochrony przed użyciem broni chemicznej i biologicznej[145].

Gospodarka

edytuj
 
Diamond Exchange Compound w Ramat Gan
  Osobny artykuł: Gospodarka Izraela.

Izrael jest uznawany za najbardziej rozwinięty gospodarczo i przemysłowo kraj Bliskiego Wschodu. Został umieszczony na 30. miejscu w rankingu Banku Światowego Wskaźnika Łatwości Prowadzenia Interesów[146] oraz na 23. miejscu w rankingu Światowego Forum Ekonomicznego Indeksu Konkurencyjności Wzrostu[14]. Znajduje się na drugim miejscu na świecie (za Stanami Zjednoczonymi) pod względem ilości firm rozpoczynających działalność gospodarczą. Ma największą liczbę przedsiębiorstw (poza Ameryką Północną) notowanych na giełdzie NASDAQ[147]. W 2007 Izrael zajął 44. miejsce na świecie pod względem wysokości produktu krajowego brutto (232,7 mld dolarów) i 22. miejsce w parytecie siły nabywczej (33 299 dolarów)[148]. W 2007 Izrael zaproszono do przystąpienia do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju[149], która propaguje współpracę między państwami przestrzegającymi zasad demokracji i wolnego rynku[150].

 
Centralny Bank Izraela

Pomimo ograniczonych bogactw naturalnych intensywny rozwój sektorów rolnictwa i przemysłu uczynił z Izraela państwo samowystarczalne pod względem produkcji żywności (poza zbożami i wołowiną). Ważnymi towarami importowanymi są paliwa kopalne i uzbrojenie. Wartość importu w 2006 wyniosła 47,8 mld dolarów[89]. Eksport obejmuje owoce, warzywa, leki, oprogramowanie, produkty chemiczne, uzbrojenie i diamenty. Wartość eksportu w 2006 wyniosła 42,86 mld dolarów[89]. Izrael jest światowym liderem w technologiach odsalania i oczyszczania wody, wykorzystania energii geotermalnej[151], rozwoju technologii hi-tech i telekomunikacji. Powstała izraelska Silicon Wadi, która jest porównywana z amerykańską Doliną Krzemową[152][153]. Intel Corporation[154] i Microsoft Corporation[155] wybudowały w Izraelu swoje pierwsze zagraniczne działy badań i rozwoju. Swoje siedziby otworzyły tutaj także korporacje IBM, Cisco i Motorola. W lipcu 2007 amerykański miliarder Warren Buffett, będący właścicielem holdingu Berkshire Hathaway, kupił za 4 mld dolarów swoją pierwszą nieamerykańską spółkę, izraelską Iscar Metalworking[156]. Od lat 70. Izrael otrzymuje pomoc ekonomiczną od Stanów Zjednoczonych. Dzięki tym pożyczkom finansowana jest większość długu zagranicznego Izraela[89]. W 2007 Stany Zjednoczone zgodziły się przyznać 30 mld dolarów pomocy dla Izraela[140].

Inną ważną gałęzią gospodarki Izraela jest turystyka, szczególnie religijna, ale turystów przyciągają także nadmorskie plaże, archeologiczne i historyczne miejsca oraz bardzo urozmaicone środowisko geograficzne. Turystyka musi ponosić wysokie koszty związane z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa turystom, jednak liczba przyjeżdżających i zyski rosną z każdym rokiem[157].

Nauka i edukacja

edytuj
 
Akcelerator cząstek w Instytucie Nauki Weizmanna, Rechowot
  Osobny artykuł: nauka i technologia Izraela.

Izrael ma najwyższą średnią długość trwania nauki szkolnej w Południowo-Zachodniej Azji i jest razem z Japonią na drugim miejscu w całej Azji (po Korei Południowej). Według danych ONZ Izrael ma także najwyższą w Południowo-Zachodniej Azji średnią umiejętności czytania i pisania[158]. Przyjęte w 1953 Państwowe Prawo Edukacji podzieliło izraelski system edukacji na pięć typów szkół: świeckie, religijne, ultraortodoksyjne, komunalne i arabskie. Najliczniejszą jest grupa szkół publicznych świeckich, do których uczęszcza największa liczba uczniów żydowskich i niearabskich. Większość Arabów wysyła swoje dzieci do arabskich szkół ze względu na wykładowy język arabski[159].

Edukacja w Izraelu jest obowiązkowa dla dzieci i młodzieży w wieku od trzech do osiemnastu lat[160][161]. Nauka jest podzielona na trzy poziomy: szkoła podstawowa (klasy 1–6), szkoła średnia (klasy 7–9) i liceum (klasy 10–12) – zakończone egzaminem maturalnym (hebr. תעודת בגרות, Te'udat Bagrut). Aby otrzymać świadectwo dojrzałości Bargut wymagana jest biegłość w przedmiotach obowiązkowych, takich jak: matematyka, Biblia, język hebrajski i literatura powszechna, język angielski, historia i wiedza o społeczeństwie[162]. W szkołach arabskich, chrześcijańskich i druzyjskich, egzamin z Biblii jest zastąpiony egzaminem o dziedzictwie islamu, chrześcijaństwa lub druzów[163]. W 2003 ponad połowa wszystkich uczniów zdała egzamin i uzyskała świadectwo, umożliwiające kontynuowanie nauki na studiach[164].

Państwo dotuje osiem publicznych uniwersytetów[162][165]. Najstarszy izraelski uniwersytet, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, jest także siedzibą największej biblioteki żydowskiej na świecie, Narodowej Biblioteki Izraela[166]. W 2006 Uniwersytet Hebrajski został umieszczony na 60. miejscu w rankingu największych uniwersytetów świata[167]. Innymi najważniejszymi uczelniami Izraela są: Instytut Technologii – Technion, Instytut Nauki Weizmanna, Uniwersytet Tel Awiwu, Uniwersytet Bar-Ilan, Uniwersytet Hajfy i Uniwersytet Ben-Guriona. Siedem izraelskich uniwersytetów (poza Otwartym Uniwersytetem Izraela) zostało umieszczonych w rankingu 500 najlepszych na świecie uczelni wyższych[168]. Izrael zajmuje trzecie miejsce na świecie pod względem ilości obywateli, którzy otrzymali dyplomy uniwersyteckie (20% populacji)[169][170]. Przybycie do Izraela w latach 90. ponad miliona imigrantów z krajów byłego ZSRR (40% z nich było absolwentami wyższych uczelni) pomogło w rozwoju sektora technologii hi-tech[169]. Laureatami Nagrody Nobla było czterech izraelskich naukowców. W 2003 Ilan Ramon został pierwszym izraelskim astronautą. Ramon był specjalistą od ładunku towarowego podczas ostatniej tragicznej misji promu kosmicznego Columbia (STS-107).

Korzystne położenie geograficzne Izraela powoduje, że występują tam idealne warunki do rozwoju technologii wykorzystujących energię słoneczną[171][172][173]. Izraelscy inżynierowie wdrażają innowacyjne technologie do życia codziennego, a korporacje technologii energetyki słonecznej realizują projekty na całym świecie[172][173]. Ponad 90% izraelskich domów używa energię słoneczną do ogrzewania wody – jest to najwyższy wskaźnik na świecie[174][175][176]. Mając niewielkie zasoby wody pitnej, Izrael udoskonalił różnorodne technologie oszczędzania wody, w tym kropelkowe nawadnianie[177].

Demografia

edytuj
  Osobny artykuł: Demografia Izraela.

W 2008 populacja Izraela wynosiła 7 356 100[1]. Ponad 260 tys. Izraelczyków żyje na Zachodnim Brzegu, w takich osiedlach jak Ma'ale Adummim i Ariel, które powstały na terytoriach okupowanych przez Izrael po 1967[178][179]. Około 18 tys. Izraelczyków żyje na Wzgórzach Golan[180]. W 2006 około 250 tys. Izraelczyków żyło we Wschodniej Jerozolimie[181]. Do czasu ewakuacji w 2005 w Strefie Gazy żyło 7,8 tys. Izraelczyków[182].

Izrael ma dwa języki urzędowe: hebrajski i arabski[89]. Hebrajski jest głównym językiem państwowym, używanym przez większość populacji. Językiem arabskim posługuje się arabska mniejszość narodowa oraz Żydzi, którzy wyemigrowali z arabskich państw. Większość Izraelczyków płynnie posługuje się językiem angielskim. Znajomość angielskiego jest wymagana przez szkoły, także wiele programów telewizyjnych jest angielskojęzycznych. Izrael jest krajem imigrantów, z tego powodu na jego ulicach można usłyszeć wiele różnych języków z całego świata. Duży napływ imigrantów z dawnego ZSRR i Etiopii uczynił rosyjski i amharski powszechnie używanymi językami w Izraelu. Imigracja rosyjskich Żydów w latach 1990–1994 powiększyła populację Izraela o 12%[183]. W ostatniej dekadzie liczni imigranci napłynęli do Izraela z takich państw jak: Rumunia, Tajlandia, Chiny, kilku państw Afryki i Ameryki Północnej. Natomiast emigracja z Izraela (yerida) kieruje się głównie do Stanów Zjednoczonych i Kanady[184]. Wielkość emigracji jest nieznaczna, jednak izraelski rząd postrzega ją jako główne zagrożenie dla przyszłości państwa[185][186].

Religia

edytuj
 
Ściana Płaczu i Kopuła na Skale w Jerozolimie

Izrael został założony jako ojczyzna dla żydowskiego narodu i często mówi się o nim jako o państwie żydowskim. Wszyscy Żydzi z całego świata mają tzw. prawo powrotu do swojej ojczyzny i gwarancję uzyskania izraelskiego obywatelstwa[187]. 75,5% populacji państwa jest Żydami, z których 68% urodziło się już w Izraelu. Imigranci w 22% pochodzą z Europy i [[Ameryka|Ameryki], a w 10% z Azji i Afryki (wliczając w to świat arabski)[188]. Istnieje duże zróżnicowanie religijne izraelskich Żydów: 55% przestrzega tradycji, 20% jest świeckich, 17% jest ortodoksyjnych i 8% ultraortodoksyjnych[189].

 
Światowe Centrum Bahaizmu w Hajfie

Statystyki podają, że 16,2% populacji stanowią muzułmanie. Arabscy obywatele Izraela stanowią 19,8% populacji państwa, i 82,6% izraelskich Arabów jest muzułmanami. Pozostali Arabowie to: w 8,8% chrześcijanie i 8,4% druzowie[190]. W Izraelu są także obecni członkowie wielu innych grup religijnych, w tym buddyści i hinduiści, jednak w niewielkiej ilości[191]. Chrześcijanie stanowią 2,1% populacji Izraela i składają się zarówno z chrześcijańskich Arabów, jak i mesjańskich Żydów[192].

Miasto Jerozolima ma szczególne znaczenie dla Żydów, muzułmanów i chrześcijan. Znajdują się w nim liczne święta miejsca tych trzech wielkich religii: Ściana Płaczu, Wzgórze Świątynne, Kopuła na Skale i Bazylika Grobu Świętego. Inne ważne obiekty o znaczeniu religijnym znajdują się na Zachodnim Brzegu, wśród nich kościół Narodzenia Pańskiego i Grobowiec Racheli w Betlejem, oraz Grobowiec Patriarchów w Hebronie.

W Hajfie znajduje się Światowe Centrum Bahaizmu, a w pobliskiej Akce jest pochowany Bahá'u'lláh. Jego grób jest celem licznych pielgrzymek[193][194].

Kultura

edytuj
 
Targi książki hebrajskiej w Jerozolimie – 2005
  Osobny artykuł: Kultura Izraela.

Bogactwo kulturowe Izraela wynika z różnorodności populacji: pochodzący z całego świata Żydzi przywieźli z sobą tradycje kultury i religii wielu narodów, tworząc z nimi tygiel żydowskich zwyczajów i wierzeń[195]. Izrael jest jedynym krajem na świecie, w którym życie biegnie według kalendarza żydowskiego. Dniami wolnymi od pracy są święta państwowe, święta religijne oraz tradycyjny szabat (sobota)[196]. Znacząca społeczność arabska odcisnęła swój ślad w izraelskiej architekturze, muzyce[197] i kuchni.

Izraelska literatura składa się w większości z poezji i prozy pisanej w języku hebrajskim, który przeżył swoje odrodzenie w połowie XIX wieku. Mniejsza część literatury jest wydawana w językach arabskim i angielskim. Na mocy przepisów prawnych, dwie kopie każdej wydanej w Izraelu książki muszą być przekazywane do Narodowej Biblioteki Żydowskiej na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. W 2001 poprawiono przepisy, rozszerzając obowiązek o nagrania audio, video i inne nowoczesne media[198]. W 2006 85% z 8 tys. książek przekazanych do biblioteki było napisanych w języku hebrajskim[199]. W czerwcu każdego korku odbywają się targi: Tydzień Książki Hebrajskiej (hebr. שבוע הספר העברי), na których są prezentowane książki i czasopisma żydowskie z całego świata[200]. Podczas targów przyznawane jest najwyższe izraelskie wyróżnienie literackie: Nagroda Sapira[201]. W 1996 Samuel Agnon otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury[202].

 
Batsheva Dance Company w Tel Awiwie

Izraelska muzyka zawiera w sobie wpływy z całego świata. Na scenie muzycznej można usłyszeć muzykę jemeńską, chasydzką, arabską, grecką, jazz i pop-rock[203][204]. Tradycyjne pieśni pionierów, tworzone i śpiewane podczas budowania państwa, są znane jako "Pieśni Ziemi Izraela"[205]. Znaną na całym świecie jest Izraelska Orkiestra Filcharmoniczna (hebr. התזמורת הפילהרמונית הישראלית, ha-Tizmoret ha-Filharmonit ha-Yisre'elit), która działa już od siedemdziesięciu lat i daje ponad dwieście koncertów rocznie[206][207]. Z Izraela wywodzi się także wielu muzyków, którzy osiągnęli międzynarodową popularność. Wśród urodzonych w Izraelu muzyków znajdują się Itzhak Perlman, Pinchas Zukerman i Ofra Haza. Od 1973 Izrael niemal corocznie brał udział w Konkursie Piosenki Eurowizji, trzy razy zwyciężając i dwa razy będąc gospodarzem konkursu[208]. Od 1987, każdego roku latem, jest organizowany w Ejlacie międzynarodowy festiwal muzyczny Red Sea Jazz Festival[209].

Podtrzymując silne tradycje sceny teatralnej jidysz w Europie Wschodniej, Izrael utrzymuje w dobrym stanie liczne teatry. Najstarszym izraelskim teatrem jest założony w 1918 w Tel Awiwie Teatr Habima[210].

Jedną z najważniejszych placówek kulturalnych Izraela jest Muzeum Izraela[211], które jest siedzibą Sanktuarium Zwojów[212] oraz dużej kolekcji judaików i europejskiej sztuki[211]. Państwowe muzeum Holocaustu Jad Waszem mieści największe na świecie archiwum o Holocauście[213]. Muzeum Diaspory jest interaktywnym muzeum poświęconym historii gmin żydowskich na całym świecie[214]. Poza głównymi muzeami, w wielu miastach i osiedlach znajdują się galerie sztuki. Mishkan Le'Omanut w kibucu En Charod Me’uchad jest największą galerią sztuki na północy kraju[215].

Sport

edytuj
 
Narodowy stadion Ramat Gan Stadium
  Osobny artykuł: Sport żydowski i izraelski.

Sport i sprawność fizyczna zawsze odgrywały duże znaczenie w żydowskiej kulturze. Sprawność lekkoatletyczna, która była ceniona przez starożytnych Greków, dotarła do Żydów jako jedna z wartości epoki hellenistycznej. Słynny rabin Mojżesz Majmonides, który był również lekarzem, podkreślał znaczenie aktywności fizycznej i utrzymywania dobrej sylwetki. Poglądy te spotkały się w XIX wieku z ideami syjonistycznego lidera Max Nordau, który rozpoczął kampanię propagowania kultury fizycznej. Na początku XX wieku naczelny rabin Palestyny Abraham Kook powiedział, że ciało służy duszy, a jedynie zdrowe ciało może zapewnić zdrową duszę[216].

Olimpiada machabejska jest najważniejszą olimpiadą sportową żydowskich sportowców. Organizowana jest począwszy od 1932 co cztery lata[217]. Najpopularniejszymi sportami widowiskowymi w Izraelu są piłka nożna i koszykówka. W 1964 reprezentacja Izraela w piłce nożnej odniosła zwycięstwo w pucharze Azji.

W latach 70. Izrael został wykluczony z igrzysk azjatyckich na skutek nacisków na organizatorów ze strony arabskich państw Środkowego Wschodu. Wykluczenie doprowadziło Izrael do podjęcia decyzji o zaprzestaniu udziału w azjatyckich rozgrywkach i przystąpienia do rozgrywek w Europie[218][219][220]. W 1994 UEFA zgodziła się uznać Izrael i wszystkie izraelskie organizacje sportowe jako biorące udział w rozgrywkach europejskich. Ligat ha'Al jest I ligą izraelskiej piłki nożnej[221], a Ligat HaAl jest I ligą izraelskiej koszykówki[222]. Maccabi Tel Aviv B.C. pięciokrotnie wygrał europejskie mistrzostwa w koszykówce[223].

W Beer Szewie znajduje się siedziba państwowego ośrodka szachów, z którego wywodzi się wielu szachowych mistrzów pochodzących z dawnego Związku Radzkieckiego. Naukę gry w szachy w tym mieście rozpoczyna się już w przedszkolach. W 2007 Boris Gelfand zajął drugie miejsce w mistrzostwach świata w szachach[224].

Do chwili obecnej Izraelczycy zdobyli siedem medali olimpijskich, w tym jeden złoty w windsurfingu na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2004. Izraelczycy zdobyli także 100 złotych medali na igrzyskach paraolimpijskich. W 1968 Izrael był gospodarzem paraolimpiady[225].

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Kwestia stolicy Izraela jest sprawą kontrowersyjną. Siedzibą władz i konstytucyjną stolicą jest Jerozolima, jednak prawnomiędzynarodowy status tego miasta nie został dotąd uregulowany, ONZ i większość państw, w tym Polska, nie uznają de iure suwerenności Izraela nad całą Jerozolimą, dlatego większość przedstawicielstw dyplomatycznych mieści się w Tel Awiwie.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Main Indicators. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. 1 lutego 2009. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  2. ↑ Fred Skolnik: Encyclopedia Judaica. Wyd. 2. T. 9. Macmillian, 2007, s. 132–232. ISBN 0-02-865928-7.
  3. ↑ Map of Freedom in the World: Israel. [w:] Freedom House [on-line]. 2007. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  4. ↑ Tracey R. Rich: The Land of Israel. [w:] Judaism 101 [on-line]. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  5. ↑ The Council of the League of Nations: The Palestine Mandate. [w:] The Avalon Project [on-line]. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  6. ↑ United Nations General Assembly: United Nations General Assembly Resolution 181. [w:] The Avalon Project [on-line]. 29 listopada 1947. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  7. ↑ Arab-Israeli wars. [w:] Britannica Online Encyclopedia [on-line]. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  8. ↑ Martin Asser: Obstacles to peace: Borders and settlements. [w:] BBC News [on-line]. 25 maja 2007. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  9. ↑ Rudolph J. Rummel: Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence. Transaction Publishers, 1997, s. 257. ISBN 0-7658-0523-5. Cytat: "Obecna lista liberalnych demokracji obejmuje: Andorę, Argentynę,... Cypr,... Izrael...". (ang.).
  10. ↑ Global Survey 2006: Middle East Progress Amid Global Gains in Freedom. [w:] Freedom House [on-line]. 19 grudnia 2005. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  11. ↑ Gross domestic product 2007. [w:] The World Bank [on-line]. 10 września 2008. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  12. ↑ Human Development Indices: A statistical update 2008 – HDI rankings. [w:] United Nations Development Programme [on-line]. 2008. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  13. ↑ The ranking. [w:] Reporters Without Borders [on-line]. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  14. ↑ a b The Global Competitiveness Index rankings and 2007–2008 comparisons. [w:] World Economic Forum [on-line]. 2008. [dostęp 1 lutego 2009]. (ang.).
  15. ↑ Za przekładem Biblii Tysiąclecia: Księga Rodzaju 32:25-33 "25 Gdy zaś wrócił i został sam jeden, ktoś zmagał się z nim aż do wschodu jutrzenki 26 a widząc, że nie może go pokonać, dotknął jego stawu biodrowego i wywichnął Jakubowi ten staw podczas zmagania się z nim. 27 A wreszcie rzekł: «Puść mnie, bo już wschodzi zorza!» Jakub odpowiedział: «Nie puszczę cię, dopóki mi nie pobłogosławisz!» 28 Wtedy [tamten] go zapytał: «Jakie masz imię?» On zaś rzekł: «Jakub». 29 Powiedział: «Odtąd nie będziesz się zwał Jakub, lecz Izrael, bo walczyłeś z Bogiem i z ludźmi, i zwyciężyłeś». 30 Potem Jakub rzekł: «Powiedz mi, proszę, jakie jest Twe imię?» Ale on odpowiedział: «Czemu pytasz mnie o imię?» – i pobłogosławił go na owym miejscu. 31 Jakub dał temu miejscu nazwę Penuel, mówiąc: «Mimo że widziałem Boga twarzą w twarz, jednak ocaliłem me życie». 32 Słońce już wschodziło, gdy Jakub przechodził przez Penuel, utykając na nogę."
  16. ↑ Za przekładem Biblii Tysiąclecia: "Powiedział: Odtąd nie będziesz się zwał Jakub, lecz Izrael, bo walczyłeś z Bogiem i z ludźmi, i zwyciężyłeś" (1 Mojż. 32:29)
  17. ↑ Victor P. Hamilton: The Book of Genesis. William B. Eerdmans Publishing Company, 1995, s. 334. ISBN 0-8028-2309-2.
  18. ↑ Gordon J. Wenham: Word Biblical Commentary. 1994, s. 296–297. ISBN 0-8499-0201-0.
  19. ↑ Julie Bowden John Barton: The Original Story: God, Israel and the World. William B. Eerdmans Publishing Company, 2004, s. 126. ISBN 0-8028-2900-7.
  20. ↑ Popular Opinion. The Palestine Post, 1947-12-07, s. 1.
  21. ↑ On the Move. TIME Magazine, 1948-05-31.
  22. ↑ Walking the Bible Timeline. [w:] Public Broadcast Television [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  23. ↑ Za przekładem Biblii Tysiąclecia: "Sprowadzi cię twój Bóg, Jahwe, do ziemi, którą przodkowie twoi otrzymali w posiadanie, abyś ją odzyskał; uczyni cię szczęśliwym i rozmnoży cię bardziej niż twoich przodków" (5 Mojż. 30:5)
  24. ↑ Roger Friedland, Richard Hecht: To Rule Jerusalem. University of California Press, 2000, s. 8. ISBN 0-520-22092-7. Cytat: "Przez tysiąc lat Jerozolima była siedzibą żydowskiej suwerenności, miejscem panowania królów, siedzibą jego rad legislacyjnych i sądów". (ang.).
  25. ↑ Ancient Palestine. [w:] Microsoft – Encyclopedia Encarta [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  26. ↑ Morçöl Göktuğ: Handbook of Decision Making. CRC Press, 2006, s. 304. ISBN 1-57444-548-0. (ang.).
  27. ↑ Palestine. [w:] Encyclopedia Britannica [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  28. ↑ Rafael Rosenzweig: The Economic Consequences of Zionism. T Brill Academic Publishers, 1997, s. 1. ISBN 90-04-09147-5. Cytat: "Syjonizm, pragnienie żydowskiego narodu powrotu do Palestyny, jest prawie tak stare jak żydowska diaspora. Jakieś Talmudyczne teksty... Prawie tysiąclecie później, poeta i filozof Jehuda Halevi... W XIX wieku...". (ang.).
  29. ↑ Za przekładem Biblii Tysiąclecia: "...Bo Prawo wyjdzie z Syjonu i słowo Jahwe z Jeruzalem" (Księga Izajasza 2:3)
  30. ↑ Martin Gilbert: The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict. Routledge, 2005, s. 2. ISBN 0-415-35900-7. Cytat: "Żydzi poszukiwali nowej ojczyzny po wygnaniu z Hiszpanii (1492)...". (ang.).
  31. ↑ Natan Ausubel: The Book of Jewish Knowledge. New York: Crown Publishers, 1964. ISBN 0-517-09746-X. (ang.).
  32. ↑ a b Immigration. [w:] Jewish Virtual Library [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  33. ↑ Jacques Kornberg: Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press, 1993. ISBN 0-253-33203-6. Cytat: "Jak zrobił to Theodor Herzl, zasymilowany niemiecki dziennikarz lat 80., który nagle w 1890 został twórcą Syjonizmu?". (ang.).
  34. ↑ Theodor Herzl: The Jewish State. American Zionist Emergency Council, 1946. ISBN 0-486-25849-1. (ang.).
  35. ↑ Chapter One: The Heralders of Zionism. [w:] Jewish Agency for Israel [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  36. ↑ Leslie Stein: The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press, 2003, s. 88. ISBN 0-275-97141-4. Cytat: "Tak jak w Pierwszej Aliji, tak i w Drugiej Aliji najwięcej imigrantów było nie-Syjonistycznymi Żydami ortodoksyjnymi...". (ang.).
  37. ↑ Amy Romano: A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group, 2003, s. 30. ISBN 0-8239-3978-2. (ang.).
  38. ↑ Balfour Declaration 1917. [w:] The Avalon Project at Yale Law School [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  39. ↑ Sol Scharfstein: Understanding Jewish History. KTAV Publishing House, 1996, s. 269. ISBN 0-88125-545-9. Cytat: "Podczas Pierwszej i Drugiej Aliji doszło do wielu arabskich ataków na żydowskie osady... W 1920 rozwiązano Ha-Szomer i utworzono Haganę.". (ang.).
  40. ↑ Modern History Sourcebook: League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922. [w:] Fordham University [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  41. ↑ J. V. W. Shaw: A Survey of Palestine. T. 1: Prepared in December 1945 and January 1946 for the Information of the Anglo-American Committee of Inquiry. Washington: The Institute for Palestine Studies, 1991, s. 148. (ang.).
  42. ↑ Fritz Liebreich: Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948. Routledge, 2005, s. 34. ISBN 0-7146-5637-2. (ang.).
  43. ↑ The Population of Palestine Prior to 1948. [w:] MidEastWeb [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  44. ↑ Background Paper No. 47 – Palestine. [w:] United Nations [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  45. ↑ Anthony Best: International History of the Twentieth Century. Routledge, 2003, s. 118. ISBN 0-415-20739-8. (ang.).
  46. ↑ History: Foreign Domination. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  47. ↑ Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002, s. 40. ISBN 0-333-67631-9. (ang.).
  48. ↑ a b The Mideast: A Century of Conflict. [w:] National Public Radio [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  49. ↑ General Progress Report and Supplementary Report of the United Nations Conciliation Commission for Palestine, Covering the Period from December 11, 1949 to October 23, 1950. [w:] The United Nations [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  50. ↑ Nature of the Flashpoint. [w:] Massachusetts Institute of Technology [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  51. ↑ Two Hundred and Seventh Plenary Meeting. [w:] The United Nations [on-line]. [dostęp 2 lutego 2009]. (ang.).
  52. ↑ Ian Lustick: For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel. Council on Foreign Relations Press, 1988, s. 37. ISBN 0-87609-036-6. (ang.).
  53. ↑ Population, by Religion and Population Group. [w:] Israel Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  54. ↑ Colin Shindler: The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream. I.B.Tauris Publishers, 2002, s. 49. ISBN 1-86064-774-X. (ang.).
  55. ↑ Martin Gilbert: The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict. Wyd. 8. Routledge, 2005, s. 58. ISBN 0-415-35900-7. (ang.).
  56. ↑ The Suez Crisis. [w:] University of San Diego [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  57. ↑ Adolf Eichmann. [w:] Jewish Virtual Library [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  58. ↑ Tim Cole: Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto. Routledge, 2003, s. 27. ISBN 0-415-92968-7. Cytat: "...rozprawa Eichmana bardzo podniosła świadomość społeczną o Holocauście...". (ang.).
  59. ↑ Justice Ministry Reply to Amnesty International Report. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  60. ↑ Six-Day War. [w:] Microsoft – Encyclopedia Encarta [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  61. ↑ Derek Smith: Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction. Cambridge University Press, 2006, s. 126. ISBN 0-521-86465-8. Cytat: "Egipski prezydent Nasser polecił masową koncentrację wojsk na Synaju... casus belli przez Izrael.".
  62. ↑ Basic Law: Jerusalem, Capital of Israel. [w:] The Knesset [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  63. ↑ The Interregnum. [w:] The New York Times [on-line]. 13 marca 2005. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  64. ↑ The Palestinian National Covenant, July 1968. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. 17 lipca 1968. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  65. ↑ Israel 1967–1991 – Terrorist Attacks 1970s. [w:] Palestine Facts [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  66. ↑ George Habash, Palestinian Terrorism Tactician, Dies at 82. [w:] The New York Times [on-line]. 27 lutego 2008. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  67. ↑ Terry Crowdy: The Enemy Within: A History of Espionage. Osprey Publishing, 2006, s. 333. ISBN 1-84176-933-9.
  68. ↑ 1973: Arab states attack Israeli forces. [w:] BBC On This Day [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  69. ↑ Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002, s. 169. ISBN 0-333-67631-9. Cytat: "Z dystansu możemy powiedzieć, że 1977 był punktem zwrotnym...".
  70. ↑ Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002, s. 171. ISBN 0-333-67631-9.
  71. ↑ Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002, s. 199. ISBN 0-333-67631-9.
  72. ↑ Intifada. [w:] Microsoft – Encyclopedia Encarta [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  73. ↑ Russell A. Stone, Walter P. Zenner: Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship. SUNY Press, 1994, s. 246. ISBN 0-7914-1959-2. Cytat: "Pod koniec 1991... były rezultatem wewnętrznego palestyńskiego terroru.". (ang.).
  74. ↑ Clyde Haberman: After 4 Years, Intifada Still Smolders. [w:] The New York Times [on-line]. 9 grudnia 1991. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  75. ↑ From the End of the Cold War to 2001. [w:] Boston College [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  76. ↑ Robert E. Harkavy, Stephanie G. Neuman: Warfare and the Third World. Palgrave Macmillan, 2001, s. 270. ISBN 0-312-24012-0. Cytat: "Jordania w 1994 stała się drugim państwem, które po Egipcie podpisało traktat pokojowy z Izraelem...". (ang.).
  77. ↑ General Yatom Press Conference – 27-Feb-1994. [w:] Israel Ministry Of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  78. ↑ The Wye River Memorandum – October 23, 1998. [w:] The Knesset [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  79. ↑ James L. Gelvin: The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge University Press, 2005, s. 240. ISBN 0-521-85289-7. (ang.).
  80. ↑ Demolition of Gaza homes completed. [w:] Ynet News [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  81. ↑ Questions and Answers. [w:] Israel’s Security Fence [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  82. ↑ Sharon's stroke blood 'drained'. [w:] BBC News [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  83. ↑ Permanent Ceasefire to Be Based on Creation Of Buffer Zone Free of Armed Personnel Other than UN, Lebanese Forces. [w:] United Nations Security Council [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  84. ↑ Israel, U.S. Shared Data On Suspected Nuclear Site. [w:] The Washington Post [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  85. ↑ Syria and Israel officially confirm peace talks. [w:] The Guardian [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  86. ↑ Israeli jets pound Hamas. [w:] The Sydney Morning Herald [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  87. ↑ Battleground Gaza: Israeli ground forces invade the strip. [w:] The Sydney Morning Herald [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  88. ↑ IDF begins Gaza troop withdrawal, hours after ending 3-week offensive. [w:] Haaretz [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  89. ↑ a b c d e f g h i The World Factbook – Israel. [w:] Central Intelligence Agency [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  90. ↑ Area of Districts, Sub-Districts, Natural Regions and Lakes. [w:] Israel Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  91. ↑ The Living Dead Sea. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  92. ↑ Makhteshim Country. [w:] UNESCO World Heritage [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  93. ↑ Daniel Jacobs: Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide. Rough Guides, 1998, s. 284. ISBN 1-85828-248-9. Cytat: "Niezwykły Makhtesh Ramon – największy naturalny krater na świecie...". (ang.).
  94. ↑ More endangered than rain forests?. [w:] Haaretz [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  95. ↑ Yair Goldreich: The Climate of Israel: Observation, Research and Application. Springer, 2003, s. 85. ISBN 0-306-47445-X. (ang.).
  96. ↑ Global Measured Extremes of Temperature and Precipitation. [w:] National Oceanic and Atmospheric Administration [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  97. ↑ Average Weather for Tel Aviv-Yafo. [w:] The Weather Channel [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  98. ↑ Average Weather for Jerusalem. [w:] The Weather Channel [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  99. ↑ a b The World Factbook – Field Listing – Executive Branch. [w:] Central Intelligence Agency [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  100. ↑ W latach 1992–2001 w Izraelu wprowadzono system bezpośredniego wyboru premiera. Stwierdzono jednak, iż taki system nie sprawdza się, ponieważ wygrywająca wybory partia polityczna miała trudności ze sformowaniem koalicji rządowej.
  101. ↑ The Electoral System in Israel. [w:] The Knesset [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  102. ↑ Steven Mazie: Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State. Lexington Books, 2006, s. 34. ISBN 0-7391-1485-9. (ang.).
  103. ↑ a b c The Judiciary: The Court System. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  104. ↑ Israel and the International Criminal Court. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  105. ↑ Press Freedom Rankings by Region 2005. [w:] Freedom House [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  106. ↑ Worldwide Press Freedom Index 2006. [w:] Reporters Without Borders [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  107. ↑ Israel - Occupied Territories. [w:] Amnesty International [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  108. ↑ Israel and the Occupied Territories. [w:] Human Rights Watch [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  109. ↑ Land Grab: Israel's Settlement Policy in the West Bank. [w:] B'Tselem [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  110. ↑ Public Health in Israel. [w:] The Jewish Virtual Library [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  111. ↑ Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  112. ↑ Localities, Population, and Density. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  113. ↑ Press Release: Jerusalem Day. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  114. ↑ Population of Localities numbering above 1,000 residents and other rural population on 31/12/2006. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  115. ↑ Steven Erlanger: Isolation of Gaza Chokes Off Trade. [w:] The New York Times [on-line]. 19 września 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  116. ↑ Isolation of Gaza Chokes Off Trade. [w:] Ynet News [on-line]. 16 grudnia 2006. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  117. ↑ Mark Weiss: Syria ready to discuss land for peace. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 12 czerwca 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  118. ↑ Egypt: Israel must accept the land-for-peace formula. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 15 marca 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  119. ↑ UNRWA in Figures: Figures as of December 31, 2004. [w:] United Nations [on-line]. 31 grudnia 2004. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  120. ↑ Questions and Answers. [w:] Israel’s Security Fence [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  121. ↑ Under the Guise of Security: Routing the Separation Barrier to Enable Israeli Settlement Expansion in the West Bank. [w:] B'Tselem [on-line]. 2005. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  122. ↑ a b c Israel's Diplomatic Missions Abroad: Status of relations. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. 18 stycznia 2009. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  123. ↑ Initial Periodic Report of the State of Israel Concerning the Implementation of the Convention of the Rights of the Child. [w:] Israel Ministry of Justice [on-line]. 2001. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  124. ↑ הוראות הדין הישראלי. [w:] Israeli Ministry of Foreign Affairs [on-line]. 2004. [dostęp 4 lutego 2009]. (hebr.).
  125. ↑ NATO's Mediterranean Dialogue. [w:] North Atlantic Treaty Organization [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  126. ↑ Carol Migdalovitz: Israel: Background and Relations with the United States. [w:] Congressional Research Service (via the U.S. Mission to Italy) [on-line]. 6 lipca 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  127. ↑ Jacob Abadi: Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy. Routledge, 2004, s. 4–6. ISBN 0-7146-5576-7. (ang.).
  128. ↑ Roger Boyes: Israel welcomes new Germany to a celebration of its 60th birthday. [w:] Times Online [on-line]. 17 marca 2008. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  129. ↑ Dinesh Kumar: India and Israel: Dawn of a New Era. [w:] Jerusalem Institute for Western Defense [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  130. ↑ Trade and Investment with the UK. [w:] Uk Foreign and Commonwealth Office [on-line]. 22 października 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  131. ↑ Jacob Abadi: Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy. Routledge, 2004, s. 37-49. ISBN 0-7146-5576-7. (ang.).
  132. ↑ Roger Boyes: History: 1948. [w:] Israel Defense Forces [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  133. ↑ Robert D.A. Henderson: Brassey's International Intelligence Yearbook. Brassey's Inc., 2003, s. 97. ISBN 1-57488-550-2. (ang.).
  134. ↑ Israel Defense Forces – Tzvah Haganah L'Yisrael. [w:] GlobalSecurity.org [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  135. ↑ Netanel Lorch: The Israel Defense Forces. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. 31 maja 1997. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  136. ↑ Ori Stendel: The Arabs in Israel. Sussex Academic Press, 1997, s. 191. ISBN 1-898723-23-0. (ang.).
  137. ↑ Nehemia Shtrasler: Cool law, for wrong population. [w:] Haaretz [on-line]. 16 maja 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  138. ↑ Sherut Leumi (National Service). [w:] Nefesh B'Nefesh [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  139. ↑ Israel. [w:] The Institute for National Security Studies [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  140. ↑ a b Steven Erlanger: Israel to Get $30 Billion in Military Aid From U.S.. [w:] The New York Times [on-line]. 17 sierpnia 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  141. ↑ Yaakov Katz: Arrow can fully protect against Iran. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 30 marca 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  142. ↑ E. L. Zorn: Israel's Quest for Satellite Intelligence. [w:] Central Intelligence Agency [on-line]. 8 maja 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  143. ↑ Yaakov Katz: Analysis: Eyes in the sky. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 11 czerwca 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  144. ↑ Mohamed ElBaradei: Transcript of the Director General's Interview with Al-Ahram News. [w:] International Atomic Energy Agency [on-line]. 27 lipca 2004. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  145. ↑ Glossary. [w:] Israel Homeowner [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  146. ↑ Economy Rankings. [w:] The World Bank Group [on-line]. 2008. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  147. ↑ Assaf Kedem: NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel. [w:] NASDAQ [on-line]. 6 stycznia 2005. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  148. ↑ Report for Selected Countries and Subjects. [w:] International Monetary Fund [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  149. ↑ Israel Money: Israel invited to join the OECD. [w:] Ynet News [on-line]. 16 maja 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  150. ↑ About OECD. [w:] Organisation for Economic Co-operation and Development [on-line]. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  151. ↑ Mitch Ginsburg: A Hotter Holy Land. [w:] The Jerusalem Report [on-line]. 28 maja 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  152. ↑ Rishi Kumar: Israel keen on IT tie-ups. [w:] The Hindu Business Line [on-line]. 10 stycznia 2001. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  153. ↑ The secret of Israel's success. [w:] The Economist [on-line]. 14 listopada 2005. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  154. ↑ Avi Krawitz: Intel to expand Jerusalem R&D. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 27 lutego 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  155. ↑ Israel R&D Center: Leadership Team. [w:] Microsoft [on-line]. 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  156. ↑ Josh P. Hamilton i Jesse Westbrook: Buffett is ready to buy a 'big business'. [w:] Herald Tribune [on-line]. 7 maja 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  157. ↑ Tourist visits above pre-war level. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 14 sierpnia 2007. [dostęp 4 lutego 2009]. (ang.).
  158. ↑ Comparing Education Statistics Across the World. [w:] UNESCO Institute for Statistics [on-line]. 2004. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  159. ↑ Franklin Parker: ED250227 Israeli Schools: Religious and Secular Problems. [w:] Education Resources Information Center [on-line]. 10 października 2004. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  160. ↑ Or Kashti i Shahar Ilan: Knesset raises school dropout age to 18. [w:] Haaretz [on-line]. 19 lipca 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  161. ↑ Summary of the Principal Laws Related to Education. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. 26 stycznia 2003. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  162. ↑ a b Education. [w:] Ministry of Immigrant Absorption [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  163. ↑ The Israeli Matriculation Certificate. [w:] United States-Israel Educational Foundation via the University of Szeged University Library [on-line]. styczeń 1996. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  164. ↑ Pupils in Grade XII, matriculation examinees and entitled to a certificate. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  165. ↑ Higher Education in Israel. [w:] Embassy of Israel in Washington, DC [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  166. ↑ About the Library. [w:] Jewish National and University Library [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  167. ↑ Top 500 World Universities (1-100). [w:] Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University [on-line]. 2006. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  168. ↑ Top 500 World Universities. [w:] Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University [on-line]. 2006. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  169. ↑ a b Top Ten Reasons to Invest in Israel. [w:] Israeli Consulate, New York City [on-line]. 16 lipca 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  170. ↑ Israel: IT Workforce. [w:] American University [on-line]. 2006. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  171. ↑ Linda Gradstein: Israel Pushes Solar Energy Technology. [w:] National Public Radio [on-line]. 22 października 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  172. ↑ a b Neal Sandler: At the Zenith of Solar Energy. [w:] Business Week [on-line]. 26 marca 2008. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  173. ↑ a b Tom Parry: Looking to the sun. [w:] Canadian Broadcasting Corporation [on-line]. 15 sierpnia 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  174. ↑ Bernadette Del Chiaro: Solar Water Heating (How California Can Reduce Its Dependence on Natural Gas). [w:] Environment California Research and Policy Center [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  175. ↑ Ehud Zion Waldoks: Bright ideas. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 1 października 2008. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  176. ↑ Solar energy for the production of heat. [w:] Samuel Neaman Institute [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  177. ↑ Development of Limited Water Resources- Historical and Technological Aspects. [w:] Israeli Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 3 lutego 2009]. (ang.).
  178. ↑ Tovah Lazaroff: Report: 12,400 new settlers in 2006. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 10 stycznia 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  179. ↑ Settlements in the West Bank. [w:] Foundation for Middle East Peace [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  180. ↑ Settlements in the Golan Heights. [w:] Foundation for Middle East Peace [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  181. ↑ Settlements in East Jerusalem. [w:] Foundation for Middle East Peace [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  182. ↑ Settlements in the Gaza Strip. [w:] Foundation for Middle East Peace [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  183. ↑ Rachel M. Friedberg: The Impact of Mass Migration on the Israeli Labor Market. [w:] The Quarterly Journal of Economics [on-line]. listopad 2001. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  184. ↑ Pini Herman. The Myth of the Israeli Expatriate. „Moment Magazine”. 8 (8), s. 62-63, wrzesień 1983. 
  185. ↑ Eric Gould i Omer Moav: Brain Drain From Israel (Brichat Mochot M'Yisrael). [w:] Mercaz Shalem - The Shalem Center, The Social-Economic Institute [on-line]. 2006. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  186. ↑ Haviv Rettig Gur: Officials to US to bring Israelis home. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 6 kwietnia 2008. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  187. ↑ The Law of Return 5710 (1950). [w:] The Knesset [on-line]. 5 lipca 1950. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  188. ↑ Jews and others, by origin, continent of birth and period of immigration. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  189. ↑ Daniel J. Elazar: Religion in Israel: A Consensus for Jewish Tradition. [w:] Jerusalem Center for Public Affairs [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  190. ↑ Population, by religion and population group. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  191. ↑ National Population Estimates. [w:] Central Bureau of Statistics [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  192. ↑ Moti Bassok: Israel's Christian population numbers 148,000 as of Christmas Eve. [w:] Haaretz [on-line]. 25 grudnia 2006. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  193. ↑ The Bahá'í World Centre: Focal Point for a Global Community. [w:] The Bahá'í International Community [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  194. ↑ Teaching the Faith in Israel. [w:] Bahá'í Library Online [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  195. ↑ Immigration and Social and Cultural Diversity Among the Jewish Population. [w:] International Youth Foundation [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  196. ↑ Jewish Festivals and Days of Remembrance in Israel. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  197. ↑ David Brinn: Israeli, Palestinian and Jordanian DJs create bridge for peace. [w:] Israel21c [on-line]. 23 października 2005. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  198. ↑ Depositing Books to The Jewish National & University Library. [w:] Jewish National and University Library [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  199. ↑ Israeli Book Statistics for 2006. [w:] Jewish National and University Library [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  200. ↑ Karen Chernick: Have an Environmentally and Child Friendly Hebrew Book Week. [w:] Green Prophet [on-line]. 22 maja 2008. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  201. ↑ About The Prize. [w:] Sapir Prize for Literature [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  202. ↑ The Nobel Prize in Literature 1966. [w:] Nobel Foundation [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  203. ↑ Simon Broughton, Mark Ellingham, Richard Trillo: World Music: The Rough Guide. Rough Guides, 1999, s. 365-369. ISBN 1-85828-635-2.
  204. ↑ World Music: Israel. [w:] National Geographic Society [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  205. ↑ Israeli Folk. [w:] National Geographic Society [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  206. ↑ The Israel Philharmonic Orchestra. [w:] The Israel Philharmonic Orchestra [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  207. ↑ Barry Davis: Israel Philharmonic Orchestra celebrates 70th anniversary. [w:] Israel Ministry of Foreign Affairs [on-line]. 5 lutego 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  208. ↑ Eurovision Song Contest: Israel. [w:] Eurovision Broadcasting Union [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  209. ↑ Red Sea Jazz Festival. [w:] Red Sea Jazz Festival [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  210. ↑ Habima National Theatre. [w:] Habima National Theatre [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (hebr.).
  211. ↑ a b About The Museum. [w:] The Israel Museum, Jerusalem [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  212. ↑ Shrine of the Book. [w:] The Israel Museum, Jerusalem [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  213. ↑ About Yad Vashem: The Yad Vashem Library. [w:] Yad Vashem [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  214. ↑ Museum of Jewish Diaspora – Beit Hatefusoth. [w:] Israel Museums [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  215. ↑ Mishkan LeOmanut, Ein Harod. [w:] Israel Museums [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  216. ↑ Simon Griver: Sports in Israel. [w:] Jewish Virtual Library [on-line]. 1999. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  217. ↑ The Maccabiah Games. [w:] International Jewish Sports Hall of Fame [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  218. ↑ Israel may return to the Asian Games at 2002 Pusan Asiad. [w:] Sadec Group [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  219. ↑ The Origin of the Asian Games. [w:] Asian Games XII [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  220. ↑ James Montague: Time is right for Israel to return to its Asian roots. [w:] The Goardian [on-line]. 27 lutego 2008. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  221. ↑ Israeli Premier League. [w:] Israeli Premier League [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  222. ↑ Basketball Super League Profile. [w:] Winner Basketball Super League [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  223. ↑ Daniel Bouskila: Israel Wins More Than Hoop Crown. [w:] The Jewish Journal [on-line]. 12 maja 2005. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  224. ↑ Marissa Levy: Local grandmaster takes second place at World Chess Championship. [w:] The Jerusalem Post [on-line]. 1 października 2007. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).
  225. ↑ Tel Aviv 1968. [w:] International Paralympic Committee [on-line]. [dostęp 5 lutego 2009]. (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Jacob Abadi: Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy. Routledge, 2004. ISBN 0-7146-5576-7. (ang.).
  • Natan Ausubel: The Book of Jewish Knowledge. New York: Crown Publishers, 1964. ISBN 0-517-09746-X. (ang.).
  • Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002. ISBN 0-333-67631-9. (ang.).
  • Roger Friedland, Richard Hecht: To Rule Jerusalem. University of California Press, 2000. ISBN 0-520-22092-7. (ang.).
  • James L. Gelvin: The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge University Press, 2005. ISBN 0-521-85289-7. (ang.).
  • Morçöl Göktuğ: Handbook of Decision Making. CRC Press, 2006. ISBN 1-57444-548-0. (ang.).
  • Theodor Herzl: The Jewish State. American Zionist Emergency Council, 1946. ISBN 0-486-25849-1. (ang.).
  • Andrew Humphreys, Neil Tilbury: Praktyczny przewodnik: Izrael i terytoria palestyńskie. Bielsko-Biała: Optimus Pascal, 2000. ISBN 83-87696-88-9. (pol.).
  • Uri Hupper: Izrael na rozdrożu. Warszawa: Res Polonia. ISBN 83-7071-376-9. (pol.).
  • Daniel Jacobs: Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide. Rough Guides, 1998. ISBN 1-85828-248-9. (ang.).
  • Jacques Kornberg: Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press, 1993. ISBN 0-253-33203-6. (ang.).
  • Fritz Liebreich: Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948. Routledge, 2005. ISBN 0-7146-5637-2. (ang.).
  • Ian Lustick: For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel. Council on Foreign Relations Press, 1988. ISBN 0-87609-036-6. (ang.).
  • Steven Mazie: Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State. Lexington Books, 2006. ISBN 0-7391-1485-9. (ang.).
  • Amy Romano: A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group, 2003. ISBN 0-8239-3978-2. (ang.).
  • Andrew Sanger: Explorer Izrael. Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann, 2000. ISBN 83-7227-747-8. (pol.).
  • Sol Scharfstein: Understanding Jewish History. KTAV Publishing House, 1996. ISBN 0-88125-545-9. (ang.).
  • Colin Shindler: The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream. I.B.Tauris Publishers, 2002. ISBN 1-86064-774-X. (ang.).
  • Fred Skolnik: Encyclopedia Judaica. Wyd. 2. Macmillian, 2007. ISBN 0-02-865928-7. (ang.).
  • Leslie Stein: The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press, 2003. ISBN 0-275-97141-4. (ang.).
  • Ori Stendel: The Arabs in Israel. Sussex Academic Press, 1997. ISBN 1-898723-23-0. (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Rząd
Powszechne odnośniki
Inne
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Wikiprojekt:Tłumaczenie_artykułów/Izrael&oldid=73986478”